ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ГУРБАН ПИРИМОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА “ЧОБАН БАЙАТЫ”
Нярмин ИБРАЩИМОВА
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
МУЬАМ ИФАЧЫЛЫЬЫ СЯНЯТИНДЯ ХАНЯНДЯ ВЯ САЗЯНДЯ ДЯСТЯЛЯРИНИН РОЛУ
Мяжнун КЯРИМОВ, Фуад ЯЗИМЛИ
ШАМАН АЙИНЛЯРИНИН МУСИГИСИ ЩАГГЫНДА
Сялтянят ТАЬЫЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МЯИШЯТ МАЩНЫЛАРЫНА БИР НЯЗЯР
Айтякин ЩЯСЯНОВА
ХАНЯНДЯЛИК СЯНЯТИНЯ ДАИР
Рафаел МУСАЙЕВ
ФЛЕЙТА ВЯ НЕЙ МУСИГИ АЛЯТЛЯРИНИН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИ
Илщам НЯЖЯФОВ
АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРК МУСИГИСИНДЯКИ ЪАНР ПАРАЛЕЛЛЯРИНЯ ДАИР
Сещраня ГАСЫМИ
ЙАСТЫ БАЛАБАНЫН ЩЯСРЯТ НАЛЯСИ
Севда НУРУГЫЗЫ
ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНА ДАИР ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВУН АРАШДЫРМАЛАР
Севда МЯММЯДЛИ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ АНСАМБЛЫНДА КАМАНЧАНЫН РОЛУ
Йагут СЕЙИДОВА
ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНЫН АЗЯРБАЙЖАНДА ВЯ ТЦРКИЙЯДЯ ИФАЧЫЛЫГ ВАРИАНТЛАРЫНЫН ПОЕТИК МЯТНИНЯ ДАИР
Ашкын ЧЕЛИК
ГУРБАН ПИРИМОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА “ЧОБАН БАЙАТЫ”
Нярмин ИБРАЩИМОВА
АШЫГ МУСИГИСИНИН БЯЗИ ЛАД-МЯГАМ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Ханым ЯЛИЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЫ ГАФГАЗ РЕЭИОНУНДА
Муьам инжясянятинин тарихи жоьрафийасы. Проблемин гойулушуна даир

Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРК МУСИГИСИНИН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИНИН БЯЗИ АСПЕКТЛЯРИ
Айнуря ГУЛИЙЕВА
МУЬАМ ВЯ ЗАМАН
Илгар ЯЛИЙЕВ
ШЯКИ МУСИГИ ФОЛКЛОРУНУН ЪАНР ТЯСНИФАТЫ
Сяадят ТЯЩМИРАЗГЫЗЫ

 


        ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанда муьам сянятинин эур инкишафы нятижясиндя муьамлар тякмилляшир, бязиляринин йени вариантлары ямяля эялир. Бу дюврцн сяняткарлары кющня муьам дястэащлары, тясниф формаларыны тякмилляшдириб инкишаф етдирмякля йанашы, щямчинин тязя ъанрлар – кичик формалы муьамлар йарадыб яняняви профессионал мусиги ирсимизи зянэинляшдирмишляр.

        Мялумдур ки, муьам ифачыларынын репертуарынын ясасыны муьам – дястэащлар, кичик щяжмли муьамлар, зярби –муьамлар, тяснифляр вя рянэляр тяшкил едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, шифащи яняняли профессионал мусигинин ъанрлары олан муьам – дястэащлар, кичик щяжмли муьамлар, зярби – муьамлар, тяснифляр вя рянэляр муьам ифачылары тяряфиндян ифа олунараг йарадылыр. Буна эюря дя муьам ифачысынын йарадыжылыг ирси дедикдя йухарыда ады чякилян ъанрларда мусиги ясярляри нязярдя тутулур.

        Бу барядя Р.Зющрабов йазыр: «Халг – профессионал сяняткары цчцн ифачылыг щямишя шяхси йарадыжылыг сайылыр. Бу жцр ифачы цчцн йцксяк истедад, зянэин фантазийа вя эюзял зювг чох важибдир... Бу кими сяняткарлар цчцн тякжя «ифачы» сюзц аздыр, онлар ейни заманда, йарадыжы сяняткардырлар. Тясадцфи дейил ки, онларын йарадыжылыьында щям ифачылыг, щям дя бястякарлыг сяняти цзви сурятдя бирляшир» 1.

        Щягигятян дя щяр бир ханяндя вя йа инструментал ифачы ифа заманы ейни бир муьам дястэащынын йени вариантыны йарадыр. Щятта бир сяняткар ейни муьам дястэащыны вя йа онун шюбясини ифа едяркян ону мцяййян гядяр ялавяляр вя ихтисарларла дяйишдирир, йяни бу просесдя о, йарадыжы сяняткар кими иштирак едир. Беляликля, шифащи профессионал мусиги ясяринин тяфсири заманы щяр бир ифачы йарадыжыйа чеврилир.

