ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
“ЗАБУЛ-СЕЭАЩ” ДЯСТЭАЩЫНЫН ДИЭЯР СЕЭАЩ ГЯБИЛЛИ МУЬАМЛАРДАН ФЯРГЛИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Жаняли ЯКБЯРОВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНЫН ИШЛЯНМЯСИНЯ ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Жаваншир ГУЛИЙЕВ
СЯИД РЦСТЯМОВУН АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МАЩНЫ МЯЖМУЯЛЯРИ
Арзу ГУЛИЙЕВА
ШЯКИДЯ ХАНЯНДЯЛИК СЯНЯТИ (XX ЯСР)
Сяадят ТЯЩМИРАЗ ГЫЗЫ
ЯЛИБАБА МЯММЯДОВУН ТЯСНИФЛЯРИНДЯ РИТМОИНТОНАСИЙА ПРИНСИПЛЯРИ
Телман ГЯНИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН ВЯ ТЦРК МУСИГИ ФОЛКЛОРЛАРЫНДА ОХШАР ЙАРАДЫЖЫЛЫГ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Айнуря ГУЛИЙЕВА
ШИРВАН АШЫГ МЦЩИТИНДЯ ДАСТАН ИФАЧЫЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
ГАРАБАЬ ХАНЯНДЯЛЯРИНИН ГРАММОФОН ВАЛЛАРЫНДА ГОРУНАН ЙАРАДЫЖЫЛЫГ ИРСИ
Рафаил МУСАЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МЯИШЯТ МАЩНЫЛАРЫНДА ШЦШТЯР ВЯ ЧАЩАРЭАЩ ЛАДЛАРЫНДАН ИСТИФАДЯ МЯСЯЛЯЛЯРИ
Айтякин ЩЯСЯНОВА
АЗЯРБАЙЖАН ГЯДИМ СИМЛИ МУСИГИ АЛЯТЛЯРИ: САНТУР
Мяжнун КЯРИМОВ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ РЯГСЛЯРИНДЯ ЙЮНЯЛМЯ МЯСЯЛЯЛЯРИ
Лейла ЗЮЩРАБОВА
МИЛЛИ ОПЕРАНЫН ТЯШЯККЦЛЦНДЯ МУЬАМ ИФАЧЫЛАРЫНЫН РОЛУ
Нярмин ИБРАЩИМОВА
“ЗАБУЛ-СЕЭАЩ” ДЯСТЭАЩЫНЫН ДИЭЯР СЕЭАЩ ГЯБИЛЛИ МУЬАМЛАРДАН ФЯРГЛИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Жаняли ЯКБЯРОВ

 


        Муьам ифачылыьы тарихиндя сеэащ гябилли муьамларын мащир ифачылары олмушдур. Бу бахымдан ХХ ясрин мющтяшям новатор ханяндяси, муьам ифачылыьына мцдриклик эятирян унудулмаз Хан Шушински бцтцн сеэащ гябилли муьамлары мащираня ифа едярди. Хцсусян “Забул-Сеэащ” вя “Сеэащ-Забул” дястэащларыны бюйцк усталыг вя хцсуси шювгля ифа едирди.

        ХВЫЫЫ-ХХ ясрлярдя йашамыш устад ханяндялярдян Мирзя Щцсейн, Забул Гасым, Ислам Абдуллайев, Щашым Кялянтярли, Ялясэяр Абдуллайев, Зцлфи Адыэюзялов, Сеййид Шушински, Мцтяллим Мцтяллимов, Йагуб Мяммядов мящз сеэащ гябилли муьамларын ифасында мцстясна рол ойнамышлар.

        ХЫХ ясрин ЫЫ йарысында вя ХХ ясрин яввялляриндя йашамыш Мирзя Фяряж, тяртиб етдийи жядвялдя “Забул-Сеэащ” дястэащынын тяркибиндяки шюбя вя эушяляри, беля низамлайыр (11, с. 135):

        1. Майейи-Забул

        2. Забул

        3. Манянди-Мцхалиф

        4. Мцхалиф

        5. Мирзя-Щцсейн Сеэащы

        6. Эювщяри

        7. Сеэащ-Забул

        8. Муйя

        9. Щасар

        10. Мцхалиф

        11. Мянсуриййя

        12. Рущ-цл ярващ

        13. Зямин-хара

        14. Налейи-зянбур

        15. Пящляви

        16. Щижаз

        17. Шащ-Хятайи

        18. Нящавянд

        19. Сарянж

        20. Забул-Сеэащ

        Бу жядвяля нязяр саланда бурада Чащарэащ, Шур, Байаты-Гажар муьамларынын айры-айры шюбя вя эушяляринин адларына раст эялирик.

        Ялизющаб адлы ханяндянин жядвялиндя ися “Забул-Сеэащ” беля тяртиб олунур:

        1. Майейи-Забул

        2. Майя

        3. Забул

        4. Щасар

        5. Мяьлуб

        6. Цззал

        7. Манянди-Мцхалиф

        8. Сеэащ

        9. Йяди щасар

        10. Мцхалиф

        11. Мянсуриййя (11,с.135).

