|
БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
DANCES OF KARACHAY PEOPLE LIVING IN TURKEY
Доч. Др. Эцрбцз АКТАШ(Ызмир, Туркей), М. Текин КОЧКАР (Ескисещир, Туркей)
ТЦРКИЙЕ ВЕ АЗЕРБАЙЖАНДА ЛАЙЛАЙЛАР ВЕ НИННИЛЕР - ЧОЖУК ФОЛКЛОР ЪАНРЫ
Аднан Тюнел
ТЦРКИЙЕ’ДЕ ВОКАЛ ТАРИЩИН ЭЕЛИШИМИ
Емел Шеножак
УЙЭУР МЦЗИК КЦЛТЦРЦНЦН ИСЛАМИЙЕТТЕН ЮНЖЕ ВЕ ИСЛАМИЙЕТЕ ЭЕЧИШ ДЮНЕМИНДЕКИ ДУРУМУ ЦЗЕРИНЕ
Нури МАЩМУТ
|
|
Биздеки нинни келимесинин Азербайжан едебийатындаки каршылыьы “лайла” вейа “лайлай” дыр. Бунун Фарсча конушма дилинде кулланылан “лалаи” вейа “лайлай” келимелеринден эелмиш олмасы мущтемелдир. “Лайла” келимеси Азербайжан кайнакларында шюйле танымланмактадыр: “Лайлайлар бешик наьмелеридир. Бунлара ненни наьмелери де денир. Бу юрнеклер конушамайан чожуклар ичин ащенкли бир ритимде сюйленир” 1. Лакин Азербайжанда кцчцк чожуклары йатырмак ичин бир езэи иле сюйленен щазин шиир парчасы да денмектедир. Азербайжан Дилинин Изащлы Лцэетинде Ненни, бешик неэмеси оларак эечмекте ве Азербайжан шифащи щалк едебийатында шиир формаларындан бири”оларак белиртилмектедир. 2
Азербайжан фолклор едебийатында Лайлалар иле ниннилер 4- 6 мысралык манзум фолклор тцрцдцр. Айны дурум Тцркийе ичин де эечерлидир, буна юрнек оларак Азербайжан Фолклор ве Етноэрафйа Сюзлцьцнде бу дурум доьруланмактадыр. Лайлалар аналарын бешик башында белирли мусики ащенэийле сюйледиьи наьмелердир. Лайлаларда ана – бабанын йащут нине – деденин бебеклере олан севэи, шефкат ве ищтимамы тереннцм едилир. 3 Лайлаларын ве ниннилерин ъанр бактыьымызда исе Азери Тцркчеси Дил Кылавузу: “Кцчцк чожуклары уйутмак ичин сюйленен тцркц” 4 дийе анлатылыр. Азербайжан едебийатында лайла келимеси йерине йукарыдаки танымларда да эюрцлдцьц эиби “ненни”, “бешик неэмеси”, “ана наьмелери” 5, эиби келиме ве тамламалар кулланылмактадыр. Базы кайнакларда лайлалар ичин “бешик наьмеси” ифадеси кулланылса да бу кулланымын даща чок Русларда йайэын олдуьу фикри щакимдир6. Айрыжа Азербайжан едебийатында чок йайэын олмамакла бирликте, лайлаларын илк шекиллери оларак кабул едебилежеьимиз “охшама”лар да булунмактадыр ки бунлар даща чок чожукла ойнаркен сюйленир7 “Назлама” адыйла анылан лайлалар исе аьлайан чожуклары сустурмак ичин сюйленирлер8.
Окшамалар Тебризде юлцлерин мезарларында узун бир уйкуда олдуклары дцшцнжесийле ве орада щузурлу олмалары ичинде эенелликле “аь бирчеклилер” (йашлы щанымлар) тарафындан аьыт шеклинде мезар башында сюйленмектедир. “Охшамаьын башармайан юлцсцн, тцрбетин сарар” атасюзц де бунун ичин сюйленмиштир9.
Азербайжан мусиги фолклорунда Тащире Керимованын фикринже, лайла окуманын мелодик бир типи булунмамактадыр. Азербайжан кадынлары поетик метинлери йашадыклары бюлэенин карактеристик цслубу есасында юзлеринин йараттыклары мотивлерле окумактадырлар. Бу себебтен базылары ашык мелодиси, базылары исе мерсийе окумаларына йакын олур. Бизе эюре, бунунла йанашык лайлаларын кенди ъанры беллидир. Ве бу ъанрын черчевесинде бир сыра лайла ве ниннилер айны тип мелодиада окунур, бу мелодйалар бешиьин эитэел ритмине уйэун бир типте булунмалыдыр. Чожук дцнйасыны дцшцнерек чожуьун еьленмеси, илк адым атмасы, онлара уйэун олан бцтцн ъестлери, мимиклери, кенди мелодик типини булмактадыр. Щатта чожуьу ракс еттирмеси, ону щавайа атмасы да кенди мцсики типини казанмыштыр.
