МУСИГИ ТАРИХИ
АЗЯРБАЙЖАН - РУС МУСИГИ – МЯДЯНИ ЯЛАГЯЛЯРИ ТАРИХИНДЯН
Ирадя ЩЦСЕЙНОВА
Search

МУСИГИ ТАРИХИ
С.В.РАХМАНИНОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫГ ЙОЛУНУН СЯЩИФЯЛЯРИ
Ряна ХЕЙРУЛЛАЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН - РУС МУСИГИ – МЯДЯНИ ЯЛАГЯЛЯРИ ТАРИХИНДЯН
Ирадя ЩЦСЕЙНОВА
АВРОПА КЛАВИР-ФОРТЕПИАНО МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ИНКИШАФЫ ТАРИХИНДЯН
Ниэар АБАСГУЛИЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ ОРКЕСТРИНИN ИNKИШAF TARИXИ
Эцлназ МЯММЯДЗАДЯ
БЕТЩОВЕН ФЕНОМЕНИ
Мурад Адыэюзялзадя

 


       Азярбайжан-рус мусиги - мядяни ялагяляри тарихиндя, Азярбайжан мядяниййятинин рус пайтахтында няшр олунан ъурналларын сящифяляриндя ишигландырылмасы бюйцк рол ойнайырды. Биз охужуларын нязяриня топладыьымыз бир сыра, чох мараглы материаллары чатдырмаг истяйирик.

        ХЫХ ясрин сонунда, Москвада няшр олунан «Артист» ъурналында, Азярбайжан театр мядяниййяти, о жцмлядян мусиги театры, Бакынын мусиги щяйаты щаггында мцнтязям сурятдя мягаляляр няшр олунурду. Беля ки, 1890-жы илдя анонслар, мялуматлар, ресензийалар, тянгиди мягаляляр мейдана чыхырды. Бундан ялавя, щямин йазыларда бюйцк бюлмяляр тамашачыларын сящняйя олан мцнасибятиня щяср олунурду. Сюзсцз ки, тамашачыларын мцнасибяти ясас компонентлярдян бири олуб, Бакы динляйижиляринин инкишаф сявиййясини якс етдирирди. Мягалялярдя театр сянятиня беля мараьын гейд едилмяси Азярбайжаны рус дювлятинин бир щяссяси кими сяжиййяляндирмяк мягсяди дашыйырды. Беляликля, 1895-жи илдя «Иноязычный театр» адлы мягаля мейдана эялир. 1 Мягалядя сющбят февралын 15-дя Бакыда йерли мцсялман ящали арасында баш верян эюрцнмямиш щадисяляр щаггында эедирди. Таьыйев театрында бюйцк тамашачы кцтляси топлайан татар (азярбайжан - ред.)тамашасы- «Наданлыг» драмы сящняйя гойулур. Бу факты эюстярдикляри заман онлар мцсялманларда интеллектуал мараьын ойанмасыны гейд едирляр. Тамашадан йыьылан вясаит китабхананын хейриня кечирилир. Пйесин мцяллифи Н.Няриманов ися драмда олдуьу кими милляти, халгы тяряфиндян севилмяйян, тез-тез жящалятин гурбаны олан йенижя доьулан нцмайяндя- эянж мцсялман оьлан ролуну ойнайыр.

