МУСИГИШЦНАСЛЫГ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВУН ЕЛМИ ИРСИНДЯ МЯГАМ ВЯ МУЬАМ ТЕРМИНЛЯРИНИН ШЯРЩИНЯ ДАИР
Жямиля ЩЯСЯНОВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
Ш. АХУНДОВАНЫН МАЩНЫЛАРЫНДА ПОЕТИК МЯТНЛЯРИН РИТМИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Жейран МАЩМУДОВА
УШАГЛАР ЦЧЦН МУСИГИЛИ ТАМАШАЛАР
Зцлейха БАЙРАМОВА
И.С.БАХЫН ОРГАН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ХОРАЛ ЪАНРЫНЫН ИШЛЯНМЯ ПРИНСИПЛЯРИНЯ ДАИР
Лейла ГАФАРОВА
МУСИГИ МЦЯЛЛИМИ КАДРЛАРЫНЫН ЩАЗЫРЛЫЬЫНДА
Мещри ЯЛИЙЕВА
МЦАСИР ЯСЯРЛЯРИН ИНТЕРПРЕТАСИЙА ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Майа САДЫГЗАДЯ
АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЫНЫН БЯЗИ АСПЕКТЛЯРИНИН ТЯДГИГИНЯ ДАИР
Ряна МЯММЯДОВА
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВУН ЕЛМИ ИРСИНДЯ МЯГАМ ВЯ МУЬАМ ТЕРМИНЛЯРИНИН ШЯРЩИНЯ ДАИР
Жямиля ЩЯСЯНОВА

 


ХХ ясрдя Азярбайжан мусиги мядяниййятиндя бястякарлыг сянятинин бцнюврясини гоймуш вя Азярбайжан мусиги елминин йени инкишаф мярщялясини йаратмыш Цзейир Щажыбяйовун зянэин ирси мцасир мусигишцнаслыгда даим диггят мяркязиндядир. Цзейир Щажыбяйовун бястякар, мусигишцнас, педагог, драматург, публисист, ижтимаи хадим кими фяалиййят сащяляри вя йарадыжылыьы барядя ня гядяр елми ишляр йазылса да, мцхтялиф аспектлярдян тядгигатлар апарылса да, Цзейир феномениня, Цзейир йарадыжылыьына елми мараг тцкянмир.

        Цзейир Щажыбяйовун мусиги вя елми йарадыжылыьы контекстиндя мягам вя муьам терминляринин арашдырылмасы мараглы мювзулардан биридир. Ц.Щажыбяйовун муьамлара ясасланараг йаздыьы илк “Лейли вя Мяжнун” операсындан башлайараг, мягамлар ясасында бястялядийи “Короьлу” операсына кими, кичик щяжмли елми-нязяри мягаляляриндян тутмуш “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” фундаментал елми ясяриня кими муьам вя мягам анлайышларынын йанашы истифадя едилдийини эюрцрцк. Бязян бу анлайышларын чульашмасынын шащиди олуруг. Бу мягалядя биз Цзейир Щажыбяйовун йарадыжылыьында щямин терминляр арасындакы гаршылыглы ялагяляри арашдырмаьы бир мягсяд олараг гаршыйа гоймушуг.

        Ц.Щажыбяйов йазырды: “Азярбайжан мусигисини юйряндикдя, ондан истифадя етдикдя муьам системиня, Азярбайжан мусигисиндя олан вя чох бюйцк рол ойнайан жанлы муьамлара хцсуси диггят верилмялидир. Чалышмаг лазымдыр ки, бу муьамлар юз сярбяст ящямиййятлярини итирмясинляр. Шяхсян бу фикирдяйям ки, муьам системи цмуми мусиги културасына бир чох йениликляр вя тяравят эятиряжякдир”. 1

        “Муьам системи” дедикдя бястякар няйи нязярдя тутурду?