Цмумиййятля, «ушаг фолклору» термини Азярбайжанда 60-жы иллярядяк елми ядябиййатларда ишлянмямишдир. Мятбуат сящифяляриндя «Ушаг ойунлары», «Ушаг шерляри» вя «Жожуг наьыллары» ифадяляриня ися раст эялсяк дя, шифащи халг йарадыжылыьынын мцщцм голу бцтювлцкдя узун заман хатырланмамышдыр. 60-жы иллярдян башлайараг Азярбайжан ушаг фолклорунун топланыб няшр едилмяси вя тядгигиня мараг артыр. Профессор Я.Гарабаьлы шифащи халг ядябиййаты нцмуняляринин орта мяктябдя тядрисиня щяср етдийи китабларында «ушаг фолклору» терминини ишлядир вя Азярбайжан ушаг фолклорунун бир сыра ъанрлары щаггында мараглы мцлащизяляр иряли сцряряк йазыр.
Азербайжан едебийатында да лайла келимесийле сюзлц эеленекте дейимлер де олушмуштур. Месела “лайла демек” дейими “уйутмак, кандырмак, татлы дилле дилек тутарак уйутмак” анламларына эелмектедир10.
Тцркийе ве Азербайжан мусиги фолклорунда ве едебийаты ичинде, чожук ве анне мцнасебетинин ен йоьун дуйэуларынын ифаделери олан ниннилер, сюзлц кцлтцр ортамында дилден диле актарыларак кцлтцрцн ташыйыжылыьыны йапмыш; щалк дилини, сюйлейишини йансытан едебийат ве мусиги нумунелеримизден бири олмуштур.
Ниннилерин ве лайлаларын илк сюйлейижилери ве бестекарлары аннелердир. Батыйа эюре даща мущафазакар бир аиле йапысына сащип олан Доьу кцлтцрцйле бцйцмцш анненин чожук йетиштирмеде фарклы бир мисйону вардыр. Юзелликле, чожуьун дил единимини казандыьы дюрт йашына кадар, ен чок бирликте олдуьу киши аннедир. Ана дилийле илэили единдиьи илк ащенкли сюзлер де чожуьа ниннилер васытасыйла казандырылыр. Анне, евдеки ролц эереьи чожуктан биринжи дережеде сорумлу олан кишидир. Онун эюзцнде чожуьу мукаддестир. Евладыны кенди жанындан биле цстцн тутар. Лайлаларын амажы юнжеликле чожуьун ращатламасыны саьламактыр. Йаваш ве щцзцнлц бир сесле, эцзел бир ритмле сюйленен лайла, анненин, чожуьун рущуну окшайан сесийле бирлешир; чожуьу ращатлатыр ве онун арзу едилен тепкилер вермесини амачлар. Щенцз конушамайан, мимик ве чешитли щарекетлерле кендини ифаде етмейе чалышан чожуклара сюйленен лайлаларда, чожуьу уйкуйа эютцрен, сюзден чок ащенк ве мусикидир.
1. Ефендийев Паша, Азербайжан Шифащи Щалк Едебийаты , Баку, 1981, с.162.
2. Азербайжан Дилинин Изащлы Лцэети ЫЫЫ., Баку, 1983,223.
3. Азербайжан Фолклор ве Етноэрафйа Сюзлцьц, Щаз. : Маарифе Щажыйева, Шащин Кюктцрк , Мещеббет Пашайева , Анкара, 1999 с.80-82
4. Азери Тцркчеси Дил Кылавузу, Режеп Албайрак ЩОЖАЛОЬЛУ , Анкара 1992 с.182.
5. Гафарлы Рамазан Оручоьлу, “Азербайжан Тцрклеринин Ана Наьмелери” , Миф ве Наьыл.Епик Ананеде Ъанрларарасы Елака , Баку, 1999.с.34
6. Гафарлы Рамазан Оручоьлу, “Азербайжан Тцрклеринин Ана Наьмелери”, Миф ве Наьыл.Епик Ананеде Ъанрларарасы Елака, Баку, 1999, 2де “бешик наьмеси ифадесинин Русча “Колыбелнайа Песнйа” тамламасындан чеврилдиьини йазар.
7. Керимова Тащире, “Ана Фолклорунун Меденийетимиздеки Ролц”,Ана Фолклору,Баку:1994, с.7.
8.Сарафи Али Рыза , Азербайжан Фолклору, ййй. 1379, с.50.
9 Кайнак киши, Али Сеттари, 1970 Тебриз доьумлу; еьитим дцзейи цниверсите. Айрыжа бкз. Ражи Дамажы, “Азери Тцрклерде Нийет ве Фал, Юлцм ве Аьы”, Тцрк Фолклор Араштырмалары, ЫЫ, 32, Март 10.952, с.509 – 510.
Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.
|
