КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ЙУЬ МЯРАСИМЛЯРИНИН ТЯШЯККЦЛ ПАРАМЕТРЛЯРИ
Фяридя ЖЯЛИЛОВА
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
К. ЯЩМЯДОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН КАМИЛЛИК ВЯ СОНРАКЫ ДЮВРЦ БОЙАКАРЛЫЬЫ
Эцлнаря ХАЛЫГОВА
1960-90-ЖЫ ИЛЛЯРИН ТЕАТР ЕСТЕТИКАСЫ ВЯ РЯГС
Ясяд РЗАЙЕВ
МУЗЕЙЛЯР МИЛЛИ ИРСИН ГОРУЙУЖУСУ ВЯ ТЯБЛИЬАТЧИСИ КИМИ
Елфира ГУРБАНОВА
АКАДЕМИК РАСИМ ЯФЯНДИЙЕВИН ЯСЯРЛЯРИНДЯ АЗЯРБАЙЖАН ИНЖЯСЯНЯТИНИН ТЯБЛИЬИ
Ясмяр АБДУЛЛАЙЕВА
ЙУЬ МЯРАСИМЛЯРИНИН ТЯШЯККЦЛ ПАРАМЕТРЛЯРИ
Фяридя ЖЯЛИЛОВА
МЦАСИР ГЯРБ МЯДЯНИЙЙЯТ-
ШЦНАСЛЫЬЫНДА ТАРИХИ ТИПОЛОЭИЙАНЫН МЕТОДОЛОЪИ ПРОБЛЕМЛЯРИ

Заур ЖЯФЯРЗАДЯ
Т. САЛАЩОВУН ЯСЯРЛЯРИНДЯ ФРАНСА ВЯ ИТАЛИЙА МЮВЗУСУ
Ниэар ЯЛЯСЭЯРОВА
ТЕАТРДА ЛИРИК-ПСИХОЛОЪИ ЦСЛУБУН ЙАРАНМАСЫ ТАРИХИНДЯН
Сядагят ЯЛИХАНОВА
АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРКИЙЯ ЕЛМИ-МЯДЯНИ ЯЛАГЯЛЯРИНИН ИНКИШАФЫНДА ТЦРК ДЮВЛЯТ ВЯ ТОПЛУЛУГЛАРЫНЫН ЯНЯНЯВИ ДОСТЛУГ, ГАРДАШЛЫГ ВЯ ЯМЯКДАШЛЫГ ГУРУЛТАЙЛАРЫНЫН РОЛУНА ДАИР
Фярганя ЩЦСЕЙНОВА
ХIV ЯСР ТЯБРИЗ СЯНЯТКАРЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ РЯСМИН ФОРМАЛАШМАСЫ
Lalя MЯMMЯDOVA
ЖЯФЯР ЖАББАРЛЫНЫН “ОГТАЙ ЕЛОЬЛУ” ЯСЯРИНДЯ МИЛЛИ ТЕАТР КОНСЕПСИЙАСЫ
Эцлчин КАЗЫМОВА
МИЛЛИ АДЯТ ВЯ ЯНЯНЯЛЯР МЯНЯВИ, ЯХЛАГИ ДЯЙЯРЛЯР КИМИ
Йашар ВЯЛИЙЕВ
АДИЛ ИСЭЯНДЯРОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДАН ШТРИХЛЯР
Рейщан НОВРУЗОВА
НОВРУЗ ВЯ ОНУН ТАРИХИ КЮКЛЯРИ
Ринат ЯЛИШАНОВ
БОЛШЕВИКЛЯРИН АЗЯРБАЙЖАНДА МЯДЯНИ ИНГИЛАБ СИЙАСЯТИ
Халяддин СОФИЙЕВ
ИСЛАМ МЯДЯНИЙЙЯТИ АРЕАЛЫНДА ЭЮЗЯЛЛИК КОНСЕПСИЙАСЫ ЩАГГЫНДА.
Тащир ЧЕЛИКБАЬ

 


