КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
МИЛЛИ ТЕЛЕВИЗИЙА ТЕАТРЫНЫН ПОЕТИКАСЫНЫН BЯЗИ АСПЕКТЛЯРИ
Акиф ЯЛИЙЕВ
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
«Р.ЯФЯНДИЙЕВИН ЯСЯРЛЯРИНДЯ АЗЯРБАЙЖАН ТЯТБИГИ СЯНЯТИНИН ЕЛМИ ХРОНОЛОЭИЙАСЫ»
Ясмяр АБДУЛЛАЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАНДА МУЗЕЙ ВЯ МУЗЕЙШЦНАСЛЫЬЫН ИНКИШАФ ПРОБЛЕМЛЯРИ
Щижран САДЫГЗАДЯ
ПОЕТИК НИТГИН ЩАРМОНИЙАСЫ: МУСИГИ ВЯ ТЯСВИР
Ялисяфтяр ЩЦСЕЙНОВ
АЗЯРБАЙЖАН ТЕАТР МЯДЯНИЙЙЯТИ РУСИЙА МЯТБУАТЫНДА
Ирадя ЩЦСЕЙНОВА
«МЯНИМ СЕВИМЛИ ДЯЛИМ» («ДЯЛИХАНАДАН ДЯЛИ ГАЧЫБ») КОМЕДИЙАСЫНЫН СЯЩНЯ ТЯЖЯССЦМЦ
Есмира МЯММЯДОВА
СЯНЯТЧИ ВАРОЛМАСЫНЫН СЕЩРЛИ МЯГАМЛАРЫ ВЯ «АФАГ БЯШИРГЫЗЫ» ФЕНОМЕНИНИН ПАРАМЕТРЛЯРИ
Мярйям ЯЛИЗАДЯ
МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН РЯССАМЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ ЩИНДИСТАН МЮВЗУСУ
Ниэар ЯЛЯСЭЯРОВА
МИЛЛИ-МЯДЯНИ ИРСИМИЗИН ГОРУНМАСЫ ВЯ ТЯБЛИЬИНДЯ КИТАБХАНАЛАРЫН РОЛУ
Йашар ВЯЛИЙЕВ
ЙАПОНИЙАНЫН ТЕАТР ЯНЯНЯЛЯРИ: ТАРИХ ВЯ МЦАСИР ДЮВР
Айтян НЯЗЯРОВА
АСУДЯВАХТ МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ФОРМАЛАШМАСЫНДА МИЛЛИ ВЯ ДЦНЙЯВИ ЯНЯНЯЛЯРИН РОЛУ
Илгар ЩЦСЕЙНОВ
1940-50-жи ИЛЛЯРДЯ АЗЯРБАЙЖАН ИНЖЯСЯНЯТИНДЯ АВАНГАРДЫН ФОРМАЛАШМАСЫ
Эцлнаря ХАЛЫГОВА
МИЛЛИ ТЕЛЕВИЗИЙА ТЕАТРЫНЫН ПОЕТИКАСЫНЫН BЯЗИ АСПЕКТЛЯРИ
Акиф ЯЛИЙЕВ
ХЫХ-ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИНДЯ КИЧИК ГАФГАЗЫН ЖЯНУБ-ШЯРГ БЮЛЭЯСИНДЯ НОВРУЗ ХАЛГ БАЙРАМЫ
Солмаз МЯЩЯРРЯМОВА
АЛМАН – АЗЯРБАЙЖАН ЖЯМИЙЙЯТИНИН СЯДРИ 2008-ЖИ ИЛ АЛМАНИЙАДА АЗЯРБАЙЖАН МЯДЯНИЙЙЯТ ИЛИ ЯРЯФЯСИНДЯ
Чинэиз АБДУЛЛАЙЕВ
ХХ ЯРСИН БИРИНЖИ ЙАРЫСЫ АЗЯРБАЙЖАН РЯССАМЛАРЫНЫН ТЕАТР-ДЕКОРАСИЙА СЯНЯТИ
Мещин ВАЩАБОВА
АЗЯРБАЙЖАН ИНЖЯСЯНЯТИНДЯ ИНСАН ОБРАЗЫ
Тащир ЧЕЛИКБАЬ
1960-70-ЖИ ИЛЛЯРДЯ АЗЯРБАЙЖАН РЯНЭКАРЛЫЬЫНДА ЙЕНИ ТЯМАЙЦЛЛЯРИН ИНКИШАФЫ
Елнаря МУСАЙЕВА

 


