БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
DANCES OF KARACHAY PEOPLE LIVING IN TURKEY
Доч. Др. Эцрбцз АКТАШ(Ызмир, Туркей), М. Текин КОЧКАР (Ескисещир, Туркей)
ТЦРКИЙЕ ВЕ АЗЕРБАЙЖАНДА ЛАЙЛАЙЛАР ВЕ НИННИЛЕР - ЧОЖУК ФОЛКЛОР ЪАНРЫ
Аднан Тюнел
ТЦРКИЙЕ’ДЕ ВОКАЛ ТАРИЩИН ЭЕЛИШИМИ
Емел Шеножак
УЙЭУР МЦЗИК КЦЛТЦРЦНЦН ИСЛАМИЙЕТТЕН ЮНЖЕ ВЕ ИСЛАМИЙЕТЕ ЭЕЧИШ ДЮНЕМИНДЕКИ ДУРУМУ ЦЗЕРИНЕ
Нури МАЩМУТ

        Уйэурлар, меркези Асйа инсан топлулуклариндан олушмуш ен ески меденийетли Тцрк бойларидир. Уйэур Тцрклери, Орта Асйада йашайан диьер Тцрк бойларына назаран йерлешик щайата даща юнже эечмиш, шещирлер курарак тарым, ел санаты ве тижаретле уьрашмышлардыр. Уйэур Тцрклеринин булундуьу бюлэенин “ ипек йолу “ цзеринде олмасы Уйэур кцлтцрцнцн, юзелликле мцзик кцлтцрцнцн даща юнже башламасына себеп олмуштур. М. С. ВЫ асырда Чинже кайнаклара эечен “ Тиеле Шаркысы “ буэцне кадар билинен ен ески шаркыларымыздан биридир. Кузей Чин девлетинде эюревли олан Уйэур Щуэурсур Алтынын сюйледиьи бу шаркы Чинлилер тарафындан Чинжейе чеврилерек сакланмыштыр. Шаркынын буэцнкц Тцркчедеки чевирис шюйледир.(Алимжан,1993:176-177)

        Чоьай даьлары баьрында акар
        Туралар нещри далэаланарак
        Эюкйцзц санки бир чадыра бензер
        Дуруйор о йайлайы каплайарак

        Эюкйцзц масмави, булутсуз сема,
        Йайлалар сынырсыз эюрцнмез щич каш
        Эюзцкцр базен йыьын йыьын мал,
        Рцзэар естиьинде отлар еьсе баш.

        Бунун дышында бцйцк алим Кашэарлы Мащмутун йаздыьы “Диван-ц Луэатит-Тцрк “де 300 ден фазла шиир йер алмыш олуп, бунлар Исламийеттен юнжеки Уйэур щалк шаркыларынын дурумуну айдынлатыр нителиктедир. Ескиден Уйэур чожукларынын “ данс едерек айаьы, шаркы сюйлейерек дили чыкар “ шеклинде бир атасюзц вардыр. Бу Уйэур Тцрклеринин мцзиьи не кадар чок севдиьини ифаде етмектедир. Тарищи кайнаклары Уйэур мцзиьинин Исламийеттен юнжеки дурумуна ышык тутмактадыр.

        Чин тарищи кайнакларындан “ Сцйнаме Мцзик Тезкереси “ (14 жилт ), “ Эиншен Наьме Щатыралары “ адлы китапларда цнлц мцзик алими ве бестежиси Сужуп Акариден бащседилмектедир. Сужуп Акари, сонраки Жоу силалеси девринде импаратор Жу Wудинин Кузей Тцрк Щанымы Асена иле берабер Каракурумдан Жанэ-ене эелен мцзик устасыдыр. Мцзик назарийежисидир. Бербап чалма устасыдыр.

        Жу Wуди девринде, йани М.С. 517де Жанэ-ене эелмиштир. Китаота белиртилдиьине эюре Сужуп Акари 12 тимпиратсийелик Кць ( макам ) шеклини ижат етмиштир. Китапта йине Сужуп Акаринин 12 тимпиратсийелик Кць назарийеси йер алмыш олуп, бу 5 теране 7 ащенк (тон ) шеклинде олмуштур. Щер теране кенди ичинде 7 ащенк шеклинде айрылмыш олуп, топлам 35 ащенк шекли булунмактадыр. Бу 7 ащенк 12 тимпирийатсийелик Кць назарийеси Кучар мцзиьинин Кць шекли олуп бцтцн Эарби дийар мцзиьинин есасыны тешкил етмиштир. Турфан, Кашэар, Щотен мцзиьи ве Орта Асйа мцзиьи иште бу темеле дайанмактадыр. Тарищи йюнден Сужуп Акаринин 12 тимпиратсийелик Кць назарийеси Щинт ве Арап назарийесинден чок ескидир.

