ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АШЫГ МУСИГИСИНИН БЯЗИ ЛАД-МЯГАМ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Ханым ЯЛИЙЕВА
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
МУЬАМ ИФАЧЫЛЫЬЫ СЯНЯТИНДЯ ХАНЯНДЯ ВЯ САЗЯНДЯ ДЯСТЯЛЯРИНИН РОЛУ
Мяжнун КЯРИМОВ, Фуад ЯЗИМЛИ
ШАМАН АЙИНЛЯРИНИН МУСИГИСИ ЩАГГЫНДА
Сялтянят ТАЬЫЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МЯИШЯТ МАЩНЫЛАРЫНА БИР НЯЗЯР
Айтякин ЩЯСЯНОВА
ХАНЯНДЯЛИК СЯНЯТИНЯ ДАИР
Рафаел МУСАЙЕВ
ФЛЕЙТА ВЯ НЕЙ МУСИГИ АЛЯТЛЯРИНИН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИ
Илщам НЯЖЯФОВ
АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРК МУСИГИСИНДЯКИ ЪАНР ПАРАЛЕЛЛЯРИНЯ ДАИР
Сещраня ГАСЫМИ
ЙАСТЫ БАЛАБАНЫН ЩЯСРЯТ НАЛЯСИ
Севда НУРУГЫЗЫ
ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНА ДАИР ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВУН АРАШДЫРМАЛАР
Севда МЯММЯДЛИ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ АНСАМБЛЫНДА КАМАНЧАНЫН РОЛУ
Йагут СЕЙИДОВА
ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНЫН АЗЯРБАЙЖАНДА ВЯ ТЦРКИЙЯДЯ ИФАЧЫЛЫГ ВАРИАНТЛАРЫНЫН ПОЕТИК МЯТНИНЯ ДАИР
Ашкын ЧЕЛИК
ГУРБАН ПИРИМОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА “ЧОБАН БАЙАТЫ”
Нярмин ИБРАЩИМОВА
АШЫГ МУСИГИСИНИН БЯЗИ ЛАД-МЯГАМ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Ханым ЯЛИЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЫ ГАФГАЗ РЕЭИОНУНДА
Муьам инжясянятинин тарихи жоьрафийасы. Проблемин гойулушуна даир

Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРК МУСИГИСИНИН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИНИН БЯЗИ АСПЕКТЛЯРИ
Айнуря ГУЛИЙЕВА
МУЬАМ ВЯ ЗАМАН
Илгар ЯЛИЙЕВ
ШЯКИ МУСИГИ ФОЛКЛОРУНУН ЪАНР ТЯСНИФАТЫ
Сяадят ТЯЩМИРАЗГЫЗЫ

 


        Азярбайжан шифащи яняняли мусиги ирсинин-муьамлар, ашыг сяняти вя халг мусиги ъанрларынын лад-мягам кюкляри шярг лад системинин айрылмаз щиссяси олараг, орта ясрлярин еркян дюврцндян бу эцнцмцзя гядяр мцряккяб тарихи йол кечмишдир. Бу лад-мягам кюкляр тарих бойу бир чох алимлярин йаратдыьы лад нязяриййясинин формалашмасы нятижясиндя йаранмышдыр. Ашыг мусигисинин ладинтонасийа кюкляри сазын гурулушундан вя ифачылыг тярзиндян йаранан хцсусиййятлярля, еляжя дя муьаматын ладинтонасийа кюкляриля баьлыдыр.

        Ц.Щажыбяйовун мцяййянляшдирдийи майя пярдяляри секунда мцнасибятиндя олан раст, шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасы иля ашыг мусигисинин сяссырасыны-лад мягам ясасыны тяшкил едир 1 .

        а) секунда мцнасибятли раст шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасы; (Нцмуня 1.)

        б) ашыг мусигисинин сяссырасы. (Нцмуня 2.)

        Устадларын сюйлядикляриня эюря ашыг щавалары 7 ясас пярдя цзяриндя гурулур 2 ки, бунлардан башга мювжуд олан диэяр пилляляри онлар йарымпярдя адландырыр вя цзяриндя дурмурлар. Бу 7 пярдя а) йухарыда эюстярдийимиз сяс гатарынын сон 7 пиллясиля цст-цстя дцшцр. Демяли, Цзейир бяйин чох доьру олараг, майя пярдяляри секунда мцнасибятли раст, шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасынын ашыг мусигисинин лад-тонал ясасыны тяшкил етдийи мялум олур.

