МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
ЙАХЫН ШЯРГ ЛАДЛАРЫНЫН СТРУКТУР ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Елмира АЛЛАЩВЕРДИЙЕВА
Search

МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
БЯСТЯКАР ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫ ВЯ ЖАЗ МУСИГИСИ
Туран МЯММЯДЯЛИЙЕВА
АРИФ МЯЛИКОВУН «БУ ТОРПАГДА ИКИ НЯФЯР» БАЛЕТИНИН ОРКЕСТР ФАКТУРАСЫ ЩАГГЫНДА
Лаля ЖЯФЯРОВА
ШЯРГ ВЯ ГЯРБ АЛИМЛЯРИНИН БАХЫШЛАРЫНДА ТЕМПЕРАСИЙА ПРОБЛЕМЛЯРИ
Айтаж ЕЛХАН ЭЫЗЫ
ЙАХЫН ШЯРГ ЛАДЛАРЫНЫН СТРУКТУР ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Елмира АЛЛАЩВЕРДИЙЕВА
ЖАЩАНЭИР ЖАЩАНЭИРОВУН СОНАТИНАСЫ
Лейла ГУЛИЙЕВА
ФИРЯНЭИЗ ЯЛИЗАДЯ «ОЙАН!» - ВИОЛОНЧЕЛ ЦЧЦН СОЛО
Мещрибан ЯЛИЙЕВА
ЩАЖЫ ХАНМЯММЯДОВУН ТАР ИЛЯ СИМФОНИК ОРКЕСТР ЦЧЦН 5 САЙЛЫ КОНСЕРТИНИН БЯЗИ ЦСЛУБ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Лейла ЩЯСЯНОВА
Ц.ЩАЖЫБЯЙОВУН «КОРОЬЛУ» ОПЕРАСЫНДА ЛАД ФУНКСИОНАЛЛЫЬЫНЫН БИР АСПЕКТИНЯ ДАИР
Жямиля ЩЯСЯНОВА

 


       Йахын Шяргин муасир лад системи иля Авропа лад системи антик мусиги мяктябляринин наилиййятляри цзяриндя гурулуб. Лакин ясасы октава диапазонлу сяс сыралары олан Авропа системиндян фяргли олараг Йахын Шярг мусигисиндя ладларын диапазону мцхтялиф ола биляр. Мясялян, Азярбайжан лад сяс сыраларынын ян гысасы йедди, ян узуну ися он бир сясдян ибарятдир. Юзбяк, тцркмян, тажик ладларынын сяс сыралары ися ики октава диапазонуна гядяр узана биляр. Чох вахт сяс сырасынын диапазону октаваны ашан ладларда сяс вя онун октавасы айры-айры функсионал мяна кясб едирляр. Бу да беля ладлары октавалы ладлардан фяргляндирян ясас жящятлярдян биридир. Башга фяргляндирижи жящят дя одур ки, натурал маъор вя минордан фяргли олараг Йахын Шярг ладларында ейни сяс мцхтялиф вариантларда ола билир. Бу щал гядим дювр мусигисиндя дя ишлянмишди. Беля ки, Р. И. Груберин дедийиня эюря ерамыздан яввял ВЫЫЫ – ВЫЫ ясрлярдя Кичик Асийа вя Йахын Шярг юлкяляриндя йедди пярдяли, дяйишкян йарымтонлу сяс сырасы мювжуд иди (е – ф – [э] – а – щ/б – ж 1– д1 – е) 1. Йунаныстанда бу сяс сырасы миксолидик кими танынмышдыр. Яэяр бу сяс сырасыны Азярбайжан лады Растын (до-Раст) сяс сырасы иля мцгайися етсяк, бунларын ейни сяслярдян ибарят олдуьуну эюрярик.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, бу эцн бязи Шярг халгларында лад сяс сырасы октава чярчивясиндя эюстярилир. Чох эцман ки, бу, Шярг ладларыны Авропа классик маъор-минор системи нормаларына уйьунлашдырмаг истяйиндян иряли эялмишдир. Нятижядя бу ладлар ики охшар структурун (тетрахорд вя пентахорд) бирляшмяси кими эюстярилир вя беля сяс сыраларында майя биринжи пярдяйя тясадцф едир. Лакин яэяр биз ладын там шякилдя ачылмасы цчцн онун ясасыны тяшкил едян сяслярин функсийасыны, онларын арасында мювжуд олан ялагяляри вя мцяййян бир лада хас олан интонасийалары эюстярмяк важиб олдуьуну нязяря алсаг эюрярик ки, Ц. Щажыбяйовун Азярбайжан ладларынын гурулмасында истифадя етдийи йанашма даща мягсядя уйьундур. Тясадцфи дейил ки, Ц. Щажыбяйовун консепсийасына эюря Азярбайжан ладларынын сяс сыраларында бязи сяслярля йанашы, онларын функсионал мянасына эюря фяргли олан октавасы да мювжуддур.

