КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ХIХ ЯСР ВЯ ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИНДЯ КИЧИК ГАФГАЗЫН ЖЯНУБ-ШЯРГ РАЙОНЛАРЫНЫН НЕЩРЯ НЯЬМЯЛЯРИ
Солмаз МЯЩЯРРЯМОВА
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
АЛМАН - АЗЯРБАЙЖАН ЖЯМИЙЙЯТИ. АЛМАН АЛИМИ А. ВЕБЕР ЩАНСЫ ЯЛАМЯТЛЯРИНЯ ЭЮРЯ МЯДЯНИЙЙЯТИН СЯВИЙЙЯСИНИ МЦЯЙЙЯН ЕДИР?
Чинэиз АБДУЛЛАЙЕВ
МЦАСИР ТЕАТР МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ИНКИШАФ ИСТИГАМЯТЛЯРИ ВЯ СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ
Фярхуня АТАКИШИЙЕВА
МИЛЛИ ГАДЫН ЭЕЙИМЛЯРИМИЗ АШЫГ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА
Фязаил ВЯЛИЙЕВ
ЩЯСЯНАЬА САЛАЙЕВИН СЯНЯТКАРЛЫЬЫ ЩАГГЫНДА БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Кямаля МЕЩДИЙЕВА
МИЛЛИ ИДЕОЛОЭИЙА ВЯ МЯДЯНИЙЙЯТ
Намиг АББАСОВ
ХХ ЯСРИН ТЕАТР ТЕНДЕНСИЙАЛАРИНДА РЯГСИН ЙЕРИ
РЗАЙЕВ Я.Р
МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ГЛОБАЛ ВЯ РЕЭИОНАЛ ПРОБЛЕМЛЯРИ
Марал МАНАФОВА
УЗАГ ПРОГНОЗ
Мярйям ЯЛИЗАДЯ
ИНТИБАЩ ДЮВРЦ ТЕАТРЫНДА РЯССАМЛЫГ ВЯ СЯЩНЯ ТЕХНИКАСЫ
Назим БЯЙКИШИЙЕВ
«ТЯЩМИНЯ ВЯ ЗАУР»
Эцлнаря ЩЦСЕЙНОВА
ХIХ ЯСР ВЯ ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИНДЯ КИЧИК ГАФГАЗЫН ЖЯНУБ-ШЯРГ РАЙОНЛАРЫНЫН НЕЩРЯ НЯЬМЯЛЯРИ
Солмаз МЯЩЯРРЯМОВА
ХАГАНИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА МУСИГИЙЯ ДАИР
Ширин БЦНЙАДОВА
АБИДЯЛЯРИМИЗИН БЯРПАСЫ – ОНЛАРЫН ГОРУНАРАГ ЭЯЛЯЖЯК НЯСИЛЛЯРЯ ЮТЦРЦЛМЯСИ ДЕМЯКДИР
Йашар ВЯЛИЙЕВ
ДИНИ-КУЛТУРОЛОЪЫ ТЯДГИГАТЛАРДА “ШИЯ ДИНИНДЯ МЯЗДЯКИ ИНАНЖЛАРЫ” ЯСЯРИНЯ ЕЛМИ-ТЯНГИДИ ЙАНАШМАЛАР
Мцбариз СЦЛЕЙМАНЛЫ

 


       /Лачын, Губадлы,Зянэилан, Кялбяжяр, Жябрайыл вя Фцзули районларынын материаллары ясасында/

       ХлХ яср вя ХХ ясрин яввялляриндя бюлэядя иняк, жамыш, гойун вя кечи сцдцндян яняняви гайдалара ясасланан цсулларла йаь, пендир, шор, гатыг, лор, нор, сцзмя, кясмик, гаймаг, гурут вя с. кими сцд мящсуллары щазырламышлар. Сцддян щазырланан мящсулларын щамысы чюрякля йейилир вя “йаванлыг” адланырды.

       Йаьы адятян гатыгдан алырдылар. Иняк, жамыш, гойун вя кечи сцдцнц гайнадыб она “майа” (туршумуш гатыг) гатырдылар. Майа гатылмыш сцддян гатыг алынырды. Гатыьы ялдя етмяк цчцн ичярисиндя майалы сцд олан габын аьзыны юртцр, сабит щярарятин сахланмасы цчцн цстцнц басдырырдылар. Гатыг щяр эцн чалыныб тулуьа йыьылырды. Йыьылмыш гатыг еля “йыьынты” адланырды. Лазыми гядяр йыьынты йыьылдыгдан сонра ону нещрядя чалхалайырдылар.

       Тядгигатчы И.Няримановун фикринжя, Азярбайжанда якинчилик вя малдарлыьын инкишафы е. я. В-лВ минилликляря тясадцф едир. Археолоъи материаллар якинчилик вя малдарлыг мядяниййятинин е. я. ллл минилликдя йцксяк инкишаф сявиййясиня чатдыьыны сцбут едир. Мящз малдарлыьын инкишафы дюврц сайылан е. я. ллл минилликдя нещря мейдана чыхмышдыр. Газынтылардан ялдя едилян нещрялярин щамысы сахсыдандыр. Нещрянин ады гядим Гафгаз дилиндя “нещря” кими хатырланмышдыр. “Нещря” ады илк тунж дюврцндя йаранмыш вя дяйишилмядян эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр. 1

       Бюлэянин яразисиндя нещрянин ашаьыдакы нювляри олмушдур: аьаж нещря, дяри нещря, сахсы нещря. Яразинин бюйцк щиссясини мешяляр тяшкил едирди. Буна эюря дя адятян нещряни бу мешялярдя битян аьаждан щазырлайырдылар. Аьаж нещряляр ясасян жюкя аьажындан дцзялдилирди. Сахсы нещрялярдян нисбятян даьятяйи вя аран яразилярдя истифадя едилирди.