        Ашыг сянятинин тяшяккцл тапдыьы реэионларда йашайыб-йарадан устадларын ифасында нота чалынмыш материаллар эюстярир ки, ашыг щаваларынын мелодикасы зянэин вя рянэарянэдир. Щаваларын мелодикасы цчцн пиллявари ення щярякятин цстцнлцк тяшкил етмяси сяжиййяви щалдыр. Надир сычрайышлара инструменталэиришлярдя гурум сонлугларында каденсийаларда тясадцф олунур. Яксяр щалларда беля сычрайышлар тоникадан йухары-квартайа вя ашаьы-тоникайа доьру едилир. Шур ладынын плагаллаьыны вя бу ладын кадансына хас олан дюнмяляри тясдигляйир. (Мяс: «Дивани», «Кцрдц», «Гарабаь гайтармасы», «Шярили» вя с.).

        Ашыг щаважаты лад ясасынын щансы лада олмасындан асылы олмайараг яняняви шур ладында каданса (инструментал йекун) баша чатыр. Шур ладынын щаваларда цстцнлцк тяшкил етмяси, сазын конструксийасы вя ясас кюклянмяси иля ялагядардыр. Гейд етдийимиз кими, Цзейир бяйин дедийи киим, щаваларын мяншяйи чох эцман ки, бу ладла баьлыдыр. Шур лады Шяргдя ян гядим ладлардан биридир вя гядим пертатоникадан йаранмышдыр. Ашыг щаваларында чохлу пертатоника елементляриня тясадцф едилмяси бу фикрин щягигятя уйьунлуьуну бир даща сцбут едир. («Кешиш оьлу», «Паша кючдц», «Яфшары», «Гящрямани», «Шащ севяни», «Эюйчя эюзяллямяси» вя с.). (Нцмуня 3.)

        «Кцрдц», «Дивани», «Гящрямани», «Црфани», «Жялили», «Орта мцхяммяс» вя бир чох щавалар шур лады цзяриндя гурулмушдур. «Шярили» вя «Мирзяжаны» щаваларынын ясасы ися сеэащдыр. «Гарачы щавасы»нда сеэащ лады кадансда шур ладына модулйасийа едилир. «Ашыг Щцсейни»щавасынын ясасы ися ашыг мусигисиндя адащ аз тясадцф едилян раст ладыдыр. «Мисри» щавасынын сяссырасында йаранмыш Байаты-ширазла йанашы фа-дийез сяси шцштяр ащянэи йарадыр 3 . Бу саз щавасы раст-шур-сеэащ интонасийа аляимндян кянара чыхан йеэаня ашыг мелодийасыдыр. Лакин сонла «Мисри» шур ладына модулйасийа иля тамамланыр. «Баш мцхяммяс» щавасы сеэащдыр. Онун вокал партийасы ейни лада ясасланыр. Йалныз мелодийанын сону гыса кечидля шурда тамамланыр.

        Сяссырасында мцяййян алтернасийа ишаряляри саз щаваларынын ифасы иля ялагядар баш верир. Бу да щаваларда муьамларын мцяййян шюбяляринин ащянэини йарадыр. («Йаныг Кярями», «Дилгям», «Баш сарытел» вя с.)

        Беляликля, муьамлардакы лад ясасынын тетрахорд тябияти юзцнц ашыг мусигисиндя эюстярир. Лад нязяриййясиля йанашы, сазын кюкляриня, пярдя гурулушуна ясасланан ашыг щаваларынын лад-интонасийа хцсусиййятляри цмуми вя фярди жящятлярин бирляшмясиндян йаранмышдыр. Бу фярди жящятляр ашыг мусигисинин юзцнямяхсуслуьуну тямин едир. Ашыг мусигисинин юзцнямяхсус жящятляри –тембр ащянэи, спесифик каданс дюнмяляри, онун цслуб хцсусиййятляринин бянзярсизлийидир. Саз щаваларында истинад пярдяляринин йердяйишмяси вя йа алтерасийа ишаряли пярдянин мцяййян ардыжыллыгда верилмяси йени ладинтонасийа ащянэи йарадыр.

        Ашыг мелодийасы цфуги инкишаф принсипиня малик олса да, ону мцшайият едян сазын бурдон (дям) вя кюк (бям) симляринин йаратдыьы ащянэ шагули-щармоник сясляшмянни Азярбайжан мусиги мядяниййятиндя йеэаня нцмунясидир.