        Телевизийа театрынын поетика мясяляляринин юйрянилмяси тякжя елми-нязяри йох, ейни заманда практики мащиййят кясб едир. Биз “Телевизийа театрынын поетикасы” адлы елми хислятли бир ясяри (мягаляляр топлусуну) мянимсяйяркян айдынлашдырдыг ки, телевизийа театрынын поетикасы щяр шейдян юнжя телевизийанын бядии ифадя васитяляридир, онун театр вя кино сянятиндян яхз етдийи форма вя цсуллары мянимсямясидир. Телевизийанын тарих вя нязяриййясинин эюркямли тядгигатчылары А.Дадашола Г.Мящяррямли юз ясярляриндя теле визийанын йаранышындан театрал олдуьуну юня чякяряк йазырлар: “Телевизийа иля нцмайиш етдирилян мцхтялиф ъанрлы екран мящсулларына диггят йетирин: ади хябяр сцъетиндян тутмуш ири щяжмли байрам верилишлятинядяк щамысында театр, тамаша елементи эюряжяксиниз. Мясялян, телевизийада информасийа функсийасыны йериня йетирян оператив сцъетлярдяки щадисялилик вя сенсасийалылыг яслиндя бу сцъетин тамашалылыьы демякдир. Щадисясиз информасийа сцъети тамаша елементиндян мящрум олдуьундан щямин сцъет тамашачы мараьына сябяб ола билмир. Бир чох щалларда ися щадисясиз информасийа сцъетинин тягдиматында диктор мятни, сяс, мусиги вя диэяр монтаъ еффектляри васитясиля естетик бязямяйя жящд эюстярился дя бу, мцсбят нятижя вермир”.

        Биз мцяллифлярин фикринин мцяййян мягамлары иля шярикик. Щярчянд мялум мясялядир ки, щяр бир щадися артыг априори театралдыр. Биз цмумиййятля билирик ки, шярглинин эюрдцйц ня варса, онун цчцн тамаша хислятлидир. Демяли, телевизийада театр, тамаша елементи эюрмяк щяля мясялянин мащиййятиня, проблемин мяьзиня там вармаг демяк дейил. Телевизийа контекстиндя щяр бир нясняни театраллашдыран вя ону мараглы едян, илк нювбядя, ракурсдур. Камера няйя тушланырса, щямин нясня еля о, андажа ракурса дцшцр.

        Ракурс мцнасибят демякдир. Театр тамашалрынын телеверсийалары щямишя она эюря уьурсуздур ки, бурада йеэаня дцзэцн ракурс тапмаг мцмкцнсцздцр. Театрда юз бахым бужаьыны сейрчи юзц мцяййянляшдирир, йяни театрда ракурсу онун юзц тапыр вя бцтцн персонаълары ейни бир ракурсдан эюрцр. Тамашанын телеверсийасында ися сейрчи щяр персонаъы мцхтялиф-мцхтялиф ракурслардан изляйир вя тамашанын ващид консепсийасынын нядян ибарят олдуьуну дуйа билмир. Щяр ракурс бир мювгедир. бир позисийадыр, бир сясдир. Театр сянятиля телевизийаны фяргляндирян башлыжа принсип будур ки, театр тамашасы юзцнцн бцтцн тязащцрляриндя, тамашаларын яксяриййятинин чохсакинли олмасына бахмайараг, бирсяслилийя ясасланыр. Мцхтялиф адамларын данышмасы щяля чохсяслилик демяк дейил. Телевизийа ися чохсяслилик цзяриндя гярарлашыр. Бу чохсяслилийин телевизийада тяминатчысы ракурслардыр. Ракурс дяйишдикжя позисийалар дяйишир вя бунунла да екран мцстявисиндя чохсяслилик мейдана эялир. Ракурс фикрин сейрчийя тялгинедилмя васитясидир. Чохсяслилик ися чохфикирлилийин ифадясидир.

        Телевизийада чохсяслилийин диэяр тяминатчысы ири пландыр. Ири план сюзсцз монолог кимидир. Телевизийада ири план мятндир. Ири план да чохсяслилийин тяминатчыларындандыр. Беля ки, щяр щансы бир сющбят заманы гяфил ири план сейрчи тяряфиндян йени сяс кими гавранылыр. Ири план да сейрчийя тялгинетмя эцжцня маликдир вя щядсиз дяряжядя емосионал вя сямимидир. Телевизийада орта вя узаг план бир гайда олараг ижмал характерлидир вя мцшащидя хисляти дашыйыр.