        Щиндистанын эцнейиндеки Подокатитай бюлэесиндеки Кодимйамалайда 1904 йылында булунан “ 7 ащенк “ йазылы таш М.С. ВЫЫ. асырдан калма олуп, онда 7 ащенэин исминден башка щичбир шей йазылмамыштыр. Сужуп Акаринин ижат еттиьи Кць шекиллеринде М.С. В. асрын сонларында Кочар мцзиьинде булунан 3/4 лц ритим, бунун дышында йине 4 илаве ащенк де йер алмактадыр.

        Арап мцзик устасы Залзал ( юлм. М.С. 791 ) ВЫЫ. асырда йумушак кома пердеси олан 3/4 лцк ритимле уд чалмайа башламыштыр. Бу Кучар бербапларындан 5 асыр сонра билинмиштир. Чинэ Дочанэын йаздыьы “Йенфенлу” адлы китабын 14. жилдинде белиртилдиьине эюре Кеййуанын 16. йылы ( М.С. 718 ) Тцркистан бцйцк наьмелери ич бюлэелере эирмейе башламыштыр. Сужупун бабасындан мирас калан 7 тане Кць наьмеси ( макам шеклиндеки мцзикли есер ) буэцнкц Тцрк макамларынын кайнаьыдыр..

        Сужупла берабер Чин импаратор сарайына эелен мцзик усталарындан Бейминда (Акариманда) Сцй сцлалеси девринде бцйцк шющрет казанмыштыр. Танэ сцлалеси девринде де сцрекли мцзикле уьрашмыштыр. Сцй сцлалеси импаратору Сцй Йонэди (М.С. 605-618) нин емрийле онун “Йаша”, “Конут Перизат”, “Ески Сарайа Эери Дюнцш” , “Мутлулук Чичеьи” эиби 15 шиирини бестелейерек импараторун беьенисини казанмыштыр. Онун “12 Мевсим Наьмеси” эиби мцзик есерлери вардыр. О йине цнлц шаир рессам Танэ Миэщунун “Бащар Бцлбцлцнцн Невасы” адлы шиирини бестелемиштир.

        Бу девирде йашайан диьер бир мцзик устасы да Пей Шинфудур. Онун бестеледиьи “Атеш Симурэ” адлы бцйцк бир данс есери Танэ сцлалеси девринин чок юнемли сарай мцзиьи олмуштур. Бу есерде Танэ сцлалесинин мешщур оркестрасы ве дансчылары да рол алмыштыр. Чинли шаир Йуан Ъуан бир шииринде бу мцзикле ойнайан Уйэур дансыны шюйле тасвир етмектедир:

        Дюнме дансын анламыны билмез щичбир киши
        Шеклини тасвир едебилирим сизе анжак.
        Кенди йеринде касырэа эиби дюнедуран нилцферин,
        Ышылтысы санки дюнен панус чырак

        Ышылдарса щале ренкли ипек либас,
        Пырыл пырыл инжилер эюзцкцр йылдыз эиби,
        Эениш аланда касырэа эиби дюнцп данс едер,
        Дениз тимсащларынын йаптыьы далэа эиби.

        КАЙНАКЧА

Ал-Мащфузи, Щцсейин ве Жафер ЙАСИН, Фараби Китапларынын Танытымы

АЛИМЖАН, Инайет, Чин Едебийатында Тцрклерле Илэили Шиирлер, Тцрк Кцлтцрц

1993, сайы 359,176-177.

ЖЕНСЕН, Лин, Доьу Асйа Чалэылары Цзеринде Араштырмалар, 1962.

ЖЕНСЕН, Лин, Суй-Танэ Межлис Наьмелери Цзеринде Араштырмалар. Жищаи(Камус).

ДА, Сианэ, Танэ Девриндеки Буда Наьмелери

ДОЧАНЭ, Чинэ, Йенфенлу.

ЭУАРТ, Пирсийе Мцзиьи

МАЩМУТ, Кашэарлы, Диван-ц Лцэат-ит Тцрк

ЙЕТЕТС, С.Ж. Колланэо, Арап Мцзиьи Цзерине 1904.

Чин Тарищи иле илэили кайнак китаплар: Сцйнаме Мцзик Тезкереси (14 жилт)

Эиншен Наьме Щатыралары

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.