        Мцасир Йахын Шярг мядяниййятиндя октавалы ладлара мисал олараг яряб, тцрк, иран ладларыны эюстярмяк олар. Лакин яряб ладларынын гурулушуна диггятля нязяр салсаг, онларын илк яввял гейри октава гурулушда олдуьуну эюрярик. Буна сцбут олараг бязи ладларын сяс сыраларында бу ладлара хас олан мцяййян сяслярин олмамасы эюстяриля биляр. Беля ки, яряб ладларыны тящлил едян Ф. Щ. Аммарын гейд етдийиня эюря, сика ладында тониканын апарыжы тону ладын ясас сяс сырасына дахил едилмяйиб. Беля щаллара нищавянд вя хигаз ладларында да раст эялмяк олар. Бу да ады чякилян ладларын сяс сыраларынын гейри октава диапазонлу олмасыны эюстярир.

        Тцрк лад нязяриййясиндя дя сяс сыраларынын октавалы олмасына бахмайараг, халг мусигисиндя гейри-октава сяс сыраларына ясасланан нцмуняляр мювжуддур. Мясялян, баьламада ифа олунан мелодийаларын ясасында он ики сяся гядяр узанан сяс сыраларына раст эялмяк олар2.

        Яряб мусигисинин тарихиня нязяр салсаг эюрярик ки, 1959-жу илядяк яряб ладлары доьрудан да гейри октава иди вя онларын арасында ики октава диапазонуна гядяр узанан сяс сыралары мювжуд иди. 1959-жу илдя Гащирядя йарадылан Яряб Мусигисинин Тядгигаты Комитясинин гярарына ясасян яряб ладларынын гурулушу октавалы олмалыдыр. Аналоъи унисификасийа щалы тцрк вя иран мусигисиндя дя мцшащидя олунур. Онлардан фяргли олараг, Азярбайжан ладлары Ц. Щажыбяйовун вя М. С. Исмайловун транскрипсийасында юз гейри-октавалы гурулушуну сахлайыр.

        Йахын Шярг халгларынын лад системляринин орта ясрлярдя ващид он ики лад системиня ясасланмасы онларын арасында йанашма нюгтяляринин йаранмасына сябяб олду. Нязяри мусигишцнаслыгда сяс сырасынын структурасыны мцяййян етмякдя мцхтялиф методлардан истифадя едилдийиндян ейни сяс сырасы айры-айры нязяри системлярдя фяргли гурулуша малик ола биляр. Мясялян, натурал маъор гаммасыны характеризя едяркян онун айры бирляшмя цсулу иля бирляшмиш 1т. – 1т. – 1/2 т. гурулушлу ики тетрахорддан вя йа говушуг цсул иля бирляшмиш 1т. – 1т. – 1/2 т. гурулушлу тетрахордла 1т. – 1т. – 1т. – 1/2 т. гурулушлу пентахорддан ибарят олдуьуну демяк олар. Бунунла ялагядар айры-айры системляря аид олан ладларын арасында олан охшар жящятляри тяйин етмяк цчцн онларын лад сяс сыраларыны ейни принсипляр ясасында гурмаг лазымдыр. Мясялян, юзбяк ладларында Азярбайжан лад сяс сыраларына хас олмайан хроматик эедишляр вар. Яэяр юзбяк ладларында ики кичик секундаларын ардыжылыьыны ляьв етмяк мягсяди иля онлары йарадан сясляри айры-айры октавалара йерляшдирсяк, Азярбайжан ладларына охшар структурларын ямяля эялдийини эюрярик. Бу цсул иля алынан юзбяк лад сяс сыраларынын тяркибиндя Азярбайжан ладлары раст, шур вя сеэащын ясасыны тяшкил едян яксилмиш октавалы сяс сырасы вар. 1/2 т. – 1т. – 1т. – 1/2т. – 1т. – 1т. – 1/2 т. формулу ясасында гурулан бу сяс сырасы М. С. Исмайлов тяряфиндян “ясас” адландырылмышдыр3. Шярг мусигисиндя яксилмиш октавалы сяс сыраларынын мцмкцнлцйц барядя танынмыш мусигишцнас А. Н. Сохор да йазырды4.

        Ясас яксилмиш октавалы сяс сырасы юзбяк ладларында: (Нцмуня 1.)

        Ясас яксилмиш октавалы сяс сырасы Азярбайжан ладларында: (Нцмуня 2.)

        Яксилмиш октавалы сяс сырасы мцасир яряб мусигисиндя дя вардыр. Бу, сяба вя сяккизинжи ялавя ладларынын ясасыны тяшкил едян артырылмыш секундалы сяс сырасыдыр. Азярбайжан ладларында раст эялян яксилмиш сяс сыралары иля мцгайися етдикдя мялум олур ки, бу сяс сырасы М. С. Исмайлов тяряфиндян биринжи ялавя сяс сырасы кими эюстярилян5 вя азярбайжан ладлары шцштяр, щумайун вя забулун ясасыны тяшкил едян сяс сырасы иля ейнидир: (Нцмуня 3.)