        Муьам ифачысынын шяхси сяняткарлыьы, онун яняняви цслуб ясасында жидди йарадыжылыьы импровизя иля ялагядардыр. Беля импровизя тярзи муьамларын мцхтялиф вариантларынын йаранмасына эятириб чыхармышдыр.

        Бу бахымдан устад тарзян Гурбан Пиримовун йарадыжылыьы яламятдардыр. Хцсусиля инструментал муьамларын ифасында Гурбан Пиримовун йарадыжылыг фантазийасы юз дольун яксини тапмышдыр. Гурбан Пиримов классик яняняляря ясасланараг, муьам сянятини юзцнямяхсус бир йолла эенишляндирмиш, инструментал муьамларын мелодик ясасыны чохшахяли вариантларла зянэинляшдирмиш, муьамлара йени жизэиляр эятирмишдир. Онун бюйцк ещтирасла сясляндирдийи “Чобан байаты”, “Мащур щинди”, “Чащарэащ”, “Хариж Сеэащ”, “Шур”, “Забул Сеэащ” надир сянят нцмуняляридир.

        Фикрят Ямиров йазырды ки, “муьам алями мцяййян жидди ганунлара табе олмагла бярабяр, йарадыжыйа, ифачыйа юз дахили гцввясини ашкара чыхармаьа имкан верир. Бу мянада Гурбан Пиримовун “Чобан байаты”сы, беля демяк мцмкцнся, юзцнцн ясяридир” 2.

        Е.Абасованын гейд етдийи кими, Гурбан Пиримов илк тарзяндир ки, ашыг йарадыжылыьынын шящяр ящалиси арасында популйарлашдырылмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Беля ки, о, илк дяфя олараг, ашыг йарадыжылыьынын мящсулу олан “Чобан байаты”, “Гарабаь шикястяси”, “Кярями” кими щавалары юз репертуарына дахил етмишдир 3.

        Гурбан Пиримовун ифасында бир сыра инструментал муьамлар граммофон валларында горунуб сахланылыр. Онун ифа етдийи муьамларын тящлили тарзянин муьам ифачылыьына эятирдийи бир сыра йениликляри цзя чыхармаьа имкан верир.

        Беля йениликлярдян бири Гурбан Пиримовун “Чобан байаты” мелодийасынын тарда ифасы иля баьлыдыр.

        Мялум олдуьу кими, “Чобан байаты”сы ян гядим дюврлярдян мейдана эялмиш инструментал мелодийалардандыр. “Чобан-байаты”сы – щейвандарларын, чобанларын тцтякдя чалдыглары мусиги нцмунясидир. Онун мелодик мязмунунда бир нюв чаьырыш вя суал-жаваб сядалары ешидилир. Чобанлар отардыглары мал-гара йа да гойун сцрцсцнц чох вахт байаты сядалары иля отлаьа апарыр, отлагдан йатаьа гайтарырлар 4.

        Бу мелодийанын бир нечя вариантда нот йазысы мцхтялиф няшрлярдя йер алмышдыр. Онлардан бири В.Белйайевин ”ССРИ халгларынын мусиги тарихиня даир очеркляр” китабында В.Кривоносовун нот йазысында верилмишдир 5.

        “Чобан байаты” мелодийасынын даща бир вариантына С.Абдуллайеванын “Азярбайжан халг чальы алятляри” монографийасында раст эялирик 6.

        “Чобан байаты” мелодийасынын йухарыда эюстярилян вариантларынын тящлилиндян айдын олур ки, бцтцн вариантларда о, речитатив – импровизасийа характерлидир. Мелодик инкишаф ясас интонасийа юзяйинин чохсайлы вариасийалы тякрарланмаларына ясасланыр. Бунунла йанашы, бу мелодийанын гурулушунда рондоварилик юзцнц эюстярир. Беля ки, интонасийа юзяйинин вариасийалы инкишафы нятижясиндя о, илкин мянбядян узаглашыр. Йени мелодик инвариантларын щяр дяфя даща йцксяк зирвяни фятщ етмяси вя арабир илкин варианта гайыдышы рондовари гурулуш ямяля эятирир.

        Мелодийанын гурулушунда онун лад ясасы мцщцм ящямиййятя маликдир. “Чобан байаты” мелодийасынын гурулушу цч лада ясасланыр: раст, сеэащ, шур. Бу ладларын истинад пилляляри вя каданс хцсусиййятляри мелодик инкишафда бюйцк рол ойнайыр.

