БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
ДИВАН-Ы ЛЦЭАТИ-ИТ ТЦРК ЫШЫЬЫНДА УЙЭУР ТЦРКЛЕРИНИН МЦЗИК КЦЛТЦРЦ
Нури МАЩМУТ
Search

БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
АНАДОЛУ ТЦРК ЩАЛК МУСИКИСИНИН ЮЗЕЛЛИКЛЕРИНЕ БИР БАКЫШ
Мейсер КАЙА(Тцркийя)
ОСТАТЬСЯ В ТЕНИ ИЛИ СДЕЛАТЬ БУДНИ СКАЗКОЙ…
Ольга КОЛЬЧУГИНА (Россия)
ДИВАН-Ы ЛЦЭАТИ-ИТ ТЦРК ЫШЫЬЫНДА УЙЭУР ТЦРКЛЕРИНИН МЦЗИК КЦЛТЦРЦ
Нури МАЩМУТ

 


Бу йыл Унесжо тарафындан “Бцйцк Билэин Кашэарлы Мащмут йылы” илан едилди. Кашэарлы Мащмуттан сюз едилиркен,елбетте Онун мущтешем есери; Диван-ы Лцэати-ит Тцрк тен сюз едилир.Щеркесин билдиьи эиби луэат, бир башлык ве йетмишбешбин Арапча каршылыьы верилмиш сюзжцклерден ибарет олуп Ислам ве юнжеси Уйэур Тцрк Едебийаты,тарищи, жоьрафйасы, фолклору метиолоисинден олушмактадыр.Бу сюзжцклер ичериндеки диккат чекижи нокталардан бири;о дюнемдеки(каращанлылар) Уйэур Тцрклеринин фолк ве мцзик кцлтцрцнцн луэаттаки йансымалары иди.

        Кашэарлы Мащмутун бу есери йаздыьы Тарщ олан 1072-1073 йыллары Каращанлыларын цчбучук асырдан фазла Аксу бюлэесинден Аму бюлэесине,Балкаштан Таклымакан* а кадар Бйцкбир Жоьрафйа йа щцкметтиьи бир дюнем иди.

        Бу дюнем, Каращанлылар ичтимаи меденийетинин деьишим ве эелишим дюнеми олуп бир чешит йени меденийет йани Тцрк-Ислам Меденийети олуштурма деври иди. Бу меденийетин ана чекирдеьи Каращанлылар щанеданлыьынын миллете щцкметтиьи ен ески кцлтцр ананесине сащип Уйэур Тцрк кцлтцрц иди.Бу дюнемде Арапларын йунан кцлтцрцнц бенимседиьи эиби;Каращанлылар да Чин ве Щинт кцлтцрцнц бенимседи.Аслында вар олан Исламийет сонрасында да девам етмекте олан ески мани ве Будизм кцлтцрц иле сентезлештирилерек йени бир эелишим дюнеми йаратылды. Луэатта бу дерин кцлтцрцн рущу йансытылмакта олуп ен ески ;

        -“ базрам” мешреплери

        -“соьдич”(кышлыкмешреп)

        -“сцрчцк” ве “шенбуйи”(эежелик мешреп)

        - “Алп Ер Тунэа-Епрасийапын юлцмцнде окунмуш “саэу” аьытлары

        “будик ве кць(данс ве мцзик)” чалэы исимлери, чалма цслубундан щаберлер вермектедир.Юрнеьин:копуз-“ол копуз купзады”, “кызлар кубзашашты”, “ол ани купзатты”

        -Конэраэу: “ол конэраэу жынэрады”

        -Нювбет: туь , щцкцмдар ин юнцнде чалынан наьра ве давул “щан, туь вурду(щцкцмдар нювбет вурду анламына эелмектеир.)”

        Кашэарлы Мащмут, лцэатта ен ески “базрам” мешреплеринин кошмаларындан юрнеклер верир;

1- “йиьитерин ишлету                      (йиьитлери ишлетип
Йиьач йемиш авлату                    Аьачтан йемиш топлатып
Кцлан эейик авалту                    Жейлан-эейик авлатып
Базрам килип евнелим”                Мешреп дцзцп ойнайалым)

2- “эюэлер камук дцзцлдц                 (наьме нева дцзцлдц
Иврик-идиш дизилди                          Чанак чюмлек дизилди
Сенсиз озум цзелди                    Сенсиз эюнлцм езилди
Эелэил амул ойналым”                    Эелэел йарим ойнайалым

3- “иврикбашы казлайу                     (шарапданлар казбашы эиби дизилди
Саьрак толу кцзлейу                    Саьрак кадещлере шараплар долду
Сакнич куди кизлейу                    Цзцнтцйц йок едип
Тцн-кцн биле севленим”                Эеже эцндцз ойнайалым)

Бунлар,Уйэур Тцрклеринде каращанлилар девринден буэцне кадар девам еден “базрам” мешреп кошмалары олуп айнизаманда кашэар мешреп наьмелери иди. Шанэай Мцзик Академисинден мцзикшинас Алим жщинэ жщен-минэ танэ сцлалеси девриндеки кашэаржа ойун (сулийен ) теркибиндеки “ши-ши йен” намесинин Минэ сцлалеси девриндеки шаир йанэ жинэин “шиир чешитлери” есеринде “эеже наьмеси” дийе изащ еттиьиниден бащс едийор. Мцзикшинас Алим Жщинэ жщен -минэ йине “Шшийен” наьмесинин буэцн Ъапонйада сакланмакта олан “бештел ноталарынин мелодик щусусийети иле Кашэар мешреп наьмелеринин мелудик щусусийетлеринин уйэун дцштцьцнц белиртерек.Бу Наьменин портетиф нотадаки тержцмеси иле буэцнкц Уйэур “мцшавирек мукамы” 6. мешребинден мукайесели юрнеклер вермектедир.

