ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ФОЛКЛОР МЯРАСИМЛЯРИНДЯ ИДИОФОНЛУ АЛЯТЛЯР
Аббасгулу НЯЖЯФЗАДЯ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ИНСТРУМЕНТАЛ ЯМЯК ФОЛКЛОРУ
Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ЪАНРЛАРЫНЫН ГАРШЫЛЫГЛЫ ЯЛАГЯЛЯРИ БАРЯДЯ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Айтач ЕЛХАН ГЫЗЫ
АЗЯРБАЙЖАН ФОЛКЛОР МЯРАСИМЛЯРИНДЯ ИДИОФОНЛУ АЛЯТЛЯР
Аббасгулу НЯЖЯФЗАДЯ
ХАН НЯСЛИНДЯН ОЛАН СЯНЯТ ФЯДАИСИ
Щюкцмя ЯЛИЙЕВА
СЕЭАЩ МУЬАМЫНЫН ИНКИШАФ ТАРИХИНЯ ДАИР
Илгар ЯЛИЙЕВ
ЙЕНИ БАС – КАМАН АЛЯТИ ВЯ ОНУН МЦЯЛЛИФИ
Эцллц ИСМАЙЫЛОВА
МУЬАМ ИФАЧЫЛЫЬЫНДА ЦЧЛЦЙЦН РОЛУ
Аьасялим АБДУЛЛАЙЕВ
MUĞAMLARIN NOT YAZILARINA DAİR
Rafael MUSAYEV

 


Бармаг зили (шякил №1). Синж (зил) алятинин ян кичик, миниатцр формасы бармаг зили адланыр. Беля алятлярдян Шяргдя, о жцмлядян Азярбайжанда ряггася вя бязян ряггас-мцтрибляр дя истифадя едибляр. Онлар рягс етдикляри мусигинин ритминя, вязниня уйьун олараг бармаг зиллярини сясляндирибляр (1, 37).

        Халг ойун вя яйлянжяляриндян бири олан «Мцтриб ойуну» тамашасы заманы бармаг зилиндян, еляжя дя гавал алятляриндян истифадя едилирди. Бу алятлярин ифачысы гадын гийафясиндя олан мцтрибляр иди. Онлар узун сач сахлайыр, дикдабан айаггабы эейирдиляр. Дырнаглары хыналы, белиндя эцмцш белбаьы олан мцтрибляр бойнунда щямайыл, синясиндя эцмцш зянжир асырдылар. Киши жинсиндян олан мцтрибляри гядим дюврлярдя бязян «кючяк» вя йа «бечя» дя адландырырдылар.

        «Мцтриб ойуну» тамашасы кцтляви ел байрамларында, той шянликляриндя, мейдан мярасимляриндя вя башга яйлянжяли тядбирлярдя эюстярилирди. Мцтрибляр бармаг зилини сясляндир-мякля рягс едир, бязян щоггабазлыгла лалойуну эюстярирдиляр. Лалойуну ел дили иля десяк, щим-жим, йяни пантомима характерли олурду. Мцтрибляр бу заман щеч бир чальы алятиндян истифадя етмяйяряк сяссиз, сюзсцз, йалныз щим-жим, бядян щярякятляри вя эцлцшдоьуружу ъестлярля фикирлярини изащ едирдиляр. Щямчинин, онлар шит зарафат етмякля тамашачылары яйляндирирдиляр. Ойуну идаря едян комик ойунчу ися «лоту» адландырылырды. «Лоту»нун башга бир вязифяси дя тамашачылары рягсарасы яйляндирмяк иди.

        Ифа заманы 4 ейни юлчцлц (диаметри 30-40 мм, галынлыьы 2-3 мм олан) зиллярдян истифадя олунур. Алят мис, эцмцш вя йа бцрцнждян щазырланыр. Бармаг зилляринин архасындакы илкяк-ляри ифачылар щяр ялин баш вя орта (бязян шящадят) бармагларына тахараг, бу зилляри бир-бириня дюйяжлямякля сяс-ляндирирляр.

        Мцасир дюврдя Азярбайжан яра-зисиндя зил вя онун нювляриндян аз истифадя едился дя, гардаш Тцркийядя беля алятлярдян чох истифадя олунур.

        Щювсяр. Щювсярдян фолклор муси-гисиндя, даща доьрусу, халг ойун вя яйлянжяляриндя идиофонлу чальы аляти кими истифадя олунуб. С.Абдуллайева «Азярбайжан фолклорунда чальы алят-ляри» ясяриндя щювсярля баьлы йазыр (2, 158):

        «Шярти адландырдыьымыз «Лай-лай эцлцм щай» ойунунда отаьа йыьылан жаванлардан бири щювсяри чалараг бу сюзляри дейир:

        Сары гойунун дилини

        Йердя галанлар бирликдя охуйурлар:

        Лай-лай эцлцм щай, ай эцлцм щай!

        Щяр дяфя биринжи мисранын сюзляри дяйишиляндя хор ейни сюзляри охуйур».