        Телевизийанын арсеналында олан сон дяряжя эцжлц ифадя васитяляриндян бири дя монтаъдыр. Монтаъ да ракурс вя ири план кими фикирдир, мювгедир, сясдир. Онун кюмяйи иля дя сейрчийя мцяййян фикир, идейа тялгин едиля биляр. Бу хцсусда биз унутмамалыйыг ки, истяр аь-гара, истярся дя рянэли екранын инсан психолоъисиня юз тясиретмя принсипляри вар. Ракурс, монтаъ, ири план субйектив мцнасибятдир. Бу мцнасибятляр дяйишкянлийи телеекран мцстявисиня чохсяслилик эятирир. Ракурс, монтаъ, ири план мцнасибятлярин диалогудур. Телеекранда эюрцнян щяр бир нясня (предмет вя йа жанлы фигур) тякжя форма дейил, мцяййян бир ишарядир вя конкрет бир мцнасибятдир. Екранда эюстярилян няснянин юзц априори мцнасибятдир вя екран мцстявисиндя дя она хцсуси мцнасибят бяслянилир. Йяни екранда эюрцнян тясвир юзцндя мцнасибятляр чохлуьуну ещтива едир. Бу бахымдан екрандакы тясвир мцтямади шякилдя тялгиндир вя ири план, ракурс, монтаъ, ишыг вя рянэ (щятта аь-гара екранда беля) бу тялгинин дяряжялярини дяйишир.

        Биз конкрет олараг инди телевизийанын дил системиндян данышырыг. Бу дил системинин ващидляри эюстярир ки, телевизийа сянятляр (театрла кино) сярщяддиндя дайанса да, онун дил системи кинонун дил системиня даща йахындыр. Кино иля телевизийаны мцштярякляшдирян екран мцстявисидир. Бу екранда обйектив щеч ня йохдур, щяр шей субйективдир. Чцнки камера ракурс сечяндя, оператор ишыьы предметя лазым билдийи йюндян тушлайанда кадр максимал шякилдя субйективляшир. Кино вя телевизийанын майасы бирдир: лент вя кадр. Лентя алынмыш кадрларын щамысы дискретдир вя монтаъа мющтаждыр. Бу дискретлик ися щяр шейи йенидян гурашдырмаг цчцн яла имкандыр. Кинодан вя телевизийадан фяргли оларагса, театр тамашасы континуалдыр. Еля буна эюрядир ки, театр тамашасы кадрлара бюлцняндя юз естетик тясиринин мцяййян щиссясиндян мящрум олур.

        Театр тамашаларынын телевизийа васитясиля йайымланмасындан чох данышылыр. Лакин бу заман унудулур ки, бу ишя биринжи кинематографийа башламышдыр вя уьурлу нятижя иля юйцня билмямишдир. Сонрадан бу тяжрцбяни телевизийа мянимсямишдир. Анжаг йеня дя театр тамашасынын тяравятини йцздя йцз дягигликля сейрчиляря чатдыра билмямишдир. Байаг дедийимиз кими телевизийа театры да еля бу ещтийаж цзцндян пейда олмушдур. Амма биз бу фясилдя поетика мясяляляриля баьлы бир даща тякрар едирик ки, телевизийа театры щеч дя “театр цстяэял ТВ” кими гавранылмамалы вя чюзцлмямялидир. Чцнки телевизийа театрынын тамашасы театр тамашасындан принсипжя фяргли бир щадисядир.