        Нцмуня кими эютцрдцйцмцз вя бизим тяряфимиздян нота салынмыш “Чобан байаты” мелодийасынын бир вариантынын тящлили буну айдын эюстярир.

        Илк нювбядя гейд етмялийик ки, нязярдян кечирдийимиз мювзуну лад ясасына, интонасийа юзяйиня вя каданс хцсусиййятляриня эюря шярти олараг, дюрд жцмляйя бюлмяк олар. Биринжи жцмлядя (а) мелодик юзяк фа раст ладынын тоникасы ятрафында гурулур. Лад пилляляри цзря йцксялян пиллявари эедиш вя истинад пилляси ятрафында эязишмя мювзунун ясасыны тяшкил едир (Нцмуня 1.)

        Щямчинин, щяр бир жцмлянин сонлуьунда мелодик фикри тамамлайан каденсийа дюнмяси - енян секундалы интонасийа “Чобан байаты” мелодийасынын сяжиййяви интонасийасы кими диггятялайигдир.

        Икинжи жцмлядя (б) кичик диапазонлу мелодик эязишмя истинад пиллясинин дяйишмясиня (йарым тон ашаьы дцшмясиня) эятириб чыхарыр. Мелодийа ми сеэащ ладынын тоникасына истинад едир (Нцмуня 2.)

        Цчцнжц жцмлядя (ж) щяр ики истинад пилляси ятрафында эязишмя юзцнц эюстярир. Мелодик фразаларын сонунда ися енян щярякят до сясиня чатдырылыр. Бу жцмлядя юзцнц эюстярян кварта диапазонунда сяссырасы раст вя сеэащ ладларынын цмуми ортаг пиллялярини ящатя едир (Нцмуня 3.)

        Бу пиллядя дайанма мювзунун йенидян раст ладында башлайараг икинжи дяфя тякрарланмасына йол ачыр. Бундан сонра ися дюрдцнжц жцмлядя (д) мелодийада ре сясиня истинад олунмасы иля шур ладына кечид баш верир вя бу сяс ятрафында эязишмя ре шур ладынын каденсийа дюнмяляриня ясасланыр (Нцмуня 4.)

        Бунунла да щяр цч лад арасында цмцми сяс диапазонунун вя истинад пилляляринин олмасы кичик мясафядя - гоншу пиллялярдя дайанмагла бир ладдан – диэяриня кечид цчцн ялверишли шяраит йарадыр.

        Мелодийа бойу ясасян биринжи жцмлянин дяйишиклийя уьрадыьыны мцшащидя едирик. Щяр дяфя истинад пиллясинин дяйишмяси мелодик инкишафын йцксялишиня шяраит йарадыр. Диэяр жцмляляр ися мцхтялиф вариантларда тякрарланараг ейни гайда иля ардыжыллашыр.

        Бцтцн вариантларда мелодийанын лад пилляляри ятрафында эязишмяси, щяр бир пиллянин апарыжы сяслярля ящатя олунмасы мцяййян интонасийа дяйишкянлийиня сябяб олур ки, бу да ясасян алятин ифачылыг хцсусиййятляри вя гейри-темперасийалы сяс гурулушу иля баьлы жящятдир.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, “Чобан байаты” мелодийасына ашыг йарадыжылыьында да раст эялирик. “Чобан байаты” щавасы Ашыг Ялихан Нифтялийевин ифасындан (Товуз ашыг мяктяби) Тарийел Мяммядов тяряфиндян нота йазылмышдыр 7.

        Ашыг йарадыжылыьында бу щава юзцнямяхсус кейфиййятляр кясб етмиш, ашыг вокал-инструментал ифачылыьына хас олан жящятлярля зянэинляшмишдир. Бу сябябдян “Чобан байаты” ашыг щавасы йухарыда гейд олунан инструментал мелодийадан фяргли хцсусиййятляря маликдир.


1.Зющрабов Р. Муьам. Бакы, Азярняшр, 1991. с.18

2.Ямиров Ф. Сещирли тар. // Мусиги аляминдя. Бакы, Эянжлик, 1983, с.178.

3.Абасова Э. Курбан Пиримов. М., 1963. ж.26.

4.Бядялбяйли Я. Изащлы-монографик мусиги лцьяти. Бакы, Елм, 1969. с.79.

5.Беляев В. Очерки по истории музыки народов СССР: в 2-х вып. М.: Музгиз. Вып. 1: 1962. 330с. Вып. 2: 1963. с.36-37.

6.Абдуллайева С.А. Азярбайжан халг чальы алятляри. Бакы, Адилоьлу, 2002. с.311.

7.Мамедов Т. Традиционные напевы азербайджанских ашыгов. Баку, Ишыг, 1988, с.266-269.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page