        Муьам, мялум олдуьу кими, верилмиш мягам (лад, модус) цзяриндя, мцяййян бир мювзу ясасында импровизасийа йолу иля йарадылан мусигидир. Мягамын щяр пилляси дайаг нюгтясиня чевриляряк, онун цзяриндя йени бир мювзуйа ясасланан импровизасийа иля муьам шюбяляри гурулур. Тядрижян мягамын истинад пилляляри вя бцтцн сяс сырасы ящатя олунур. Шюбялярин ардыжыллашмасы мянтиги ганунауйьунлуг ясасында щяйата кечирилир вя бюйцк, ващид форманын йарадылмасына хидмят едир. Форма гуружулуьунда лад ясасы – мелодиканын лад пилляляриня ясасян гурулмасы вя инкишаф етдирилмяси, каденсийа хцсусиййятляри, лад йюнялмяляри вя модулйасийалар мцщцм ящямиййят кясб едир.

        Муьамын ясасыны тяшкил едян мягам (лад, модус) цмуми мусиги нязяриййясинин ганунларына ясасян, пилляляри мцяййян функсионал вязифя дашыйан, ейни заманда, бир мяркязи пилля – тоника ятрафында жямляшмиш вя она табе олан сяс сырасыдыр. Мялумдур ки, беля бир мягам сяссырасы ясасында шифащи яняняли Азярбайжан профессионал мусигисинин (бу мцддяа цмумшярг контекстиндя дя гябул олунур) ян йцксяк инкишаф етмиш ъанры олан муьамын ясасыны тяшкил едир. Нязяря алмалыйыг ки, муьам – импровизасийа цслубунда гурулан чохщиссяли вокал-инструментал вя йа инструментал мусиги ясяридир. О заман муьамын мяжмусу, йяни онун дахилиндяки щиссялярин ардыжыллыьы лад пилляляринин функсионаллыьы бахымындан юзцнц доьрулдур.

        Бу мясялянин изащыны Мяммядсалещ Исмайыловун «Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр» ясяриндя тапырыг. О йазыр: «Бу мягамларла ейни адлы муьамларын фярги ондан ибарятдир ки, онлардан бири – муьам, бядии тяяссцрата малик олан «жанлы» мусиги нцмуняляри олдуьу щалда, диэяри – мягам, муьамларын, бир нюв, скелетини, фягяря сцтунуну тяшкил едян мцяййян сяссырасындан ибарятдир; йяни «Шур» муьамы ейни адлы шур мягамына, «Сеэащ» муьамы – сеэащ мягамына… ясасланыр». 2

        Мягамда пиллялярин функсионал вязифялярини изащ едяркян, М.Исмайылов эюстярир ки, «Азярбайжан халг мусигисиндя мягамын мцяййян пярдяляри «сабитлик», «гейри-сабитлик» етибариля дейил, «дайаг пярдя» - истинад пярдя кими ящямиййятя малик олурлар, йяни, бу о демякдир ки, Азярбайжан мягамлары цзяриндя гурулан мелодийалар – халг мащнылары, рягс щавалары, рянэ, тясниф, муьамлар, бунларын дахили щиссяляри мягамын мцяййян дайаг пилляляриня истинад етмякля, онларын ятрафында доланмагла ямяля эялир.

        М.Исмайылов юз елми мягаляляриндя мягамын муьамда “ачылмасыны”, йяни мягамын дайаг пилляляриндян асылы олараг муьамын драматуръи инкишаф хцсусиййятлярини юня чякирди. Лад-тоналлыгларын гощумлуьу принсипини дя М.Исмайылов муьамын инкишафы ясасында цзя чыхармышдыр. О йазыр: “Мягам консепсийасынын юзц дя мусигийя хцсуси характер верян, интервал мцнасибятлярини низамлайан мцяййян мелодик форманы нязярдя тутур”.3 Бу бахымдан мящз муьам формасында щяр бир ладын имканлары, лад-тонал ялагяляри ясярин драматурэийасы сявиййясиндя ардыжыл вя чохжящятли шякилдя ачылыр.