        Щяля телевизийа тамашаларынын жанлы шякилдя ефиря чыхдыьы заманда, йяни монтаъ естетикасынын тятбиг олунмадыьы бир чаьда, бу, театр йох, мящз телевизийа иди. Дцздцр, Азярбайжанда жанлы ефир дюняминдя тамаша щазырлайан реъиссорлар щяр вяжщля театрын гайда-ганунларыны горуйуб сахламаьа чалышырдылар. Щятта телевизийа реъиссорлары икисаатлыг тамашалары беля жцзи фасиля иля нцмайиш етдирмяк истяйирдиляр ки, сейрчи тамашанын ойатдыьы овгатдан айрылмасын, тамашанын емсионал атмосферинин тясириндян чыхмасын. Бунларын щамысы, тябии ки, жанлы ефир дюврцнцн сянятчиляринин йцксяк йарадыжылыг яхлагындан хябяр верирди. Амма щямин реъиссорлар (щямчинин бир чох телевизийа нязяриййячиляри) нядянся унудурлар ки, жанлы ефир заманы онларын павилйондан йайымладыьы тамашалар, сюзцн ясл мянасында, щяля тамаша дейил, олса-олса баш мяшгдир. Телевизийа театрында камералар сейрчиляря перманент олараг баш мяшги эюстярирляр вя бу “ядалятсизлийи” бярпа елямяк щеч кимя щеч вахт нясиб олмайажаг. Нийя? Театр сянятинин мцщцм бир гануну вар: тамаша йалныз сейрчиля цнсиййят заманы мцмкцндцр. Ня гядяр ки, театр салонуна сейрчиляр эялмяйибляр, тамаша йалныз мяшг кими гавранылыр. Щятта театрын юз коллективи гаршысында узун щазырлыгдан сонра эюстярдийи тамаша да тамаша кими йох, мящз баш мяшг кими гялямя верилир. Сейрчи театр сянятиндя тамашанын компонентляриндян бири сайылыр. Она эюря дя, биз мянтигя ясасланыб сюйляйирик ки, павилйонда “сойуг” камера вя йа камералар цчцн, сейрчи няфяси вя сейрчи бахышы олмадан, ойнаныларкян тамаша йалныз баш мяшгдир вя бу эерчякликля биз барышмалыйыг. Телевизийа тамашасы, йяни павилйондан чякилмиш баш мяшг йалныз ефиря ютцряляркян тамаша хисляти кясб едир. Анжаг бу заман да щяля там тамаша еффектиндян данышмаг олмур. Чцнки телеекран гаршысында яйляшиб тамашайа бахан сейрчинин реаксийасы йалныз онун юзц цчцндцр вя бу реаксийанын екранын о бири цзцндя образ йарадан актйора щеч бир дяхли йохдур. Бу ня демякдир? Бу о демякдир ки, сейрчи тамашанын йаранмасында органик шякилдя иштирак етмяк щцгугундан мящрумдур. Театрда актйор ойуну цчцн мцщцм васитя тамашачыдыр. Актйор мящз сейрчиля мцштяряк иш бирлийи йапыб образ йарадыр. Нядян ки, актйор щямишя юз сейрчисинин бахышларында, реаксийасында эцзэцлянир. Актйор цчцн, яэяр беля ифадя етмяк мцмкцнся, корректя иши сейрчи иля тямасда башлайыр. Бу мясяля А.Дадшовла Г.Мящяррямлинин тядгигатында да вурьуланыр: “Шцбщясиз ки, екранда эюстярилян ясяр тамаша салонунда йаранан жанлы цнсиййят еффектини йарада билмязди. Телевизийа васитясиля цнсиййятин жанландырылмасы цчцн театрла йанашы телевизийанын бядии-техники имканларындан да максимум истифадя йолларыны ахтарыб тапмаг лазым эялирди. Жанлы тамашалар дюврцндян сонра видеойазы мейдана чыхдыгда тамашаларын кино ганунлары чярчивясиндя лентя алынмасы эениш йайылды. Бурада театр цчцн ясас сайылан “дюрдцнжц дивар” (диэяр театр консепсийалары “дюрдцнжц дивары” щеч дя мцщцм щесаб елямиркур. тядгигатчы нындыр) мяфщуму арадан эютцрцлдц. Актйорлар обйектив эюрцнцш нюгтяси сайылан “дюрдцнжц дивар”а дейил, телекамералара ойнамаьа башладылар (бурада мцяллифляр унудурлар ки, “дюрдцнжц дивар” естетикасы актйорлара “ойнамаьы” фактики олараг йасаг едир). Бу ися, Вахтанговун тябиринжя десяк, актйорлары бир-бириля вя тамашачы иля баьлайан “диггят шары”нын итирилмясиня эятириб чыхарды. Узун илляр ярзиндя театр сянятиндя формалашмыш мизан, пластика, мимика вя сяс интонасийалары юз ящямиййятини итирди. Эет-эедя камераларын сайынын артмасы, онларын щятта щярякятдя ола билмяси монтаъ принсипиня дя янэял тюрятди”. Биз А.Дадашовла Г.Мящяррямлинин мцлащизялярини там доьру щесаб еляйирик. Амма биз бцтцн бунлары вурьуламагла йанашы жясарятля бяйан етмя лийик ки, телевизийа театры фяалиййятя башладыьы эцндян, жанлы ефирля йайымландыьы эцндян театрын ясас ганунуну позмушду, тамашаны павилйона, сейрчи эюзцндян кянар бир мякана эятирмишди. Бу, телевизийа театрынын поетикасынын анлашылмасы цчцн сон дяряжя мцщцм бир мягамдыр.


Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page