МУСИГИ ТАРИХИ
АВРОПА КЛАВИР-ФОРТЕПИАНО МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ИНКИШАФЫ ТАРИХИНДЯН
Ниэар АБАСГУЛИЙЕВА
Search

МУСИГИ ТАРИХИ
С.В.РАХМАНИНОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫГ ЙОЛУНУН СЯЩИФЯЛЯРИ
Ряна ХЕЙРУЛЛАЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН - РУС МУСИГИ – МЯДЯНИ ЯЛАГЯЛЯРИ ТАРИХИНДЯН
Ирадя ЩЦСЕЙНОВА
АВРОПА КЛАВИР-ФОРТЕПИАНО МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ИНКИШАФЫ ТАРИХИНДЯН
Ниэар АБАСГУЛИЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ ОРКЕСТРИНИN ИNKИШAF TARИXИ
Эцлназ МЯММЯДЗАДЯ
БЕТЩОВЕН ФЕНОМЕНИ
Мурад Адыэюзялзадя

 


       Авропада клавир-фортепиано мядяниййятинин фяал инкишафы XVI ясрин яввялляриндян башламышдыр. О, Испанийа, Инэилтяря, Италийа, Франса, Алманийа, Нидерланд, Чехийа кими бир чох авропа юлкяляриндя йайылмышдыр. Бир нечя яср ярзиндя клавир мусигиси актив инкишаф йолу кечмишдир: клавир фактурасы, клавиря мяхсус олан хцсуси техника йаранмышдыр. Щяр юлкянин милли мядяниййятини якс етдирян клавир мусигиси бу юлкялярдя юзцнямяхсус тярздя инкишаф етмишдир. Бунларын арасында, дцнйа фортепиано мядяниййятинин инкишафы тарихиндя бюйцк ролу олмуш Италйан, Франсыз вя Алман клавир мяктябляринин хцсуси йери вардыр.

        Италйан мусиги мядяниййятинин кюкляри халг мащны йарадыжылыьы иля баьлыдыр. XVI ясрин сонундан башлайараг, операнын, вокал-инструментал ъанрларын инкишафында клавир хцсуси йер тутмушдур. Бу ъанрларын тясири алтында клавир мусигиси зянэинляшмиш, бястякар йарадыжылыьында баш верян бцтцн йениликляри якс етдирян васитя олмушдур. Италйан клавир мядянийятинин йаранмасы Ж.Фрескобалдинин ады иля баьлыдыр (XVI ясрин сону – XVII ясрин яввялляри). Онун йарадыжылыьы бир чох йениликлярля фярглянир, о жцмлядян, инструментал трио ъанры йараныр. Бястякарын ян мцщцм наилиййятляриндян ися, онун клавир ифачылыьы иля баьлы бир чох мясяляляря диггят йетирилмясидир. Беля ки, инструментал мусигисинин тарихиндя илк дяфя олараг, сясин кейфиййяти, мелодика, кантилена диггят мяркязиня чеврилир. (Тясадцфи дейил ки, италйан мусигиси мящз мащны-вокал мядяниййятиня ясасланыр). Фрескобалдинин йаратдыьы клавир миниатцрляри ифачылыьын бу сяпкидя инкишафына йюнялдилмишдир.

        Италйан клавир мусигисинин парлаг нцмайяндяляриндян бири дя Д.Скарлатти олмушдур. Йарадыжылыьында мцхтялиф ъанрлары эениш ящатя едян Скарлатти мящз клавир мусигиси сащясиндя ян бюйцк наилиййятляр газанмышдыр. Онун мелодик вя щармоник жящятдян хейли зянэинляшмиш фактурасында классик соната формасынын елементлярини излямяк мцмкцндцр. «Скарлаттинин щяр бир сонатасы гядим сцита рягсляриня мяхсус олан ики щиссяли формада йазылмышдыр. Скарлатти бу форманын имканларындан там истифадя едиб, она бюйцк щярякят динамикасы, инкишаф, тематик елементлярин вя контраст образларын мцгайисясини дахил етмишдир. Скарлаттинин бир чох ишлянмиш сонаталары классик соната allegro- сунун илк нишаняляриндяндир…» (1,с.47-48). Бястякар, эяляжякдя мцасир фортепиано техникасыда истифадя олунажаг мцхтялиф техники елементляриндян эениш истифадя едир (3,с.47).

        XVII ясрин яввялляриндя дцнйа мусиги мядяниййятиня франсыз клавир мяктяби дахил олур. Онун тямялини Ъ.де Шамбонйер вя Луи Куперен гоймушдурлар. Клавир сцита ъанрынын формалашмасында Шамбонйерин бюйцк ролу олмушдур. Бястякарын тялябяси олан Л.Куперен, бу яняняляри давам етдирмишдир. Онларын клавир цчцн сциталары рянэарянэ образлары иля, тяркиб щиссялярин зиддиййяти иля фярглянир. Бунунла йанашы, Франсада йайылмыш лцтнйа мядяниййятинин тясири ясярлярин фактура-ифадя васитяляриндя юзцнц эюстярирди. Рококо дюврцнцн ян эюркямли франсыз бястякарларынын сырасында (Л.Маршан, К.Дакен, Ф.Дандрие вя б.) Франсуа Куперен вя Ъан-Филипп Рамо хцсуси йер тутурлар.

