КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ХIV ЯСР ТЯБРИЗ СЯНЯТКАРЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ РЯСМИН ФОРМАЛАШМАСЫ
Lalя MЯMMЯDOVA
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ТЕАТР: ОЛУМ ВЯ ЙА ЮЛЦМ? (дцшцнжя мцстявиси)
Ядалят ВЯЛИЙЕВ
АДИЛ ИСКЯНДЯРОВУН ТЕАТР МЯКТЯБИНИН МЯНЯВИ-ЯХЛАГИ ВЯ БЯДИИ-ЕСТЕТИК ПРИНСИПЛЯРИ
Reyhan NOVRUZOVA
ЖАВАД МИРЖАВАДОВУН YARADICILIЬININ KAMИLLИK DЮVRЦ BOYAKARLIЬI
Эцлнаря ХАЛЫГОВА
ХIV ЯСР ТЯБРИЗ СЯНЯТКАРЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ РЯСМИН ФОРМАЛАШМАСЫ
Lalя MЯMMЯDOVA
СУБМЯДЯНИЙЙЯТ ФЕНОМЕНИ СОСИОМЯДЯНИ СТРАТИФИКАСИЙА СИСТЕМИНДЯ
Нярмин МЯММЯДОВА
«ШИРВАНШАЩЛАР САРАЙЫ КОМПЛЕКСИ» ДЮВЛЯТ ТАРИХИ МЕМАРЛЫГ ГОРУГ-МУЗЕЙИ МИЛЛИ-МЯНЯВИ ДЯЙЯРЛЯР ХЯЗИНЯСИДИР
Елнуря КАЗЫМЗАДЯ
ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИНДЯ АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРКИЙЯ АРАСЫНДАКЫ ГАРДАШЛЫГ ЙАРДЫМЛАРЫНДА Й.З.ТАЛЫБЗАДЯНИН МЮВГЕЙИ
Минаханым ЯСЯДЛИ
АЗЯРБАЙЖАН МЦТЯФЯККИРЛЯРИ МИЛЛИ-МЯДЯНИ БИРЛИЙИН АМИЛЛЯРИ ЩАГГЫНДА (ХХ ясрин яввялляриня аид културолоъи мянбяляр ясасында)
Мцбариз СЦЛЕЙМАНЛЫ
АЗЯРБАЙЖАН СЯНЯТШЦНАСЛЫЬЫНЫН ИНКИШАФЫ ВЯ ДЕКОРАТИВ СЯНЯТЛЯРИН ТЯДГИГИНДЯ РАСИМ ЯФЯНДИНИН РОЛУ
Ясмяр АБДУЛЛАЙЕВА
БЮЙЦКАЬА МИРЗЯЗАДЯНИН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ТЕМАТИК ТАБЛО
Лейла МЫРЗЯЗАДЯ
МУЗЕЙЛЯРДЯ ИНФОРМАСИЙА РЕСУРСЛАРЫНЫН ЙАРАДЫЛМАСЫ АКТУАЛ ПРОБЛЕМЛЯРДЯН БИРИДИР
Нязиря ЯЛИЙЕВА
МЦАСИР ДЮВРДЯ ИНЖЯСЯНЯТИН ТЯГДИМАТЫ
Ряна ЩЦСЕЙНОВА
ПОСТ- СОВЕТ ДЮВРЦНДЯ АЗЯРБАЙЖАНДА МУСИГИЛИ ТАМАШАЛАРЫН БЯДИИ ТЯРТИБАТ ПРОБЛЕМЛЯРИ (Шювкят Мяммядова адына Опера студийасынын тимсалында)
Нязакят МИРЗЯЙЕВА
КОММЕРСИЙА КИНОСУНУН ИГТИСАДИ МОДЕЛИ ВЯ МАРКЕТИНГИ
Турал ЯФЯНДИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН ЕЛМИ-МЯДЯНИ ФИКРИНДЯ МЦАСИРЛЯШМЯК ПРОБЛЕМИНИН ТАРИХИ - КУЛТУРОЛОЪИ АСПЕКТЛЯРИ
Елнаря БАЬЫРОВА
АЗЯРБАЙЖАНДА АТАТЦРК МЯРКЯЗИНИН ЙАРАДЫЛМАСЫ ЮЛКЯЛЯРИМИЗ АРАСЫНДАКЫ ЕЛМИ-МЯДЯНИ ЯЛАГЯЛЯРИН ИНКИШАФЫНДА ЙЕНИ МЯРЩЯЛЯ КИМИ
Фярганя ЩЦСЕЙНОВА
ЩЯГИГЯТMИ, МЮЖЦЗЯMИ, НАЬЫЛMЫ…
Теймур БЦНЙАДОВ
ХХ ЯСРИН БИРИНЖИ ЙАРЫСЫНДА АЗЯРБАЙЖАН РЯНЭКАРЛЫГ МЯКТЯБИНИН ФОРМАЛАШМАСЫ
Елнаря МУСАЙЕВА