        Юрнек -1: “су-ли-йен”;(акшам намелери)-(1,сйафа -186)

        Юрнек- 2: “Мцшавирек макамы алтынжы мешреби”-(1,сйфа 187)

        Бу таткыкат чалишмалари Исламийеттен сонраки Уйэур Тцрк Меденийетинин деьишимелере маруз калмасина раьмен щалкин кюклц мцзик кцлтцр ананелерине садык каларак тарищ катманлары ичинде йениленерек девам еттиьинин бир делилидир. Уйэур мцзик кцлтцрц кенди тарищинде тек бир эцфте иле бестеленмеди.Уйэур мцзиьинин йорумлама тарищи Асырлардан бери онун поизийеснин ижадийет тарищи, щалк тарафындан сечме сечилме ве ишленме ,айны мцзиьин деьишик поизиеде деьишик кошмаларла деьиштирилерек бестеленме тарищ олду.

        Уйэур мцзиьинин поизийеси(шиирлери) деьишен тарищин сечижи еткилешимлерини , о ортамын беклентилерине миллетин кабулленме ищтийажына эюре деьишти,деьиштирилди,атылды ве кендине юзэц меденийетинин тарищи катманларыны олуштурду. Буэцнкц Кашэар “Базрам”мешреплери ве щалк тцркцлеринин поизиесине бактыьымызда луэаттаки Базрам мешреблеринин мущаббет кошмаларынын,сюзлеринин йцзйыллардан бери айны шекилде кендини йенилейерек буэцне улаштикларини эюрмектейиз. Уйэурларда карактерлери ве максатларына эюре уйэун шекилде чешитли Базраммешреп шекиллери девам етмектедир

1. Байрам Мешреби
2. Дцьцн Мешреби
3. Аьырлама Мешреби
4. Катар Мешреби
5. Давет Мешреби
6. Юзцр Дилеме Мешреби
7. Була(Жезаландырма ) Мешреби
8. Дертлешме Мешреби
9. Барышма Мешреби
10.Кар Йаьды Мешреби

Бу мешреблер максат ве вазифелерин дышында о бюлэе адларыйла адландырылмактадыр.Юрнеьин;

- Кумул Мешреби*
- Или Мешреби*
- Корла Мешреби*
- Кашэар Мешреби*
- Кучар Мешреби*
- Долан Мешреби*

Кумл –буьцнкц доьу тцркстанин кцзейиндеки бир вилайет.
ИЛИ- Доьу тцркстанин кцзейиндеки бирвилайет
Корла- Доьу тцркстанин эцнейиндеки бир вилайат.
Кашкар - доьу тцркстан ин ьцней вилайети
Кучар-Доьутцркстанин эцнейинде бир шещир
Долан- Доьу тцркстанин эцней бюлэесиндейер ади
Эиби Мешреплерден олушарак мцзикте о бюлэенин бюлэесел мелоди
юзеллиьини поизийеде исе о бюлэенин лещче юзеллиьини йансытырлар.
Буэцн Уйэур Тцрклеринин ен мешщур Базрам мешреблеринден бири олан Долан Мешреплеринин наьмелери ве незмелери о заманки дурумларына даща йакын олуп эерчи чешитли себеплерден долайы бу наьмелерин излери силинмиш олса биле буэцнкц ДоланМешреб “Кошук” кошмаларындан эечмиштеки излерини эюрмек зор деьилдир.

( уйьуржа)                                        Анлами

Мен тола юкцнмей                       1. Каседе шарап олса
1. Чиниде шарап болса                     Табакта кевап олса
Тещсиде кавап болса тим                О кадар цзц мездим
Йаримдин жевап бол                    Шу йардан щебер олса
2. Кцн иэилди кеч болди                    2. Эцн еьилди эеч олду
Тал иэилди пес болди                         Дал еьилди пес олду
Аралык йирак больач                          Йолларымыз чок узак
Кюрцшмек му тес болди                Эюрцшмемиз зор олду

Асырлар эечти , кач салтанат тарищ сайфасындан силинди. Кач кале шещирлер,сарайлар щарабе олду.Ама Кашэарлы Мащмутун Диван-ц Лцэатит Тцрк те щатырланан “Базрам”, “Сурчук” , “шенбуй”( Акшам Мешреби) “Соьдич” (Кышлык Мешреб)”Будик” “Кцэ” (Данс ве Мцзик) Диван-ы Луэат-ит Тцрк цн ышыьында Еждатларымызын бизлере бырактыьы рущийет дамэаларынын изинден жаймадан , эенетик юзцнц бозмадан сцрдцрмеси , бу мирасы эелиштиререк ,зенэинлештиререк башка мцзик кцлтцрцне деьишип эитмеден буэцне кадар улашабилмеси Улу алим,дил билэини ,шаир, тарищчи, Кашэарлы Мащмутун Диван-ы Лцэат-ит Тцрк эиби есерлери сайесинде олду .

        Кайнакча:

1- Абду Шцкцр Мещмед ЕМИН, “Уйэур Муьам Щазинеси”, Синжан ЦниверситесиЙайыневи,4 нисан 1994, Урумчи,(1.с 186-187)

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page