        Щювсяр ясасян Азярбайжанын жянуб бюлэясиндя гадын мяжлислярин-дя сясляндирилир. Бир гайда олараг бу аляти гадынлар ифа едирляр. Онлар охудуглары «Щалай»ларын ритмини щювсярдя чалырлар.

        Гашыьек (кичик нювц, шякил №2; бюйцк нювц, шякил № 3). Гашыьекдян «Новруз» байрамларында вя бир сыра ел ойунларында, тамашаларда мусигичиляр мцшайиятедижи алят кими истифадя едибляр.

        Сянятшцнаслыг доктору Сяадят Абдуллайева «Азярбай-жан фолклорунда чальы алятляри» ясяриндя «Тякя ойуну»ндан бящс едяркян йазыр (2, 109-110):

        «Новруз байрамы яряфясиндя бир сыра ойунлар да кечирилир.

        «Тякя ойуну»нда башларына зынгыров асылан зцлляпапаг вя балгабаьа охшар папаг, яйинляриня узунголлу эюдяк палтар, белляриня жяряс вя чюмчя асылмыш гуршаг, цзляриня маска тахан цч маскарабаз – коса тякямясгярялярин (кечяпапаглыларын) йеришини йамсылайыб лаьа гойур.

        Кечи вя чяпиш маскаларыны тахмыш тякямясгяряляр ялляриндя гашыьек вя чюмчя гашыглары вурараг рягс едирляр. Онлардан биринин буйнузларынын ужларына зынгыров асылыр. Ойунчулары зярб алятляри даиря, дцмбяк вя няфяс аляти мусигар (чынжыг) чалан чальычылар мцшайият едир».

        С.Абдуллайева щямин ясяриндя диэяр мейдан тамашасы «Дявя ойуну» щаггында да мялумат верир (2, 139): «Дявя ойуну» мязщякя тамашасында «дявя» эюркяминдя бир мясьярябаз бойнуна зынгыров тахыр, башгасы ися ял-айаьы щисли, белиня сцпцрэя асараг «дявячи» ролуну ойнайыр. О, сюзля, щярякят вя щим-жимля кяндхуда, газы вя башгаларыны яля салыр.

        Кцчя вя мейданларда яйниндя гыса ятякли палтар, дар шалвар, белиндя кямянд, башында зынгыровлу папаг олан мязщякячи – яййар (щийлябаз) ялляриндя ики гашыьы сясляндиряряк мязяли тамашалар эюстярир».

        С.Абдуллайеванын сонунжу жцмлясиндя мязщякячинин ифа етдийи мящз гашыьек алятиндян сющбят эетдийи айдын олур. «Шейдалы» адлы ел тамашасында да гашыглардан чальы аляти кими, даща доьрусу, гашыьекдян истифадя едилмишдир (2, 150): «Коса-коса» тамашасындан сонра кечирилян «Шейдалы» тамашасынын ясас иштирак-чысы олан Шейдалы (ролу гадын ойнайыр) косанын йерини тутараг архасы цстя сящнянин ортасына узадылыр, цзцня хара юртцб дизлярини бцкцр вя щяр ялиня бир гашыг верирляр. Онун саьында вя солунда дайанан ики няфярдян ибарят дястя нювбя иля охуйур. Шейдалы сазла ифа олунан мусигинин ритминя уйьун олараг гашыглары бир-бириня вурур. Мащны сонна йетяндя Шейдалыны айа-ьа галдырырлар. Йеня дя щяр ики дястя нювбя иля охуйур. Сазяндя дястяси чала-чала отаьа дахил олур. Онлар йан-йана отуран гыз вя оьланын йанында йер тутурлар. Дястя охумаг-ларыны да-вам етдирир. Сазяндя дястяси вя оху-йанлар «А Шейдалы, Шейдалы, а Мейда-лы, Мейдалы» – дейяряк отаьы тярк едирляр.

        Демяли, «Гашыг ойуну», «Тякя ойуну», «Дявя ойуну» кими, «Шейдалы» ел тамашасында да гашыьекдян истифадя едилмишдир.

        Бязи халг ойун вя яйлянжяляриндя гашыьын башга бир нювцня дя раст эялирик (2, 124). Мясялян, «Чюмчябашы» адлы тамашада ужуна зынгыров асылмыш чюмчядян истифадя едилдийинин шащиди олуруг. Чюмчя аьаждан гайрылан узун дястяли бюйцк, дярин гашыгдыр (3, 451). Эюзбаьлыжа ушаг ойуну олан «Чюмчябашы» тамашасында ики дястяйя бюлцнмцш ойунчулардан биринин ялиндя зынгыровлу, бязядилмиш тахта чюмчя олур. Диэяр, рягиб дястя цзвляриндян биринин ися эюзляри тцнд вя эюрцнмяз йайлыгла баьланыр. Ялиндя зынгыровлу чюмчя олан ойунчу жызыг чякилмиш даиря ичиндя ону силкяляйяряк сясляндирир вя алятин жинэилтили сяси ятрафа дальаланыр, йайылыр. Эюзцбаьлы ойунчу сяс эялян сямтя тяряф щярякят едяряк, «чюмчяли» ни тутмаьа жящд ейляйир.

