УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
АСАН РЕФАТОВУН ШЯРЯФЛИ ЮМРЦ, АЖЫ ТАЛЕЙИ
Яли ШАМИЛ
Search

УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ХАТИРЯМДЯ ЙАШАЙАН СЯНЯТКАР
Яминя АББАСОВА (Тунжай)
ГАРА ГАРАЙЕВ ЩАГГЫНДА ХАТИРЯЛЯРИМ
Имруз ЯФЯНДИЙЕВА
ГАРА ГАРАЙЕВИН АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИ ДЮВЛЯТ МУЗЕЙИНИН ФОНДУНДА САХЛАНЫЛАН ШЯХСИ КИТАБЛАРЫНДА ГЕЙДЛЯРИ
Алла БАЙРАМОВА
Г.ГАРАЙЕВ ЙАРАДЖЫЛЫЬЫНДА НИЗАМИ ЭЯНЖЯВИ ИРСИНИН РОЛУ ВЯ ЙЕРИ
Фярман РЗАЙЕВ
КАМАЛ ДА ЭЮЗЯЛДИ, ЖАМАЛ ДА ЭЮЗЯЛ
Теймур БЦНЙАДОВ
МАЩИР СКРИПКАЧЫ (Азад ЯЛИЙЕВ - 80)
Мялейкя ЯЩЯДЗАДЯ
ЕМИН САБИТОЬЛУ – 70
Жейран МАЩМУДОВА
АСАН РЕФАТОВУН ШЯРЯФЛИ ЮМРЦ, АЖЫ ТАЛЕЙИ
Яли ШАМИЛ

 


Азярбайжан Бястякарлар Иттифагынын илк сядринин (Азярбайжан Бястякарлар Иттифагы, 1996:5-6) ады вя сойады гайнагларда Асан Рефатов, Щясян Рцфятов вя Гасан Рыфатов кими йазылыр. Йанлышлыг еля илк бахышдажа эюрцнцр. Бу, ейни ад вя сойадын рус, Азярбайжан вя Крым тцркжяляриндя имла вариантларындан иряли эялян мцхтялифликдир. Тцркийядя, Азярбайжанда, Иранда, Ирагда йашайан тцркляр щ сясиндян эениш истифадя етдикляри щалда, татарлар сюзюнцндя щ сясини ишлятмирляр. Рус дилиндя щ сяси олмадыьындан башга диллярдян алынма сюзлярдя бу сяс йериндян асылы олараг г вя йа х сяси иля явязлянир. Она эюря Азярбайжанда, Тцркийядя “Щясян”, “Щасан” кими чаьырылан ад татарларда “Асан”, русларда ися “Гасан”, “Хасан” кими йазылыр вя дейилир.

        Буэцнкц охужуйа Азярбайжан Бястякарлар Иттифагынын илк сядринин татар олмасы гярибя эюрцняр. Чцнки елм, ядябиййат, инжясянят, еляжя дя ижтимаи-сийаси хадимляримиз арасында татарлар йохдурлар, оланлар да апарыжы мювгедя дейилляр. Йахын кечмишимиздя ися Бякир Чобанзадя, Хейри Ялийев, Фатма Гядири, Язиз Убайдуллин, Абдулла Шярифов, Щясян вя Яли Терегуловлар, Мярзийя Давудова вя башгалары ян танынмыш, нцфузлу Азярбайжан зийалылары сайылырдылар. Щеч ким дя онларын татар олдуглары щалда Азярбайжанда ишлямяляриня, шан-шющрят газанмаларына тяяжжцблянмирди. Крымдан, Казандан, Щяштярхандан, Сямяргянддян, Истанбулдан вя башга шящярлярдян зийалылар эялиб Азярбайжанда ъурналистлик, мцяллимлик, актйорлуг, мцщяндислик фяалиййяти эюстярдикляри кими, Ялибяй Щцсейнзадя, Ящмядбяй Аьаоьлу, Сейид Рза Ялизадя, Мящяммядямин Рясулзадя вя башгалары да Тцркийядя, Иранда, Юзбякистанда вя с. юлкялярдя гязетляр ачыр, театр тамашалары тяшкил едир, мцяллим, щяким, мцщяндис вязифяляриндя ишляйирдиляр.