Азярбайжан театрынын тарихиня аид китабларын, демяк олар ки, щамысында профессионал театрдан юнжяки дюврдя мейдан тамашалары иля бярабяр тамаша формалы мярасимляри дя театрын илкин формалары кими гябул едибляр. Бу формалардан артыг актйорлуг вя реъиссорлуьу юзцня пешя кими сечян, бу васитя иля юзцня пул газанан инсанлар групунун йарандыьыны эюрмяк олар. Мцяййян тябият щадисяляри иля, мяишят щадисяляри иля, сийаси щадисялярля баьлы олараг йаранан мярасимляр халгын инжясянятя олан ещтийажынын нятижясиндя мараглы тамаша хцсусиййятляри алмаьа башлады. Году-году, Йелбаба, Новруз кими тябиятля баьлы мярасимлярин адына милли театрын тарихиня щяср олунмуш дярсликлярдя раст эялинир. Бир чохлары бу мярасимляри театрдан даща чох якинчиликля мяшьул оланларын “тябиятля сазиши” кими дяйярляндирмякдя щаглы олсалар да хатырладаг ки, Новруз шянликляринин бу эцн дя эениш, тямтяраглы шякилдя гейд олунмасы мцасир инсанын гышын сойуглуьу иля йазын бярякятлийи арасындакы мцбаризяни эюрмяк истяйинин дейил, бу тясяввцрлярин стилизясиндян алынан тяяссцратын ясас олмасынын эюстярижисидир. Беля ки, сонракы мярщяляляря аид олан гаравялли, мязщякя, мясхяря, щогга кими формаларын артыг илкин театр олмасы щеч кимдя шцбщя доьурмур. Бу типли комик мязмунлу мейдан тамашаларына дцнйанын бир чох йерляриндя раст эялиня биляр. Бу эцнкц фажия ъанрына йахын халг театр формалары иля вязиййят бир гядяр фярглидир. Чцнки бу формалар нязярдян кечирилдикдя эюрцрцк ки, онлар да мярасим тамашалары кими юнжя даща функсионал мягсяд эцдмцш, даща сонралар ися тамаша формасы алмышдыр. Бунлардан хцсуси олараг адыны чякмяк вя даща ятрафлы цзяриндя дайанмаг истядийимиз йуь мярасимляридир.

        Йуь мярасимляри барядя китабларда мювжуд мялуматларын цмумилшдирилмяси ашаьыдакы кими ифадя олуна биляр: йуьлар гядим гам-шаманчы тцрклярин юлцбасдырма мярасими олуб. Бурадан эюрцнцр ки, йуь мярасимляри щаггында мялумат алмаг цчцн сющбятин конкрет олараг щансы гядим тцрк тайфаларындан эетдийини вя онларын инанжларынын ня олмасыны тядгиг етмяк лазымдыр. Гейд етдийимиз кими, Азярбайжан театр тарихиня даир бцтцн ясярлярдя йуь мярасимляри фажия ъанрынын Азярбайжандакы илкин формасы кими гябул олунмушдур. Буна эюря дя, йухарыда гойдуьумуз суаллар йалныз театрымызын дейил, цмумиликдя тарихимизин важиб мясяляляриндяндир (Миряли Сейидовун “Азярбайжан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян” ясяри йуь мярасимлярини мящз бу аспектдян ачан мянбя кими уникал сайыла биляр).

        Билдийимиз кими, гядимдян бяри тцрклярин Азярбайжан яразисиня цч бюйцк ахыны олуб: сакларын эялиши (е.я. ВЫЫЫ – ВЫЫ ясрляр), щунларын эялиши (ЫЫ – В ясрляр) вя сялжуг оьузларынын эялиши (ХЫ – ХЫЫ ясрляр). Йуь щаггындакы мянбялярдя садяжя тцрк сюзц ишлядилмяйян щалларда щунларын ады чякилир. О да мялумдур ки, щунлар эялдикдян сонра Азярбайжан яразисиндя онларын эялишиндян юнжя йашайан тцркдилли тайфалара да щун демяйя башладылар. Щямчинин гейд етмяк лазымдыр ки, тарихчиляримиз бу цч бюйцк кючдян яввял гядим Азярбайжанын абориэен тайфаларынын ясас етибариля тцркдилли олмалары фикриндядирляр. Буну гядим Манна адларынын тящлили сцбут едир. Бурада беля бир суал йараныр: йуь мярасимляри конкрет олараг Азярбайжан яразисиня ЫЫ – В ясрлярдя кючян щунларын, йохса цмумиликдя бир чох тцрк гябиляляринин мярасими олуб? Мясяля бундадыр ки, суал йалныз йуь мярасимляринин щун, йохса башга гябиляляря мяхсус олмасында дейил, онларын халг, йохса мякан иля баьлы олмасындан ибарятдир.