        Шяргдя илк опера олан Ц. Щажыбяйовун «Лейли вя «Мяжнун»ун илк тамашасындан сонра мейдана эялян мягаля щям тягдиря лайигдир, щям дя, тядгигат бахымындан бюйцк мараг ойадыр. Ону там шякилдя охужуларын нязяриня чатдыраг2: «Ола билсин ки, охужулара бу, чох гярибя вя ориъинал тясир баьышласын. Сизи инандырырам ки, мян бурада щяр щансы бир опереттайа нисбятян даща йцксяк зювг алдым. Йанварын 12-дя Таьыйев театрында Русийада илк дяфя олараг Щажыбяйов гардашларынын мусигиси ясасында Фцзулинин «Лейли вя Мяжнун» поемасы маарифчи мцсялман жямиййяти «Нижат» тяряфиндян сящняйя гойулду. Поеманын мязмуну белядир. Мяшщур бир яряб Лейлийя ашиг олур, анжаг гызын валидейинляри ону башгасына яря верир. Бунун нятижясиндя дя яряб диваня олур. Бцтцн поеманын фабулу да будур. Йерли мцсялман труппасынын ифасында сяслянян мусиги поемасы чох мцвяффягиййятля кечди. Киши вя гадын роллары артистляр тяряфиндян о гядяр мящарятля ойнанылды ки, гадын щейятинин олмамасы бир о гядяр дя эюзя чарпмады. Биринжи йери вятяндаш Мяммядова вермяк лазымдыр. Бюйцк сяся малик олмайан Мяммядов айдын диксийа вя тябии ойуну иля тамашачынын диггятини жялб едирди. Мяжнун ролунун ифачысы Щ. Сарабский (Рзайев) бир даща сцбут етди ки, о эцжлц драматик рол ифачысыдыр вя поеманын диванялик сящняси онун тяряфиндян чох мящарятля ифа едилди. Лакин, гадын ролу олан Лейли вятяндаш Фяряжовун ифасында там алынмады. Галан мцьянниляр ися ансамбла кюмяк едирдиляр. Зяриф, мцкяммял олан реъиссор (Яряблинский) ишини гейд етмямяк олмаз. Дцздцр, бязи проблемляр вар иди, амма беля бир йени ишдя онларсыз кечинмяк гейри-мцмкцндцр. Артистляри мцшайият едян Щагвердийевин рящбярлик етдийи шярг оркестри юз ишинин ющдясиндян бажарыгла эялди. Опера марагсыз дейилди, ян яввял о, ориъинал йенилик иди, икинжиси ися, бцнювряси «Нижат» маарифчи жямиййяти тяряфиндян гойулмуш милли мусигимизин тямял дашы иди».

        «Театрал Русийа» ( «Театральная Россия») ъурналында чох мараглы материалларла гаршылашырыг. «Бакы сядалары» ( «Бакинские отголоски») мягалясиндя мцяллиф йазыр: «Мазут пайтахты Бакы мцхтялиф миллят, лящжя, тябягялярин гарышыьындан ибарятдир. Ящалинин ян бюйцк щиссясини татарлар тяшкил едир. Тяминатлы, варлы, йерли мцсялманлар чох гапалы йашайыр, яйлянжялярля марагланмыр, эянж нясил ися, о жцмлядян зийалыларын кичик бир дястяси бу жцр яйлянжяляря мейллидир». Рус ящалисинин бюйцк щиссясини завод вя фабриклярдя чалышан фящляляр, щямчинин шяхси мцяссися вя контораларда ишляйян эялмяляр тяшкил едир. Щярбичиляр, дянизчиляр, мямурлар демяк олар ки, йохдур. Бу да йягин ки, онлара верилян мяважибин азлыьындан иряли эялир. Шящярдя эцржцляр, полйаклар, йящудиляр, щям дя бюйцк мигдарда инэилис, алман, исвечлиляр дя йашайыр. Тябиидир ки, беля гарышыг тяркибли ящали иш эцнцндян сонра щяр щансы бир йердя истиращят вя яйлянжяйя ещтийаж дуйур. Бакыда да, йалныз хейриййячи вя ижтимаи хадим Щажы Зейналабдин Таьыйевя мяхсус олан шяхси, йеэаня бир театр фяалиййят эюстярир».