        Р.Мяммядованын фикринжя, “йалныз муьам формасынын кристаллашмыш тяшяккцл принсипляри ладын функсионал структуруну “организм” кими якс етдиря билярди”. Бу просесин гаршылыглы олдуьуну вя муьамын тякамцлцндя мягам факторунун ящямиййятини вурьулайан Р.Мяммядова йазыр: “...ащянэдар, хош сясляшмя, бир-бириня уйьун лад елементляринин ахтарышы муьамын мусиги драматурэийасыны йарадыр, онун гурулушуна тясир эюстярирди. Мящз муьамларда Азярбайжан лад системи, ладлары бир-бириля ялагяляндирян инжя телляр бцтцн мцтянасиблийи иля якс олунмушдур”. 4

        Беляликля, муьамда мусиги дилинин ясас компоненти кими мягам (лад, модус) чыхыш едир. Ейни заманда, шифащи яняняли мусигидя мягам амили мцщцм ящямиййятя маликдир. Бцтцн халг мащны вя рягсляри, ашыг щаваларында мусиги дилинин инкишаф ганунлары мягамларла баьлыдыр. Ону да демялийик ки, ады чякилян мусиги нцмуняляри кичик щяжмли формайа малик олдугларына эюря бурада мягамларын там диапазонундан истифадя едилмир. Йалныз муьам дястэащ кими силсиля формада мягамын бцтцн пилляляринин функсионал ялагяси ардыжыл олараг ачыгланыр.

        Буна эюря дя Ц.Щажыбяйов мягамларын структур хцсусиййятлярини вя мягам пилляляринин функсионал вязифялярини шярщ едяркян дястэащ формасына ясасланмышдыр. О, муьамлары системляшдирмяйя наил олмуш, беляликля дя, муьамларын лад ясасы, стабил лад-тоналлыглары, лад-интонасийа хцсусиййятляри, онларын форма гурулушу, мелодик инкишаф ганунлары вя с. бу кими жящятляринин комплекс шякилдя муьам системини ямяля эятирдийин сцбут етмишдир.

        Гейд етмялийик ки, Ц.Щажыбяйов юз нязяри тядгигатларында орта ясрляр Шярг мусиги елминин наилиййятляриндян - азярбайжанлы алимляр Сяфияддин Урмявинин (ХЫЫЫ яср) вя Ябдцлгадир Мараьаинин (ХЫВ яср) 5 ирсиндян бящрялянмишдир. О йазырды ки, дцнйада мяшщур олан бу ики алим, нязяриййячи вя мусигишцнас “Йахын Шярг халглары мусигисинин нязяри вя ямяли инкишафы тарихиндя башлыжа йери” тутур. ХЫХ ясрин эюркямли мусигишцнас алими Мир Мющсцн Нявваб да бу алимлярин ясярляриня истинад етмишдир.

        Ц.Щажыбяйов ейни заманда, Ябу Няср Фяраби, Ябу Яли Сина, Ял-кинди кими “гядим йунан мусиги нязяриййясини йахшы билян вя щяртяряфли билийя малик олан” мяшщур алим вя мцтяфяккирлярин дя адыны чякяряк, онларын Шярг мусигисинин йцксялишиндя - “мусиги мядяниййяти сарайынын тикилишиндя” иштирак етдийини эюстярир. ХЫВ ясрдя йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмыш Шярг халгларынын мусиги мядяниййятини ися Ц.Щажыбяйов “он ики сцтунлу, алты бцржлц “бина” (дястэащ) шяклиндя” тясвир етмишдир. Онун йаздыьы кими, “онун зирвясиндян дцнйанын бцтцн дюрд тяряфи: Яндялисдян Чиня вя Орта Африкадан Гафгаза гядяр эениш бир ярази” эюрцнмцшдцр. 6