        Эюрцндцйц кими, бу жядвяллярдя верилмиш “Забул-Сеэащ”ларда чох бюйцк фярглиликляр вардыр. Щал-щазырда, бу эцнкц тядрис програмларымызда, бизим дя тягдирялайиг щесаб етдийимиз “Забул-Сеэащ”дястэащы бу тяркибдя тядрис олунур:

        1. Бярдашт

        2. Майейи-Забул

        3. Манянди Мцхалиф (майядя)

        4. (Орта) Сеэащ

        5. Зил Забул

        6. Манянди-щасар

        7. Манянди Мцхалиф вя сеэаща айаг (каденсийа).

        “Сеэащ”ын бцтцн вариантларынын “Забул”дан йаранмасы фактыны эюркямли сяняткар – тарзян Б.Мансуров беля сяжиййяляндирир: “Забул” дястэащында эениш шюбялярдян олан “Сеэащ”ы ханяндяляримиз айрылыгда мцстягил муьам кими охумуш вя онун вариантларыны йаратмышдыр” (4, с. 12). Беля бир ещтимал да вардыр ки, яввялляр анжаг “Забул” дястэащы олмушдур. “Сеэащ” ися онун бир бюйцк шюбяси иди. Сонралар юз ширинлийи, тяравяти, цряйяйатымлылыьы иля сечилян “Забул”ун “Сеэащ” шюбяси дястэащдан айрылараг инкишаф етмиш, жилаланмыш, она бир нечя шюбя вя эушя ялавя олунмуш вя о, яввял мцстягил муьама, сонра ися мцхтялиф вариантлы “Сеэащ” дястэащларына чеврилмишдир. Бир гисим тядгигатчылар ися беля фикир йцрцдцрляр ки, “Забул-Сеэащ” муьамы яслиндя Забул олмалыдыр. Лакин Орта сеэащ муьамы бир шюбя олараг, щямин муьам ичярисиня дахил олуб ифа олундуьу цчцн щямин муьам бцтювлцкдя “Забул-сеэащ” адландырылмышдыр.

        Мцкяммял тядгигатлардан сайылан “Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары” китабында М.С.Исмайылов беля бир гянаятя эялир ки, “Сеэащ” вя “Забул” муьамлары бирляшиб “Сеэащ Забул”а чеврилиб вя бу муьам тякжя Азярбайжана мяхсусдур: “Забул” вя “Сеэащ” муьамлары гядим заманларда мцстягил ифа олундуьу щалда сонралар бу муьамлар бирляшиб ващид бир муьам кими дя ифа олунмаьа башламышдыр. Бу ики муьамын бирляшяряк йени бир муьам кими мейдана чыхмасы, шцбщясиз, муьам ъанрынын инкишафы иля ялагядардыр. Азярбайжандан башга щеч бир Шярг халгларынын муьамлары ичярисиндя вя щям дя Шярг мусигисиня аид щеч бир трактатда “Сеэащ Забул” кими муьам адына тясадцф едилмир (10, с. 78).

        “Забул Сеэащ” щаггында Я.Бядялбяйли ися беля фикирдядир ки, бу муьам юз шюбяляринин, эушяляринин зянэинлийи вя мязиййяти етибариля дя башга нюв Сеэащлардан фярглянир вя даща санбаллы эюрцнцр. Цмумиййятля, муьам арашдырыжыларынын яксяр гисми Я.Бядялбяйлинин фикри иля шярик олдугларыны билдирирляр. Она эюря ки, щягигятян дя “Забул Сеэащ” башга “Сеэащ” муьам вариантларына нисбятян даща ири щяжмли, “санбаллы” бир дястэащдыр (9, с. 17).

        ХХ ясрин яввялляриня гядяр “Забул Сеэащ” ын тякибиня щям “Сеэащ”ын, щям “Чащарэащ”ын, “Шур”ун, щям дя “Байаты Гажар”ын, еляжя дя башга муьамларын шюбя вя эушяляри дя дахил едилмишдир. Сонрадан “Забул-Сеэащ” бязи шюбя вя эушялярдян азад олмуш, билаваситя “Забул-Сеэащ” лад-мягамына уйьун шюбяляри юзцндя топлайараг нятижядя лаконик, йыьжам вя мянтигля бир шяклини алмышдыр.

        Бу эцн ханяндяляримизин охудуглары “Забул-Сеэащ” дястэащы ашаьыдакы шюбя вя эушяляри юзцндя жямляшдирир: “Бярдашт”, “Майейи-Забул”, “Манянди-Мцхалиф” (майядя), “Сеэащ”, “Зил Забул”, “Манянди-Щасар” (зилдя), “Манянди-Мцхалиф” (зилдя), Сеэаща айаг (каденсийа).

        Йери эялмишкян ону да хатырладаг ки, халг профессионал мусигичиляр арасында “Забул” ики мяфщумла – “Забул-Сеэащ” вя йа “Сеэащ-Забул” кими адланыр. Яэяр чалыныб-охунан дястэащ “Сеэащ-Забул” ады иля тягдим олунурса, онда “Сеэащ”ла башланыр, “Зил-Забул”, “Манянди-Щасар” вя “Манянди-мцхалиф”ля тамамланыр. Бундан ялавя онун бир ифа варианты да мювжуддур. Яэяр “Зил Забул” явязиня “Шикястейи-фарс” ифа олунурса (ялбяття бу, ифачынын истяйиндян асылыдыр), бу тягдирдя “Сеэащ-Забул” дястэащында “Мцбярригя”, “Яраг” шюбяляриндян сонра “Сеэаща айаг” верилмялидир. Адятян, сяс дцз олмайанда ханяндяляр икинжи ифа йолундан истифадя едирляр.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page