 


ХIII ясрин сону – ХIV ясрин яввялиндя Тябриз мядяни щяйатынын цмуми мянзяряси бир чох бядии янянялярин гаршылыьындан ибарятдир: чин декоратив вя руло ряссамлыьы, Бизанс, Гярби Авропа, Яряб-Месопотамийа, Ислама гядярки тцрк, манихей вя башгалары. Мящз бу юзцнямяхсуслуьу Илханиляр дюврцнцн Тябриз тясвири сянятинин щяр шейдян юнжя китаб иллцстрасийасында ифадя олунан щямин надир сяжиййя йарадыб.

        Йени цслубун башланьыжында елми ялйазмалардан бири, Нйу-Йоркдакы Пирпонт Морган китабханасында сахланылан ибн Бяхтишунун фарс дилиня тяржцмя едилян «Мянафи ял-Хяйаван» адлы мяшщур ясяринин сурятидир, ялйазма 94 миниатцрля иллцстря олунуб, онлардан 83 анималистик сцъетлидир. Иллцстрасийаларын бюйцк мараг кясб етмясиня сябяб Тябриз сяняткарларынын цслубун эенезис анында бцтцн ахтарыш спектрыны, бу чыхыш анында мцхтялиф нювлц тясирлярин эениш диапазонуну нцмайиш етдирир. Тядгигатчыларын йекдил ряйляриня эюря иллцстрасийалар ики якс яламятлярин ясасында системляшдирилир: биринжи щесабат нюгтяси – ХII-ХIII ясрин яввялиндя Баьдад вя Мосулда щюкмранлыг едян «Месопотам» адланан цслубдакы миниатцрлярдир. Бу тамамиля йени тярздя ижра олунан, Узаг Шярг цслубу миниатцрляри иди. Лакин онлары халис шярти тярздя адландырмаг олар, чцнки онлар мащиййятжя азажыг рянэлянмиш, яксяри ися монохромдур.

        Онларын арасында ряссам илкин тяряддцдлярини цстяляйяряк, жясарятля експериментя башлайыр вя яввялки цслубдан икиюлчцлцйц вя сятщилийиндян узаглашыб, йарадыжылыьынын идейа синтезиня ясасланараг, мцсляман миниатцр ряссамлыьынын сонракы еволйусийасы цчцн важиб олан габагжыл цслубу тясдигляйир.

        Биз тамамиля Е.Ж.Грубенин о ряйи иля разыйыг ки, «…бу миниатцрляр мяктябин апарыжы ряссамынын ишляридир вя мящз бу цслуб даща артыг перспективли олан сонракы цслубун инкишафыны тюрятди» (1, п.11-12). Бурада йахма асан вя эюзялдир, бу фактики чин ряссамлыьына мяхсус акварел техникасыдыр. Эцлляр чох дейил, лакин онлар тяяжжцблц дяряжядя ащянэдар вя тонун дяйишмяси олдугжа зянэиндир, ясярин график щяллини ясас тутмагла ряссам ондан максимум эюзяллик еффекти чыхарыр.

        Эцжлц Узаг Шярг тясири иля гейд олунан бир сыра рясмляр йцксяк бядии дяйяря маликдирляр. «Даь кечиляри» рясминдя йцксяк камиллик, истедадлы композисийа щялли нязяря чарпыр. Онлардан бири тулланышла дяря цзяриндян шыьыйыр, диэяри ися санки щядсиз дяринлийя апарылыр, дярянин учурумуна баш чякир. Онлардан биринжиси сцрятля башы ашаьы тулланараг, гейри ади, кяскин ракурсда тясвинр олунуб. Щейванларын юз вя мянзяря елементляри араларындакы айрылмаз ялагя композисийа щяллиня мянтиглик вя бядии бцтювлцк верир.