        Цзейир Щажыбяйовун бу мяшщур фикрини бир даща вурьуламагда мягсядимиз ону бир гядяр эениш шярщ етмякдян ибарятдир. Фикримизжя, Ц.Щажыбяйов бурада Шяргдя эениш интишар тапмыш шифащи яняняли профессионал мусигинин елми ясасларынын йаранмасындан сюз ачыр. Тябии ки, щяр халгда шифащи яняняли профессионал мусиги сянятинин юзцнямяхсус ъанр вя ифачылыг формалары мювжуд олмушдур, бунунла беля онларын цмуми жящяти - мягамлара ясасланмасы иля баьлыдыр.

        Шифащи яняняли профессионал мусигинин йарадыжылары хцсуси мяктяб кечмиш пешякар мусиги ифачылары, йяни ханяндя вя инструменталистляр - милли мусиги алятляри ифачыларыдыр ки, мящз онларын йарадыжылыьында бу сянят тяжрцби олараг, йаддаш васитясиля устад-шаэирд зямининдя нясилдян-нясля ютцрцлцр, тякмилляшдириляряк йашадылыр вя ясрлярдян бяри бизя эялиб чатан щямин йарадыжылыг - ифачылыг просеси бу эцн дя давам едир.

        Ону да гейд етмяк важибдир ки, орта ясрлярин мусигичиляри щаггында мялуматлар чох аздыр, чцнки щямин дюврдя мювжуд олан ирили-хырдалы сарайларда ня гядяр мусигичи йашамыш, йаратмыш, мусиги сянятини тяжрцби йолла инкишаф етдирмишляр.

        Бунунла йанашы, шифащи яняняли профессионал мусигинин нязяри ясаслары Шяргин бюйцк алимляри тяряфиндян ишлянилмиш вя мусиги елми мейдана эялмишдир. Юзляри дя дюврцн мащир мусигичиляри кими танынмыш енсиклопедик билийя малик алимлярин трактатларында о дюврцн мусиги тяжрцбясинин ясасыны тяшкил едян сяс системи, мелодик вя ритмик хцсусиййятляр, мягамлар вя онларын ясасында йарадылан мусиги ясярляри, мусиги формалары, мусиги алятляри вя с. щаггында мцфяссял мялумат юз яксини тапмышдыр. Демяли, о дюврцн мусиги тяжрцбяси артыг нязяри жящятдян юйрянилмиш, цмумиляшдирилмиш, системляшдирилмиш шякилдя бизя эялиб чатмышдыр.

        Ц.Щажыбяйовун ясяриндя эюстярилян жоьрафи яразинин щцдудлары да тясадцфи дейил. Чцнки “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя онун адларыны гейд етдийи Шярг алимляри - Сяфияддин Црмяви, Ябдцлгадир Мараьаи, Ябу Няср Фяраби, Ябу Яли Сина, Ял-Кинди вя б. щямин жоьрафи яразилярдя йашайыб-йаратмышлар. Ц.Щажыбяйовун “Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында” мягалясиндя дя бунунла баьлы шярщляря раст эялирик. Бу мягалясиндя о, бир чох мусиги алимляринин адыны чякяряк, онларын мусиги елми сащясиндяки наилиййятляри щаггында данышмышдыр.

        “Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында” мягалясиндя Ц.Щажыбяйовун Шяргдя бир нечя мусиги системляринин: Чин, щинд, яряб-фарс мусиги системляринин мювжудлуьу вя онларын орта яср мусигишцнасларынын ясярляриндя елми-нязяри системляшдирилмяси фикри дя юнямлидир. Ц.Щажыбяйов, ейни заманда, елми ядябиййата ясасланараг, бу системлярин бир-бириндян, еляжя дя мцасир Авропа мусигисиндян фяргляндийини елми дялиллярля сцбут етмишдир. Ону да дейяк ки, Ц.Щажыбяйовун бу истигамятдя арашдырмаларына онун диэяр мягаляляриндя дя раст эялирик.