        Гарача щавасынын сяс сырасы да ашыг мусигисинин лад-тонал ясасыны тяшкил едян Цзейир бяйин мцяййянляшмядирдийи майя пярдяляри секунда мцнасибятиндя йерляшян раст, шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасыдыр. (Нцмуня 4.)

        Гарачы щавасынын мцшайиятиндя нязяр салаг: сазын бям сими кичик октаванын «сол» сясини, дям сими биринжи октаванын «до» сясини ифа едир ки, бу да щаванын кюкц иля баьлыдыр (цмуми кюк) 4. Бу симлярин йаратдыьы кварта ащянэи гарачы щавасынын тябиятян тембр интонасийасы олмасына бахмайараг, ейни заманда лад-интонасийа юзяйини тяшкил едир.

        Устадлар буйурур ки, цмуми кюкдя ола ашыг щаваларынын бцтцн гайдаларыны чалмаг олар. Чцнки цмуми тоника олан до-раст юзцнц ре-шур, ми сеэащда ясас тон кими эюстярир. Ейни заманда сазын дяйишилмяз галан бурдон (дям) симляри шярти до-растла цст-цстя дцшцр. Буна эюря дя цмуми кюкдя чалынан щаваларда истинад пярдясиндян асылы олараг, раст, шур, вя сеэащ муьамларынын чаларларыны дуймаг чятинлик тяшкил етмир 5.

        Гарачы щавасында Сеэащ муьамынын ащынэи юзцнц айдын сурятдя бцтцн ясяр бойу эюстярир. Сяс гатарындакы, йяни ЗИЛ симдяки «сол» сяси, щаванын яввялиндян башлайараг, мцшайиятля щямащянэлик йарадыр. «Сол» сяси шикястейи-фарс пярдяси бу щаванын муьам ащянэинин Сеэащ олдуьуну бир даща сцбут едир. (Нцмуня 5.)

        Эиришдя ачыг симдя сяс гатарынын «ре» сясиндя шур ащянэи дя дуйулур. Сонра «сол» шащ пярдя цзяриндяки эязишмя иля Сеэащ няфяси йенидян ешидилир.

        Ы куплетдя жцмляляр «сол» эащ пярдя иля башлайыб «ми» баш пярдя иля башлайыб, «ми»-баш пярдя иля тамамланыр ки, бурада да сеэащ юз ащянэини итирмир, лакин сонунжу жцмлядя «ми бемол» сяси ялавя олунмагла шур кадансында тамамланыр.

        Ы арачальы шурла башлайараг, яввялжя «сол» сясиндя шащ пярдядя, сонра ися «фа» - орта пярдядя йарым каданс кими дайанараг, нящайят «до» пиллясиня гядяр еняряк, йенидян сеэащда тамамланыр.

        ЫЫ куплетдя дя сеэащда шащ вя баш пярдяляр юзцнц эюстярир, лакин Ы куплетдян фяргли олараг шур кадансы бурада йохдур.

        ЫЫ арачальы шурда башлайараг «до» - «Короьлу» пярдясиндя эязишяряк «си бекар» сяси иля шурун зилиня гядяр галхыр вя бир нюв кулминасийа кими ЫЫЫ куплети дя яраг пярдяси «до»-«Короьлу» пярдясиндя сяслянмяйя щазырлайыр, сонра ися «си бемол» сясиля «сол» шащ пярдяйя, даща сонра ися сонунда шура айаг верилир.

        Беляликля, гарачы щавасында сеэащ апарыжыдыр, эиришдя майясиз кечир, вокал щисслярдя майя ачыг-айдын юзцнц эюстярир ки, Ы вя ЫЫЫ куплетлярдя шур ащянэи юзцнц эюстярир, Ы арачальы зил-шурдадыр, ЫЫ арачальыда «до» яраг пярдясиня йюнялмя баш верир. Бурада «си бемол– си бекар» алтерасийасы вардыр. Бу щавадакы «ми бемол» алтерасийасы ре-шурун ащянэиня эятирир (ре-шурда–майяйя цст апарыжы тон кими).


1.Бабайев Е.Шифащи яняняли Азярбайжан мусигисиндя интонасийа проблемляри. Бакы. Ерэцн, 1998, с.26.

2.Йеня орада. с.29

3.Бабайев Е.Яняняви мусигимиз. Бакы: Елм, 2000, с.28

4.Бабайев Е. Шифащи яняняли Азярбайжан мусигисиндя интонасийа проблемляри. Бакы, Ерэцн, 1998

5.Бабайев Е. Яняняви мусигимиз. Бакы, Елм, 2000

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page