        Азярбайжанда али тящсил алан, ишляйян, мусиги ясярляри йарадан вя Бястякарлар Ыттифагынын сядри вязифясиня йцксялян Асан Рефатовун атасы Мамут аьа йалныз йашадыьы Баьчасарайда дейил, бюлэядя дя биликли, йениликчи, вятянпярвяр бир инсан кими танынырды. Еля буна эюря дя ону 1890-жы ыллярдя гурулан «Кайтаз аьанын цсули-жядид (йени цсул) мяктяби»ня ишлямяйя дявят етдиляр. Мащмуд аьа ушаглара дярс демякля кифайятлянмир, эюзял сантур чалан олдуьундан ушаглара да мусиги алятляриндя чалмаьы юйрядирди. 1902-жи илин декабр айынын 19-да Мамут аьанын аилясиндя дцнйайа эюз ачан оьлана Асан ады вердиляр. Атасы гамышдан дцзял-тдийи мусиги алятлярини 3-4 йашлы оьлуна верир. Бу ойунжаг кичик Асанын юмцр йолуну мцяййян-ляшдирир. (Бектюре Йалкын, 1993:17-19, сайы 3)

        Асан илк тящсилини атасынын дярс дедийи мяктябдя аларкян гардашлары вя гоншуларын ушаглары иля бирликдя кичик мусиги програмы щазырлайыр. Бир аз бюйцдцкдян сонра симли инструментал алятлярдя, щятта пианинода чалмаьы юйрянир. Илк ноту каман (скрипка) чалан бюйцк гардашы Мидатдан алыр.

        1893-жц илдя анадан олан Мидат Крымда эимназийаны битирир. Йенийетмялийиндян елмя, ядябиййата, мусигийя бюйцк мараг эюстярир. 16 йашында Николай Гоголун “Тарас Булба”, Лев Толстойун “Юлцм”, “Щяйат фялсяфяси”, 1912-1913-жц иллярдя “Анна Каренина”, “Жанлы мейид” ясярлярини ана дилиня чевирир. 1908-жи илдя тящсилини давам етдирмяк, щцгуг тящсили алмаг цчцн Истанбула эедир. Орада ъурналистикайа мараг эюстярир, ижтимаи-сийаси ишляря бюйцк мараг эюстярир. Биринжи Дцнйа Савашы(1914) башлайандан сонра Крыма дюнмяли олур. Бурада болшевиклярля сых ямякдашлыг едир. “Русйада сийаси партийалар” китабыны йазараг 1918-жи илдя Аьмясжит шящяриндя чап етдирир. Крымда болшевиклярин татаржа илк гязети “Ямякдар халг” гязетини чап едян дя Мидат олур. (Фазыл Рза, Нагайев Сафтер, 2001:257)

        Асан бюйцк гардашы Мидатдан чох юйрянся дя онун солчу фикирляри иля разылаша билмир. Баьчасарайда Идадийя мяктяби ады иля танынан эимназийада охуйанда Асан милли мусигини нота кючцрмякля кифайятлянмир, “Ла Травиата”, “Аида”, “Кармен” операларынын вя рус бястякарларынын классик ясярляринин партийаларыны йазыб юзцнцн тяшкил етдийи оркестрдя чалдырыр. 16-17 йашлы йенийетмянин мусигини нота кючцрмяси, оркестри усталыгла идаря етмяси, мцхтялиф мусиги алятляриндя, хцсусян дя кларнетдя эюзял чалмасы йалныз йерли татарларын дейил, бурайа динжялмяйя эялян гонагларын да диггятини жялб едир. Бу сябябдян Баьчасарайда тяшкил едилян байрам шянликляриня, мцхтялиф мяжлисляря щямишя ону дявят едирляр.

        Баьчасарайда динжялмяйя эялян мусигичилярин чыхышлары, хцсусян Азярбайжандан эедян театр вя мусиги дястяляри Крым тцркляри тяряфиндян севинжля гаршыланырды. Крымлы айдынлар, иш адамлары Москва, Петербург шящярляриня, Авропа юлкяляриня сяфярляри заманы орада опера вя симфоник оркестрляринин консертляриня эедирдиляр. Миллятин мядяни инкишафына бу тядбирлярин эцжлц тясир эюстярдийини эюрцрдцляр.