        Ц.Щажыбяйовун фикринжя, Азярбайжан тцрк халг мусигиси Шярг мусигисинин бир голу кими яряб-фарс системиня ясасланыр. Яряб-фарс системи дедикдя, Ц.Щажыбяйов, шцбщясиз ки, сяс системини, мягам системини нязярдя тутурду. Чцнки Ц.Щажыбяйов беля бир мцлащизя иряли сцрцр ки, “Азярбайжанда еля бир тцрк халг мащнысына вя йа халг йарадыжылыьынын башга бир формасына тясадцф етмяк олмаз ки, онун мелодийа ясасыны яряб-фарс системи дейил, башга бир систем тяшкил етмиш олсун”.7

        Бурада диггяти чякян бир мясяляни дя гейд етмяк истярдик. Беля ки, Ц.Щажыбяйовун бу фикриня няшрин (Ц.Щажыбяйов. Ясярляри. ЫЫ жилд. Азярбайжан ССР Елмляр Академийасынын няшри, Бакы, 1965; жилдин редактору М.Ибращимов, тяртибат, комментарийалар вя лцьят Г.Гасымов) редаксийасы тяряфиндян беля бир мцнасибят билдирилир: “Редаксийа мцяллифин беля бир гяти мцддяасына шярик дейилдир; чцнки тцрк халг поезийасы, хцсусян ясил тцрк халг мащнысы юз юлчц гурулушуна эюря (щежа вязни) яряб-фарс системиня тамамиля йаддыр, ашыг йарадыжылыьы, ашыглардан яввял ися халг мцьянниляринин - тцрк озанларынын йарадыжылыьы буну сцбут едир”.8

        Эюрцндцйц кими, редаксийа тяряфиндян эюстярилян ирадда тцрк халг мащнысынын юлчц гурулушундан, даща доьрусу, щежа вязниня ясасланан поетикасындан данышылыр. Ялбяття ки, халг йарадыжылыьы нцмуняляринин щежа вязниндя олмасы онун башлыжа фяргляндирижи жящятляриндян биридир.

        Лакин ону да нязяря алмаг лазымдыр ки, “Азярбайжан халгынын мусигиси” мяфщуму цч йарадыжылыг тябягясини ящатя едир: 1) фолклор, билаваситя халг кцтляляринин йарадыжылыьы - халг мащны вя рягсляри; 2) халг-профессионал мусигиси - ашыг йарадыжылыьы; 3) шифащи яняняли профессионал мусиги - муьам. 9

        Щягигятян дя халг мусигисинин биринжи вя икинжи тябягяляриня аид йарадыжылыг нцмуняляринин дили, поетик цслубу, юлчц гурулушу сырф тцрк мяншялидир. Лакин орта ясрлярдя сарай мядяниййяти мцщитиндя формалашмыш муьам сянятинин яряб-фарс системиня уйьунлуьу юзцнц яйани сурятдя бцрузя верир. Ц.Щажыбяйов буну харижи яламятлярин: адларын, истилащларын, мусиги алятляринин, нязяри мцддяаларын вя с. жящятлярин цмуми олмасында эюрцр.


1.Щажыбяйов Ц. Мусигидя хялгилик. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 324.

2. Исмайылов М. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Бакы, Елм, 1991. с. 4

3. Исмайылов М. Азярбайжан халг мусигисиндя гощумлуг системи. АДК-нын Елми ясярляри. Бакы, 1972, № 1. с.186.

4. Мяммядова Р. Азярбайжан муьамы. Бакы, Елм, 2002. с. 46.

5. Ц.Щажыбяйовда - Мяраьи. Бах: Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 35

6. Бах: Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 35

7. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 258.

8. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 254

9. Зющрабов Р. Муьам. Бакы, 1991. с. 6

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page