        Мягалядя Бакы театрлары, о жцмлядян З. Таьыйев театры характеризя едилир. Мядяниййят тарихиндя надир щалларда мцзакиря обйектиня чеврилян театрлар щаггындакы мялуматлар бюйцк мараг доьурур. Беляликля, охуйуруг: «Гара шящярдя Нефт сянайечиляринин шурасы тяряфиндян малиййяляшдирилян театрда тамашалар эедирди. Ифачылар щявяскар фящлялярдян тяшкил едилмишдир. Тамашалар Нобел гардашлары, К.И.Колбо конторасында чалышан щявяскар реъиссорун гурулушунда сящняйя гойулурду. О, щямчинин Аь шящярдяки Нобел клубунда да («Вилла петроллеа») реъиссорлугла мяшьулдур. Орада олдуьу кими, бурада да репертуар Островскинин халг тяряфиндян севилян пйесляриндян ибарятдир. Йерлярин гиймяти щядсиз ужуздур, тамашачыларын яксяриййяти фящлялярдян ибарятдир». Мцяллиф йазыр: «Бундан ялавя даща бир театр да фяалиййят эюстярир. Бу, Бакы стансийаларынын бириндя дямир йол депосунун йанында йенижя ачылан «Дямирйол театры»дыр. Орада дямир йол ишчиляриндян ибарят щявяскарлар дярняйи фяалиййят эюстярир. Бурада йцнэцл рус комедийалары иля украйна комедийалары нювбяли шякилдя сящняйя гойулур. Зал щямишя тамашачы иля долудур. Дянизчи вя щярбичилярин йашадыглары Байылдаки Дяниз Жямиййятинин сящнясиндя даима тамашалар эюстярилир ки, онлары Бойарскинин труппасы, надир щалларда ися щявяскар дянизчиляр ойнайыр.

        Владигафгаз дямир йолунун, Биляжяри стансийасында, фящлялярин Владигафгаз дямир йолу иля малиййяляшдирилян хцсуси театры вар. Лакин орада мцнтязям шякилдя ойнанылан тамашалар йохдур. Юз щявяскарлары ися имканлары дахилиндя чыхыш едирляр» 3. Еля бу мягалядя биз юйрянирик ки, Бакы Ичтимаи Мяжлисиндя (шящяр клубу) консерт вя тамашалар цчцн сящня тикилмишдир. Орада щяфтядя бир дяфя истедадлы капелмейстер М.И.Чернйаховскинин рящбярлийи алтында симфоник оркестрын консертляри верилир. Галан эцнляр ися мядяниййят евинин администрасийасы тяряфиндян дявят едилмиш Кручининин труппасы ойнайыр, йа да ки, щявяскарлар тяряфиндян йардым мягсядиля тамашалар щазырланыр. Даща сонра гейд едилир: «Бу йахынларда Никитин гардашлары тяряфиндян, дашдан бюйцк сирк бинасы тикилиб. Мцхтялиф тяркибли ящали сирки чох севир, ора бюйцк щявясля эялир. Лакин сирк щямишя ишлямир, илин 5-6 айы бош олур. Сиркин дахилиндяки тамамлама ишляри битмямишдир. Амма тамашалар щяр эцн эюстярилир. Онун ясас йахшы жящятляриндян бири эениш вя исти олмасындадыр. О, мин тамашачы цчцн нязярдя тутулуб. Яэяр орада уйьунлашдырылмыш сящня вя туалет отаглары оларса, бакылыларын варлы олмайан щиссяси нящайят ки, даими ещтийажы олан ужуз вя мцнасиб театр ялдя едяр» 4.