        Жясарятли гырынтылы жизэилярля даьларын гайалы голлары мяркязя гачан эцжля жязб олунараг композисийанын мяркязиня яйилирляр, Аьажларын яйри-цйрц, лцт будаглары ващид гасырьа щярякятиндя о истигамятя йюнялир, щейванларын мяркязя доьру щярякятлярини тякрарлайыр. Беля ки, якс тяряфдян ики дальа, ики бурум динамик тярздя мяркяздя тоггушурлар вя онларын щяр бири юзцнцн дювря щярякятиндя гыфылланырлар. Бу композисийа симметрийасыны график, яйри-цйрц эцжлц эювдянин диагоналы бир гядяр йумшалдыр. Бу монохром рясм сепийа, фырча иля ижра олунуб.

        Диэяр цслубжа охшар иллцстрасийалар да диггяти жялб едирляр. Беля ки, «Аьаж алтында динжялян ики марал» рясминдя артыг ялйазманы диптих цзря бизя таныш олан Жувейнинин цсулуну эюрцрцк. Сюйцд аьажынын йухарыдан яйилмиш эювдяси композисийа санки тябии чярчивя йарадыр, юзц дя чятир вя эювдянин бир щиссяси йухарыдан чярчивя иля кясилиб, бу да халис Узаг Шярг цсулудур.

        «Гачан антилопалар» адлы диэяр иллцстрасийада ейни заманда композисийанын сон дяряжя лакониклийи вя садялийи, онун поетик рущланмасы кими жящятляр дя валещ едир. Композисийанын важиб хцсусиййяти онун яввялжядян дцшцнцлмцш шагули бойу гурулмасыдыр, бу да сонралар Тябриз цслубунун тяйинедижи кейфиййятиндян бири олажаг. Йухары истигамятлянян, зирвядян чярчивя иля кясилмиш даь массиви вади цзяриндя салланыр. Ашаьыда, ятякдя санки ярийяряк, цмуми тясяввцрцнц итирир. Даьлар йцксялдикжя мадди сыхлыг кясб едир, сейряк от комалары битмиш гайа голлары Узаг Шярг цсулунда шярщ олунуб. Даща бир групда «Тярлан», «Меймун», «Ики сахсаьан» кими сон дяряжя садяляшдирилмиш композисийалы рясмляри бирляшдирмяк олар. Онларда хяттлярин тяриф йцнэцллцйц, артистизм вя ижранын ескизлийи щейран едир. «Ики сахсаьан» да ащянэдар тярздя, ващид цслубда, бир няфяся щям аьажлар, щям юн планда чичяклянян бюйцк коллуг вя бир нечя сыра от битмиш торпаг чякилиб, димдик-димдийя дайанан сахсаьанлар, санки башындан гуйруьуна гядяр бир гялям хятти иля чякилиб. Онлар композисийанын ясасыны тяшкил едир вя юз ятрафына композисийанын бцтцн елементлярини топлайыр.

        Лондонун Индиан Оффис китабханасында сахланылан 713/1314-жи илля гейд олунан Муидзинин «Диван» ясяринин иллцстрасийалары о заманын Тябриз емалатханаларында апарылан ахтарышлары диэяр бахымдан ачыглайыр. Бу ялйазма она эюря гиймятлидирляр ки, онларын миниатцрляри дя даща чох рянэлянмиш рясми хатырладыгларына бахмайараг, onun kolofonunda йарандыьы или якс етдирир. Яслиндя, бурада хяттлярдян башга диэяр ифадя васитяляри – ня рянэ, ня щяжм – мякан ишлянмяси, ня дя конкрет мцщит йохдур. Бу поетик алты жилдли топлунун бир йердя жямляшдирилмяси Тябризля тяйинляшдирилир, лакин онларын йцксяк олмайан сявиййяляри ону эюстярир ки, онларын цзяриндя Илщаниляр емалатханаларынын йахшы ряссамлары ишлямяйибляр. Онларын цслубларындакы Узаг Шярг елементляринин чохлуьу щяля ряссамын мяншяйини сцбута йетирмир, яксиня, онларын елементлярдян бажарыгсыз истифадя етмяляри ону эюстярир ки, миниатцрцн мцяллифи Узаг Шярг цсулларындан истифадя едян Баьдад-Месопотамийа мяктябинин ряссамы олуб.

        Яняняви Тябриз рясм сяняти тарихиндя сонракы бюйцк мярщяляни «Жами ят-Тяварих» («Цмуми тарих») тарих ясяринин иллцстрасийаларыны саймаг олар. Онларын ящямиййяти миниатцр тарихинин даирясини чох цстяляйир. Бу абидя ятрафында бюйцк проблем жямляшиб вя санки фокусда ХIV яср Тябризинин ала-бязяк панорамы якс олунуб.