        «Чюмчябашы» ойунунда чюмчя иля баьлы мараглы мягамлар вардыр. Йяни, беля чюмчя силкялянян заман сяс чюмчядян дейил, она асылмыш зынгыровдан чыхыр. Бу сябябдян аляти шярти олараг чюмчя адландырырыг. Яслиндя чюмчя бурада чальы аляти дейил, бир васитя кими истифадя едилир.

        Зынгыров. Зынгыровдан бир чох мягсядляр цчцн истифадя едибляр. Мясялян, шащларын гаровулчулары белляриня зынгыров баьлайырдылар ки, эежяляр сцбщя кими ойаг галсынлар. Йяни, гаровулчу йухуйа эетдикдя азажыг тярпянярся, алят сяс салыб ону ойадармыш. Малдарлар щейванларын (дявя, кечи, иняк, фил вя с.) бойнуна зынгыров тахырдылар ки, итяндя сащибляри зынгыровун сясиня эюря онларын йерини тяйин едиб тапсынлар (1, 198). Бялкя дя бу сябябдян «зынгыровлу дявя итмяз» аталар сюзц йараныб вя йцзилликляр бойу нясилдян-нясиля ютцрцляряк дюврцмцзя гядяр эялиб чыхмышдыр.

        Зынгыровдан бир сыра халг ойун вя тамашаларында, яйлянжяляриндя ойунбазлар, мцтрибляр, масгарабазлар, тялхякляр, мязщякячиляр, тякямясгяряляр эениш истифадя едибляр. Онлардан бир нечя нцмуня тягдим едирик.

        «Тякя ойуну» нда масгарабазлар башларына гойдуглары зцлляпапьа зынгыров асырлар. Бу ойунда каьыз вя йа парчадан дцзялдилмиш кечи вя чяпиш цзлцклярини (маскаларыны) цзцня тахмыш тякямясгярялярин буйнузларынын ужларына да зынгыров асылыр.

        «Атяшяфруз» мейдан шянлийиндя ися Атяшяфруз адлы тялхяк эейминя зынгыровлар тахыр.

        «Жыдыр» мейдан тамашасында атларын йцйянляриня зынгыровлар асылыр.

        «Дявя ойуну» тамашасында «дявя» эюркяминдя олан мясьярябазын бойнундан зынгыров асылыр. Бу ойунда мязщякячинин башында зынгыровлу папаг олур.

        «Новруз» тамашасында «кечи» эюркяминдя олан тякямясгярянин дя бойнундан зынгыров асылыр.

        «Кяндирбаз» мейдан тамашасында тялхяк бойнуна вя голларына зынгыров тахыр.

        «Коса ойуну» тамашасында коса бойнундан зынгыров асыр.

        «Коса евлянир» тамашасында коса щярякят етдикдя бойнундан асылан зынгыровлар сяслянир.

        «Коса-коса» тамашасында коса бел кямяриня вя бойнундан зынгыров асыр. О, совгат истяйяндя бойнундакы зынгырову жинэилдядир.

        «Шатыр ойуну» тамашасында гачмаг цзря йарыш кечирилир. Ойунчулар кямярляриндя бир нечя зынгыров асырлар.

        «Гоч дюйцшдцрмя» тамашасында гочларын бойнундан хырда зынгыровлар асылыр.

        «Эюзбаьлыжа» ушаг тамашасында эюзляри баьлы ойунчу ятрафдакылары тутмаьа чалышыр. Диэяр ойунчулар зынгыровлары сясляндирмякля дайандыглары йерлярини билдирмяк истяйирляр.

        «Чюмчябашы» адлы эюзбаьлайыжы ушаг ойунунда чюмчянин ужуна зынгыров асылыр вя ейни иля «Эюзбаьлыжа» ойунунда олдуьу кими зынгыров сясляндирилир.

        «Ялгушу иля ов» яйлянжясиндя яйри димдикли, узун вя ити жайнаглы вящши гушлары – гызылгуш, тярлан, шащин, гырьы вя с. ов мягсяди иля тялим веряндя жялд учмалары цчцн айагларына зынгыров баьланыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Няжяфзадя А. «Азярбайжан чальы алятляринин изащлы лцьяти», Бакы, «МБМ», 2004.

2. Абдуллайева С. «Азярбайжан фолклорунда чальы алятляри», Бакы, «Адилоьлу», 2007.

3. «Азярбайжан дилинин изащлы лцьяти», ЫВ жилд, Бакы, «Елм», 1987.

4. И.Шыхлы «Дяли Кцр», Бакы, «Йазычы», 1983.

5. Бабайев Р. «Мин бир мащны», ЫВ няшр, Бакы, «МБМ», 2007.

6. Бядялбяйли Я. «Изащлы монографик мусиги лцьяти», Бакы, «Елм», 1969.

7. Аллащвердийев М. «Азярбайжан халг театры тарихи», Бакы, «Маариф», 1978.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page