        Ф.Куперенин йарадыжылыьында, илк дяфя олараг, сцита миниатцр ъанрына даща чох йахынлашыр: «Бястякар пйеслярини силсиля чярчивясиндя бирляшдирся дя (о, онлары «ордрес» адландырыр), щиссяляр арасында дахили баьлылыг йохдур» (1, с.29). Онун миниатцрасы даща эенишлянмиш вя инкишаф етмишдир. Дахили зиддиййят (рондо формасынын гурулушу иля), эяляжяк классисизм цслубунун формалашмасы, о жцмлядян классик сонатанын йаранмасы просесиндя илк мцщцм аддым щесаб олунур. Куперен мусигисинин хцсусиййятляриндян биридя онун програмлы олмаьыдыр. Бястякарын клавесин пйесляринин адлары кечмиш зяманянин портретлярини вя образларыны якс етдирир. Мараглыдыр ки, ясярин бядии мятнини даща айдын вя эениш эюстярмяк мягсяди иля, бястякар нотларда ялавя гейдлярдян дя истифадя едир: «О, ясярин програм юзцлцнц бцтювлцкдя вя ейни заманда онун айры-айры щиссяляриндя там ачмаьа чалышыр» (4, с.99). Беляликля, програм мусигисинин тарихиндя Ф.Куперенин хцсуси йери вардыр. Онун тямялини гоймасада беля (бир чох бястякарлар Куперендян яввял програмлы мусигийя мцражият етмишдирляр), мящз Куперенин йарадыжылыьында програмлы мусиги конкрет образ ясасында, зянэин бядии-ифадяли васитяляринин истифадяси сащясиндя эениш инкишаф етмишдир. Бу програмын ясас елементляри эяляжякдя романтик вя импрессионист бястякарларын йарадыжылыьында юз яксини тапажагдыр.

        Ъ.-Ф.Рамонун клавир йарадыжылыьы Куперен иля ейни вахта дцшся дя, о, йени бядии жизэиляр вя хцсусиййятлярля фярглянир. Беля ки, мелодийада орнаментлярин бир эядяр аз олмасы, рягс формалардан даща сярбяст вя эениш истифадя, фактуранын зянэинляшмяси вя с. Рамонун мусигисиня мяхсус олан жящятлярдяндир. Мясялян, гядим аллеманда вя куранта рягсляри кичик, лирик характерли поемалара чеврилир вя бурада соната елементляри дя нязяря чарпыр. Беляликля, Куперендян фяргли олараг, Рамо камера мусигиси чярчивясиндян чыхыб даща динамик инкишафа мараг эюстярир.

        Франсыз клавесин мядяниййятинин инкишафы тяк бястякарлыгда йох, ейни заманда ифачылыгда вя педагоъи сянятиндя дя юзцнц эюстярмишдир. Ф.Куперенин «Клавесин ифачылыг мядяниййяти» адлы елми трактаты бу истигамятдя ян парлаг нцмунялярдяндир (1716). Бурада клавир ифачылыьынын ясаслары, тялим методлары, аппликатура, мелизматика кими проблемляр арашдырылыр. Хцсуси диггят ися легато ифасына йетирилмишдир (2,с.14-15). Бу мясяля, цмумиййятля, франсыз клавир мусигисиндя мцщцм йер тутур. Куперенин йарадычылыьында ися бу елми нюгтейи-нязярдян бир даща тясдиглянир.

        Трактатда, клавесин ифачылыьы цчцн важиб олан бир сыра башга мясяляляр дя арашдырылыр. О жцмлядян, орнаментлярин ифасы мясяляси. Мцяллиф, орнаментлярин вариантларыны, онлара уйьун аппликатура иля ишляйиб тяклиф едир. Бундан башга, гейд олунан трактатда, илк дяфя олараг, метр вя ритм анлайышларынын елми изащы вя тядгиги иряли сцрцлцр: «Мяним фикримжя, биз чох вахт мусиги метрини ритм вя йахуд щярякят адландырылан анлайышла сящв салырыг. Метр тактларын мигдарыны вя дягиг сайыны эюстярир; ритм ися мусигинин рущудур…»(2,с.29). Куперенин «Клавесин ифачылыг мядяниййяти» адлы елми трактаты бу эцня гядяр актуаллыьыны итирмямиш бир чох важиб мясяляляри вя проблемляри юзцндя жямляшдирмишдир.