        1908-жи илдя Бакыда Цзейир Щажыбяйовун “Лейли вя Мяжнун” операсынын тамашайа гойулмасы няинки Русийадакы тцрк-мцсялманлары, еляжя дя Шяргин бир чох халгларыны щяйяжанландырмышдыр. Крым тцкляри дя Азярбайжанлыларын театр вя опера тамашалары иля таныш идиляр.

        Крым тцркляри «Чорабатыр» халг дастаны иля гцрур дуйурдулар. Танынмыш зийалы, тарихчи-етнограф Осман Нури Акчокраклы(1879-03.01.1938) няинки татарлар, гыпчаг тцркляри арасында да мяшщур олан «Чорабатыр» мювзусунда опера йазмаьы Асан Рефатова мяслящят эюрцр. (Бектюре Йалкын, 1993:17-19, сайы 3)

        Онда Асан эимназийаны йенижя битирмиш, мусиги тящсили олмайан 18 йашлы бир эянж иди. Она либретто йазмагда, оркестр йаратмагда вя с. ишлярдя кюмяк едяжяк башга бириси дя йох иди. Беля бир дурумда операнын либреттосуну йазмагда шаир, драматург Осман Нури Акчокраклы эянж Асана йардымчы олур. Асан бу ишин аьырлыьыны анласа да, вятяндашлыг боржуну йериня йетирмяйя чалышыр. Милли мусигидян йарарланараг кларнети ясас эютцрцб илк Крым татар операсыны йазмаьа башлайыр.

        Вранэелин рящбярлик етдийи Рус щярбчиляри-аьгвардийачылар милли азадлыг щярякатында фяал иштирак едян, болшевиклярин “Мцсялман сексийасы”нин рящбяри тяйин етдикляри Мидат Рефатов вя Хасан Урманову ягидя йолдашлары Решит Асанов, Усейин Сакайев, Абдулла Баличийев вя Йевэенийа Ъигалинля бирликдя 1920-жи илин апрелин 21-дя эцлляляйирляр. (Фазыл Рза, Нагайев Сафтер, 2001:258)

        Бюлэядя бюйцк гарышыглыг баш верир. Крым саваш мейданына чеврилир вя тясяррцфат тамам даьылыр. 1921-жи илдя бюлэяни бюйцк ажлыг бцрцйцр вя Асан аьыр хястялянир. Бу да “Чорабатыр” цзяриндя ишин йубанмасына сябяб олур.

        Асан 1922-жи илдя Аьмясжиддяки (Симферопол) Тотайкый Татар Техникумунда мусиги мцяллими кими ишя башлайыр. Аз заманда бурада няфясли оркестр тяшкил едир. (Исмайыл Отар, 1996:3, сайы 17) Эцндцзляр дярс дейиб, эежяляр йени мусиги ясярляри йазан Асан Рефатов гыса заманда «Тотайкый маршы», Б.Чобанзадянин шеириня «Иэид маршы», Шевки Бектюрянин шеириня «Гыш эцнцндя диляйим», Умер Ыпчинин шеириня «Эянж бцлбцлжцк» мащныларыны, еляжя дя Лейли-Мяжнун, Тащир-Зющря драмларына, А.С. Пушкинин «Баьчасарай чешмяси» (Крым татаржасына чевирян Осман Нури Акчокраклы) поемасы ясасында щазырланмыш тамашайа да мусиги йазыр.

        Евиндя пианиносу беля олмайан эянж бястякар клублардакы, мяктяблярдяки алятляриндян файдаланараг тамашалара мусиги йазмагла кифайятлянмир, йарымчыг галмыш «Чорабатыр» операсыны битирир. Бир чох янэялляря, мусиги алятляри, пешякар кадрлар, декорлар вя с. гытлыьына бахмайараг, 3 пярдяли, 6 шякилли опера 1923-жц илин сентйабрында Акмясжиддяки (Симферопол) Гызыл Ясэяр Клубунда тамашайа гойулур. Крым Татар Мусиги тарихиндя илк опера олан «Чорабатыр» халгын жошьусуйла, алгышларла гаршыланыр. Профессор Бекир Чобанзадя тамаша щаггында йазыр: “Бу Крымтатар санаты тарихиндя илки эюрцлян ян эцжлц, ян севимли мядяни, сийаси вагийя олду. Ясярин мцяллифляри Осман Акчокраклы вя Асан Рефатов бунунла халгынын мядяни щяйатында силинмяз из гойдулар” (Фазыл Рза, Нагайев Сафтер, 2001:231)

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page