        «Рампа вя щяйат» ( «Рампа и жизнь») адлы няшрлярин бириндя систематик сурятдя информасийа чыхырды. 1909-жы ил апрелин 19-да беля бир гейдлярля растлашдыг. «Бакы. Петербурга Милан опера театры олан «Дал-Верме» типли бюйцк, мющтяшям опера театрынын лайищясини эюстярмяк мягсядиля йерли милйончуларын нцмайяндяляри эялмишляр5. Йалныз бир партер 1500, бцтцн театр ися 3000 тамашачы цчцн нязярдя тутулмушдур. Дейиляня эюря театрын тикинтиси йарым миллион рублдан да баща баша эяляжяк». Еля орадажа мцщцм информасийа иля растлашырыг. «Зыьда Таьыйев фабрики няздиндя фящлялярдян ибарят рус вя мцсялман драматик дярняйи вя оркестр тяшкил олунуб. Демяк олар ки, щяр щяфтя тамаша гойулур. Тамашадан эялян эялирин 40% - и театр фондунун хейириня, 40%-и касыб вя евсизляря верилир, галан щиссяси ися пйеслярин тамаша хяржляриня сярф олунур» 6

        Бакыдан эюндярилмиш материалларын бюйцк гисминдя И.Пресман тянгиди гейдляря дя бюйцк йер айырырды. Беля ки, 1909-жу ил 26 ийундакы гейдляриндя йазыр: «Бакы. З.Таьыйев театры чох лянэ тикилир. Бизим шящяр идаряси щеч тялясмир, вятандашларын марагларына олан лагейд мцнасибятляр ужбатындан цзцмцзя эялян гыш мювсцмцндя дя театрсыз галажаьыг» 7

        Онун тянгиди гейдляриндян бирини дя там щалда нцмуня эюстяряк: «Бакы. (Бизим мцхбирдян.) Русийада аьыр йашайанлардан бири дя мцсялман труппасынын артистляридир. Щягигятян дя бу йазыг зящмяткешляря ажыйыб рящмин эялир. Бу эцнлярдя, мцсялман труппасынын артистляриндян бири иля сющбят етмяк зяруряти йаранды. Демя, бир овуж инсан, фанатиклярин тутгун кцтляси иля мцбаризя апарараг, онларын гяддар зарафатларына мяруз галыр, бир яли иля халгы маарифляндирян, диэяриля юз щямфикирляринин ганыны ичян «Нижат» маарифчи жямиййятиня хидмят едир. Мцсялман тамашаларынын мювсцмц чох гысадыр -2 ай йарымдыр. Будур, жямиййят, тамашасы цчцн ян йцксяк мяважиби 30 рубл олан сящнядя бирдяфялик юдянишля чыхыш етмяк цчцн истедадлы инсанлары йола эятирмяйя чалышыр. Сяняти севян, ижтимаиййятин кюмяйиня эяля билян инсанлар ишлямяйя разылыг верир вя ахырда, мювсцм битдийи заман, мювжудлуглары цчцн вясаитсиз, щятта йерсиз галырлар. Мювсцмдя 10-12 мин рубл хейир эютцрян жямиййят мямнунлугдан яллярини бир-бириня сцртцр, ширин йухуйа эедяряк «сямяряли фаалиййятини» давам етдирмяк цчцн эяляжяк театр мювсцмцнц эюзляйир» 8

        Бу мягалядя верилмиш материал Азярбайжан – Рус мядяни ялагяляринин фяаллыьыны тясдиг едир. Артыг ХЫХ ясрин сонунда рус ижтимаиййятини Азярбайжанын мядяни щяйаты марагландырырды. Бу бахымдан Рус мятбуаты ики мядяниййятин, Азярбайжан-рус мядяни ялагялярини ишигландыран габагжыл няшриййатлардан бири иди.


1. «Артист» ъурналы, феврал 1895-жи ил.

2. «Рус артисти» ( «Русский артист»), 1908-жи ил, №5, 3 феврал.

3. «Театрал Русийа», 1905, №5.

4. «Театрал Русийа», 1905, №5.

5. Сющбят З.Таьыйевдян эедир.

6. «Рампа вя щяйат», 21 ийун, 1909-жу ил.

7. «Рампа вя щяйат», 26 ийун, 1909-жу ил.

8. «Рампа вя щяйат», 2 август 1909-жу ил

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page