        Алман бястякарлыг мяктябинин ясас сащяси орган мугиси олмушдур. Щяля X – XI ясрлярдя алман хор мусигисиня дахил олан полифонийа елементляри эяляжякдя Пащелбел, Фробергер, Букстещуде кими органист-бястякарларын ясярляриндя инкишаф етмишдир. Онларын йарадыжылыьында полифоник ъанрлары, о жцмлядян, фуга, вя щямчинин – даща сярбяст импровизя формалары (токката, прелцд) формалашмаьа башлайыр. Тясадцфи дейил ки, беля шяраитдя клавир мусигисиня кифайят гядяр диггят йетирилмир. Бу бахмайараг, Алманийада клавиш механизмли алятлярдян артыг XVI ясрин яввяляриндян истифадяйя башламышдылар. Сярбяст, юзцнямяхсус клавир цслубунун жизэиляри бурада йалныз XVII ясрин сонундан айдынлашмаьа башлады.

        Клавир мусигисинин илк парлаг нцмуняляри арасында И.Кунаунун ясярлярини гейд етмяк лазымдыр. Мяжмуяляря топланмыш пйесляр юзцнямяхсус идейа вя бядии истигамяти иля фярглянирляр. Бястякар, илк дяфя олараг, яняняви рягс ъанрларындан узаглашараг, клавир цчцн ориъинал ясярляр йарадыр. Онлар щям дя силсиля формасында йазылмыш илк програмлы инструментал ясярлярин сырасындадырлар. Кунаунун бцтцн ясярляри, образ-емосионал рянэарянэлийи иля йанашы, чох айдын вя шяффаф мелодик, щармоник гурулушу иля фярглянир. Гейд едяк ки, ясярляр щяля о дюврдя бир нечя дяфя няшр олунмушдур ки, бу да онларын бядии зянэинлийини бир даща сцбут едир.

        Мцасир темперасийа системини юз йарадыжылыьында тясдиглямиш И.С.Бахын клавир-фортепиано мядяниййятинин тарихиндя бюйцк ролу олмушдур. «Дцзэцн темперасийалы клавир» силсилясинин йарадыжысы Бах прелцд вя фуга ъанрларына бир чох йениликляр эятирмишдир. Бурада хцсусян онларын арасында олан бядии-емосионал зиддиййят нязяря чарпыр. Клавир ясярляринин йени бядии мятни вя алятин имканларындан даща эениш истифадя Бахын мусигисини даща да зянэинляшдирир. Бястякарын йарадыжылыьы, эяляжякдя формалашажаг классик фортепиано цслубунун бир чох хцсусиййятляри вя жизэилярини юзцндя жямляшдирмишдир.

        Алман бятякарлыг мяктябинин инкишафы сащясиндя клавир мусигисинин нязяри проблемляри дя йарадыжылыгда юз яксини тапмышдыр. Бурада мусигинин зянэин фактура вя полифонийасы, темпи , характери, мелизмлярдян истифадя вя с. важиб мясяляляр ифачы гаршысында дурур. Бцтцн бу мясяляляр эюркямли мусигичилярин диггят мяркязиня чеврилир. Онлардан бири – Филипп Емануел Бахын «Клавир ифасынын дцзэцн гайдалары тяжрцбяси» адлы ясяри XVIII ясрин орталарында йаранмыш ян парлаг елми ясярляр сырасындадыр. Мцяллиф аппликатура, щармонийа, импровизасийа вя с. мясяляляри арашдырыр. Габагжыл бястякарлыг мяктябляринин наилиййятляринин синтези, эюркямли мусигичилярин профессионал тяжрцбясиндян истифадя елми ишин ясас хцсусиййятляриндяндир.

        Жямиййятдя баш верян дяйишикликляр, бядии истигамятляр вя зювглярин дяйишмяси, мусиги цслубунун йени жизэиляри онлары якс етдирян йени формалар тяляб едирди. Мювжуд олан клавиш механизмли алятлярин мящдуд гурулушу ися бцтцн бунлары эюстярмяйя имкан вермирди. Беля ки, йени, даща кейфиййятли, эениш техники имканлара малик олан мусиги алятинин йаранмасынын зярурилийи дуйулурду. Бу да фотепиано адлы бир алят олду ки, мящз бу алят эяляжякдя дцнйа бястякарлыг сянятиндя апарыжы йерлярдян бирини тутду.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Алексейев А. Фортепиано мядяниййятинин тарихи, 1 вя 2 щиссяляр. М., 1988, 218 с.

2. Куперен Ф. Клавесин ифачылыг мядянийяти, М., 1973, 151 с.

3. Мусиги енсиклопедийасы (ред. Й.Келдыш), 5 ж. М.,1981, 1055 с.

4. Милштейн Й. Франсуа Куперен. Онун заманы, йарадыжылыьы, «Клавесин ифачылыг мядянийяти» адлы трактаты. (Ф.Куперенин «Клавесин ифачылыг мядянийяти» китабында). М.,1973, с.76-119.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page