        «Муса нящянэ Ужжу мяьлуб едир» иллцстрасийасынын гярибялийи ондадыр ки, бурада пейьямбяр йухары саь кцнждя йалныз кичик йер тутур, о гайа цстцндя дурараг, пящливаны юзцнцн сещрли чубуьу иля мяьлуб едир. Вярягин нисбятян бюйцк щиссясини йыхыдылмыш пящливанын тясвири тутур, онун архайа атылмыш фигуру тяхминян бцтцн вяряги долдурур. Композисийанын квадрат форматында йерляшдирилян Ужжун аьыр фигуру айагларыны чярчивяйя сюйкяйяряк, санки ону сындырмаьа жящд эюстярир. Пящливанын сифятини заман зядяляйиб. Ряссамын рясм методуну Ужжун айаьында мцшащидя етмяк олар: бу алтдан гырмызы-гящвяйи рянэин илкин ескизи, цстдян ися – даща артыг сонунжу тцнд тон чякилиб. Бурада щялл олунманын сяняткарлыьы, пящливанын гейри-ади шярщи, эейиминин йцнэцл вя жясарятли ишлянмяси тясирлидир, бу да тякрарламаг цчцн нцмуня олуб.

        Пейьямбярин щяйаты силсилясинин диэяр иллцстрасийаларында олдуьу кими ряссам «Мящяммяд пейьямбяря (с.я.в.) вяйщ» ясяриндя дя щямин ифадя цсулундан истифадя етмишдир. Бурада сящра фонунда сцъетин ики гящряманы Пейьямбяр вя Жябрайыл иштирак едирляр.

        Бир гядяр иряли чыхараг, о айаьы иля миниатцрцн ашаьы сярщядиня сюйкяниб, тажы ися чярчивянин йухарысына тохунур. Мящяммяд пейьямбяр (с.я.в.) ялляри иля дизини гужаглайараг отуруб, дяриндян фикря далыб. Бурада гайалар юз сылдырым ужлары иля санки дальалар онун цзяриндя асылланыб, бир нюв ону «йуйур», она тохунмадан, онун силуетиня дяйир. Фондакы деталларын хясислийи диггяти мянзяря елементляринин азлыьы цзяриндя жямляшдирир, онларын ифадялийини артырыр. Ващид хятт цзря нювбя иля дцзцлмцш бир-биринин явязляйян фигур вя гайалар, бцтцн бу компонентляр бирликдя барелйефи тяшкил едир. Ейни заманда габармыш торпаг, бцкцклц, бир-биринин цзяриня дцшян планлар, сылдырым гайаларын яйинтиляри композисийайа щяжмлик, мяканлыг верир. Сящвсиз бядии щисс ряссама йеня важиб деталы тялгин едир, йяни: бядии образын важиб елементи галараг, гайалар юлчцжя кичилирляр вя бунунла Пейьямбяр (с.я.в.) вя Жябрайыл образларынын монументаллыьыны артырырлар. О заманын рясминдя чох йайылмыш, сонра ися классик вя важиб метод олан гара вя сары-гырмызы тушла рясм чякмя тятбиг олунур.

        «Мящяммяд Пейьямбяр(с.я.в.) вя Ябу Бякр Мядиняйя Щижря йолунда» адлы иллцстрасийада мцсялман тарихинин ян важиб щадисяляриндян бири сайылан сон дяряжя мараглы бядии материал якс олунуб. Композисийа бцтцн периметр цзря эюй вя гырмызы-гящвяйи рянэли, шярти олараг «зирвя архасынжа зирвя» адланан типик Узаг Шярг даь зянжири иля щашийяляниб. Щям шагули, щям дя цфцги тярздя лайлара бюлцнмцш бу гайа чыхынтылары миниатцрцн эащ ашаьы вя йухары чярчивяси цзря дцз зянжир тяшкир едир, эащ йцксяйя дартыр вя бир-биринин цзяриня йцклянирляр, бязян ися ашаьыйа енир, артыг чохдан юз Узаг Шярг прототипляринин реалист ясасыны итирмиш персонаълар арасына паз вурур. Тясвири сянят арсеналынын шярти елементиня чевриляряк, онлар халис декоратив сяжиййя кясб едирляр.


1. Grube E.J. Sims E. The school of Herat from 1400 to 1450. – in: Art of Book in Central Asia. Paris-London, 1979, pp. 147-178.

2. Гасанзаде Дж. Тебризская миниатюрная живопись. Баку, Оскар, 2000.

3. Stchoukine I. Les peintures de Shah-nameh Demotte. – Arts Asiatiques, v.5, 1958, pp. 83-96.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page