        Бурада гейд етмялийик ки, яряб лады олан сяккизинжи ялавя лад иля Азярбайжан лады забулун няинки сяс сыралары, щямчинин дя майя пярдяляри цст-цстя дцшцр. Бу да онларын ейни олдуьуну эюстярир. Онлардан фяргли олараг шцштярин майяси яксилмиш сяс сырасынын алтынжы, щумайунун майяси ися икинжи пярдясиндядир. Сяба ися диэяр ладлардан икинжи пярдясинин 1/2 тон йцксяк олмасы иля фярглянир.

        М. С. Исмайлов Азярбайжан мусигисиндя йухарыда ады чякилян яксилмиш сяс сыраларындан башга, ики ялавя сяс сырасынын да олдуьуну гейд едир. Бунлар байаты-шираз ладынын тяркибини тяшкил едян 1 т. – 1/2 т. – 1т. – 1/2 т. – 1т. – 1т. – 1/2 т. структурлу икинжи ялавя вя чащарэащ ладында олан 1/2 т. – 1т. – 1/2 т. – 1 1/2 т. – 1/2 т. – 1т. – 1/2 т. структурлу цчцнжц ялавя сяс сыраларыдыр6.

        Иран ладларынын бязиляриндя мотегайер (“дяйишкян”) сяси вар. Диэяр сяслярдян фяргли олараг бу сяс зилляшмя вя йа бямляшмя хцсусиййятляриня маликдир. Яэяр юзбяк ладларында истифадя етдийимиз сяс сырасыны гурма принсипиня уйьун мотегайерин вариантларыны мцхтялиф октаваларда йерляшдирсяк, йеня дя яксилмиш октавалы сяс сыралары алынар. Бу щал шур, сеащ, щомайун ладларында вя ябу-ята, дяшти, яфшари, байат-е торк авазларында мцмкцндцр. Бунларын бязиляриндя мотегайерин 1/2 тон дяйишилмясинин нятижясиндя яксилмиш октава бир гядяр эенишдир.

        Тцрк мусигисинин нязяри системиндя чохлу сайда мцряккяб ладлар вар. Бу ладлар ясас ладларын бир-бири вя тетрахордларла бирляшмясиндян ямяля эялмишдир. Беля сяс сыраларынын яксяриййяти эениш диапазонлудур вя онларын структурларында вариант сяслярдян истифадя едилир. Бу да онлары яксилмиш октавалы ладлар кими тяйин етмяйя имкан верир.

        Биз артыг гейд етмишик ки, мцасир Йахын Шярг халгларынын ладлары орта яср Шярг лад системиндян бящрялянмишдир. Тясадцфи дейил ки, орта яср ладларынын арасында да яксилмиш октавалы сяс сыралары вар (о шяртля ки, вариант сясляр айры-айры ортаваларда йерляшдирилсин): (Нцмуня 4.)

        Мялумдур ки, яэяр натурал маъор ладында алтерасийадан истифадя едился, алынмыш сяс сырасы хроматик сайылажаг. Эюрясян ейни сяс сырасы диэяр лад системиндя хроматик олараг галажагмы? Мясяля ондадыр ки, маъор-минор системиндя щяр щансы бир пярдянин варианты алтерасийа сайылыр вя бу да йаранмыш сяс сырасыны хроматик едир. Лакин Шярг ладларында бир сясин бир нечя вариантынын олмасы щеч дя хроматизм демяк дейил. Чцнки бурада мювжуд олан вариант сяс щяр щансы бир пярдянин алтерасийасы дейил, юзцндя сярбяст функсионал мяна дашыйан ладын мцстягил пярдясидир. Мясялян, яэяр до-маъорда си-бемол сяси йеддинжи пиллянин алтерасийасы кими гябул олунурса, Азярбайжан лады до-растда ня си-бекар, ня си-бемол алтерасийа сайылмыр, чцнки щяр икиси ладын мцстягил пярдяляридир (си-бекар – ЫЫЫ пярдя, си-бемол – Х пярдя). Беляликля, йеддинжи пярдяси бямляшмиш маъор хроматикдир, раст ладынын сяс сырасы ися диатоникдир. Бу да ону эюстярир ки, диатоника анлайышы нисбидир вя ейни сяс сырасы мцхтялиф лад системляриндя фяргли мяна кясб едя биляр.


1. Грубер Р. И. История музыкальной культуры. Том I. Часть I. Государственное музыкальное издательство. М., Л., 1941, sяh. 310.

2. Цнал Рефик. Тцрк щалк мусикимизде баьлама дцзенлери. “Тцрк щалк мусикисинде чешитли эюрцшлер” китабында. Кцлтцр баканлыьы, 1992/Анкара. Дерлейен Салищ Турщан, сящ. 464 – 470.

3. Исмайлов М. С. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Бакы: Елм, 1991 ил, сящ. 113.

4.Сохор. А. Н. О природе и выразительных возможностях диатоники. Вопросы социологии и эстетики музыки. III. Статьи и исследования. Ленинград, «Советский композитор». Ленинградское отделение. 1983, sяh. 154.


5. Исмайлов М. С. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Бакы: Елм, 1991 ил, сящ. 113.

6. Исмайлов М. С. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Бакы: Елм, 1991 ил, сящ. 113 – 114.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page