        Мясялянин бу жцр гойулмасы бир чохларына гярибя дя эюрцнся, демялийик ки, бу мювзу иля баьлы гаранлыг мягамлар йох дейилдир. Беля ки, йуь мярасимляринин щунлара вя “тцрк” сюзцнцн ишлянмяйя башладыьы дюврдян сонра ися цмумиликдя бир чох тцркляря мяхсус мярасим олдуьу дягиг мялумдур, чцнки бу барядя конкрет йазылы абидяляр мювжуддур. Бунлардан да ялавя, йухарыда гейд етдик ки, Азярбайжан яразисиндя тцркдилли гябиляляр щяля саклардан (бязи мянбялярдя саклар ирандилли тайфа кими эюстярилир. Чох эцман ки, бу, сакларын скиф тайфаларындан бири олмасы сябябиндяндир. Скифлярин арасында ися ирандилли тайфалар чох иди) вя щунлардан юнжя дя мювжуд идиляр вя ола билсин, онларын да юлцбасдырма мярасимляри олмуш, бу мярасимляр дя “йуь” адландырылмышды (йахуд адландырылмамышды). Садяжя олараг, бу барядя Азярбайжана аид йазылы мялуматларымыз йохдур. Кифайят гядяр бюйцк яразилярдя йашайан тцрклярин щунлардан юнжяки дюврдян галан “ибтидаи аьы” нцмуняляри сюзсцз ки, мювжуддур вя онларла ирялидя таныш олажаьыг. Мясяля бу нцмунялярин билаваситя Азярбайжан театрынын институссионаллыгдан юнжяки дюврцня тясир етмиш факт олуб- олмамасындадыр.

        Бу мясяляни арашдырмаг цчцн биз, чох эцман ки, йуь мярасимляри щаггында мювжуд вя мцмкцн бцтцн информасийаны юзцндя ещтива едян ики китаба истинад едяжяйик. Бунлардан бири Мащмуд Аллащвердийевин “Азярбайжан халг театры тарихи”, о бириси ися Миряли Сейидовун “Азярбайжан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян” ясярляридир. Щяр ики ясярдя йуь мярасимляри, ясасян, ейни мязмунда нязярдян кечирилир. Бу ясярляри фяргляндирян ясас жящят мцяллифлярин йуь мярасимлярини щансы проблемля ялагядар арашдырмаларындадыр. Беля ки, Миряли Сейидов йуь мярасимляринин Азярбайжанда пейда олмасыны билаваситя щунларла баьлайыр. Бундан ялавя, гядим хунларын театр яняняли олмаларыны хатырлайыр (4; 353). Бурада гярибя щеч ня йохдур: дцнйанын ян гядим театрларындан сайылан Чин театры онларда мараг ойатмайа билмязди (Хунларын гярбя кюч етмяси вя йерли гябилялярля бирляшмясиндян щунлар йаранмышды ки, бунлар артыг тамамиля йени бир халг сайылырды).

        Мащмуд Аллащвердийев ися йуьлары сырф Азярбайжан театр яняняляри чярчивясиндя нязярдян кечирир. Бу сябябдян дя йахын гейри-тцрк гоншуларын да аьы мярасимляринин тамашайа чеврилмясиндя рол ойнайа биляжяклярини нязяря алыр. Беля ки, мцяллиф Есхилин “Фарслар” фажиясиндя Ксерксин “Синяня вур, Мидийа мащнысыны оху, сач йолуб палтарыны дарт, цз-эюзцнц жырыб фярйад ет” (1; 75) – сюзлярини хатырладараг аьы мярасимляринин гядим Азярбайжан, Иран вя Щиндистан цчцн характерик олдуьуну сюйляйир. Ябдцррящим бяй Щагвердийев дя йуь щаггында йазаркян бу мярасимлярин йунанларын Дионис вя жавалыларын (йавалыларын) Будда цчцн аьламагларына охшадыьыны гейд едир (3; 417-418). Йяни бу типли йас мярасимлярини, щаггында сющбят ачдыьымыз йуьла мцгайися етмяк чох мараглы оларды. Даща доьрусу, мараглы олан билаваситя мярасимлярин мцгайисяси йох, йунанларын, еляжя дя узаг шярглилярин дини дцнйаэюрцшляринин артыг профессионал театра нежя кечмяси, бурада нежя тязащцр етмяси оларды. Бунунла йанашы, йуь мярасимляринин профессионал театра кечяжяйи тягдирдя бу просесин щансы ганунауйьунлуглары якс етдиряжяйиня даир паралелляр апармаг даща мараглы нятижяляр веря биляр. Анжаг бу барядя ирялидя данышарыг. Инди ися гайыдаг Мидийа мясялясиня. Билдийимиз кими, Ксеркс фарс сцлаляриндян олан Ящямянилярин шащы олуб вя Мидийа бир дювлят кими Ящямяниляр Иранда щакимиййяти яля алмамышдан хейли юнжя мювжуд иди. Бязи тарихчиляр азярбайжанлыларын яждадынын мидийалылар олдуьуну билдирсяляр дя, бюйцк чохлуг бу фикирля разылашмыр вя йерли яждадларымыздан данышылдыьы щалда онларын манналыларын олмасы фикрини иряли сцрцрляр. Чох эцман ки, Мидийа дювлятинин етник тяркибини тяшкил едян групларын бир чоху щямчинин дя Азярбайжанда йашамышдыр (щяр щалда эяляжякдя Атропатена кичик Мидийа кими дя танынажаг). Анжаг бу ящали, Азярбайжанда икидилли олмуш, бязиляри тядрижян йалныз тцркжя данышмаьа башламыш, бязиляри ися щяр ики дилдян истифадя етмишляр. Чох бюйцк ещтимал вар ки, мидийалыларын дили елам дили олмушду. Елам дилинин тцрк дилляри иля мцгайисяси онларын гощумлуьуна даир щеч бир сцбут тапмайыб. Анжаг Ящямяни щюкмдарынын гойдурдуьу бисутун китабясиндя мятн бу дилдя йазылмышдыр. Узун сюзцн гысасы, мидийа няьмяси эюзляйян фарс шащы тцрк няьмясини ешитмяйжяйиня яминик (Бу барядя даща ятрафлы бах: 2; 77-166).

        Беля чыхыр ки, аьы мярасимляри Азярбайжана йахын жянуб гоншуларындан да эяля билярди. Йухарыда да гейд етдик ки, бу мярасимляр Щиндистан цчцн дя характерик олуб, Йунан вя Йава аллащларынын шяряфиня кечирилян айинлярин дя ясасында аьламаг олуб. Бяс, бцтцн бу юлкялярдя кечирилян мярасимляр Азярбайжанда кечирилян йуь мярасимляриндян ня иля фярглянир?

        Йухарыда ады чякилян йерлярин ясас хцсусиййятлярини хатырламаьа чалышсаг, мадди абидялярдян илк йадымыза дцшян бу вя йа диэяр аллаща, тикилян ири вя эюзял мябядляр олажаг. Азярбайжанда щеч вахт щеч бир бцтя, йахуд аллаща христианлыг вя исламдан юнжя ужалдылан абидя изляри тапылмайыб (Гафгаз Албанийасындан галма христиан килсяляри эюстярир ки, онлар гядим мябядлярин олдуглары йердя инша едилиб, бу ися инсанларын гядимдя дя инди олдуьу кими дуа цчцн конкрет мцнасиб сайдыглары мяканлары сечдикляриндян башга бир шей дейил). Амма бунунла беля, эюрцрцк ки, аьы типли мярасимляр щяр йердя дини инанжларла баьлы олуб. Йухарыда гейд етдик ки, йуь мярасимляринин изащына даир мянбялярин бир чохунда, ясасян, ики ифадя диггяти жялб едир: гядим тцркляр вя гам-шаманизм. Тцрклярля баьлы мясяляйя биз йухарыда гыса да нязяр салдыг, инди ися бир аз шаманизмин цзяриндя дайанаг.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page