       Узун илляр бойу Лачын, Губадлы, Кялбяжяр вя Зянэилан районларынын азярбайжанлылар вя кцрдлярин йашадыьы кяндляриндя тядгигат иши апармыш рус етнографы Т.Ф.Аристова йазырды: “Дцзянликдя йерляшян кяндлярдя аьаж нещря олмамышдыр вя инди дя йохдур. Орада кцп формалы сахсы нещрялярдян истифадя олунурду. Даьлыг вя даьятяйи яразилярин ящалиси аьаждан щазырланмыш нещрялярдян истифадя едир”2.

       Сахсы нещряляри адятян башга йердян алыб эятирирдиляр. Бу баща баша эялдийи цчцн щамы ала билмирди. Буна эюря дя дяридян щазырланмыш нещрядян, чох заман ися тулугдан да бу мягсядля истифадя олунмушдур.

       Йашлыларын мялуматына эюря бязян 2-3 аилянин ещтийажыны бир нещря юдяйирди. Нещряси олмайан адамлар гоншусунун нещрясиндян истифадя едярдиляр. Бу заман нещрядян истифадя етмиш шяхс ялдя олунан айранын бир щиссясини вя йа йаьдан нещря сащибиня пай верирди.

       Нещряляр мцхтялиф юлчцлярдя олмушдур. Онларын юлчцсц вя йа щяжми сярнижля щесабланырды: цч сярниж тутан нещря, беш сярниж тутан нещря вя с.

       Нещря чалхаламаг мцщцм мяишят ишляриндян бири щесаб олунмушдур. Кялбяжяр сакини Камил Чыраговун мялуматына эюря нещря гурулан евя гоншулар кюмяйя-”имяжилийя” эялярдиляр. Буна эюря дя ев сащиби яввялжядян йемяк щазырлайар, кюмяк едян гоншулара гонаглыг едяр, нещрядян чыхан айраны да кюмякчиляря верярди. Бу мярасим бир-ики нещрялик мящсул йыьылдыгдан сонра тякрар олунарды.

       Сахсы нещрялярин боьазынын алтында гулп гойулурду. Гулпун алтында ися дешик ачылырды. Бу нещряни чалхалайаркян йаны цстя дюшякчя цзяриня гулпу йухарыда олмаг шярти иля узадырдылар. Нещрянин гулпундан тутараг йырьаламагла чалхалайырдылар. Нещрядя йаьын ямяля эялмясини тяйин едяркян гулпун алтындакы дешикдян чубуг салыныб йохланырды. Чубуьун цзяриндя йаь дяняляри эюрцнсяйди, демяли артыг йаь ямяля эялмишдир.

       Аьаждан щазырланмыш нещряляри цч ядяд “чатма” адланан сижимля тясяррцфат бинасынын бир кцнжцндян асырдылар. Бу имкан олмадыгда ися (адятян йайлагда) цч ядяд узун аьажы йеря басдырыб башларыны бир-бириня чатар вя сижимля баьлайардылар. “Чатма” адланан щямин гурьудан нещря асыларды. Мящсулу эюздян горумаг цчцн нещрянин чатмасына даьдаьан аьажынын будаьыны санжардылар. Чох заман чатманын юзц даьдаьан аьажындан дцзялдилярди.

       Дяри нещряляри дя щямин гайдада асыб чалхалайардылар.

       Бюлэяни тядгиг етмиш Я.Ялякбяров йазырды: “Дяри нещрялярдян йалныз 3-4 ил истифадя етмяк олурду. Дяри бу мцддят ярзиндя чцрцйцб сырадан чыхырды. Дяри нещрялярдя чалхаланмыш йаь йахшы дадына эюря фярглянирди». 3

       Нещрядя интенсив олараг чалхаланан гатыг онун диварларына дяйдикжя кичик йаь кцряжикляри ямяля эялирди. Нещрядя щяраряти сахламаг мягсядиля эащ сойуг, эащ да илыг су ялавя едилирди. Ямяля эялян йаь кцряжикляри чалхаландыгжа йаь комаларына чеврилирди. Йаь комасы топландыгжа йыьыб сойуг су олан габа гойур вя дузлайырдылар. Дузланмыш мящсулу сонрадан гурудулмуш гойун вя йа кечи гарынына долдурараг узун мцддят сахлайырдылар.

       Йайлаг вя арана кючмя иля ялагядар олараг тулугдан да нещря кими истифадя едилмишдир. Тулуг нещрялярин бир йердян башга йеря апарылмасы асан вя садя иди. Кюч эедян заман сцд вя йа гатыг тулуьа долдурулар, ата, ешшяйя йцклянярди. Миник щейванлары щярякят етдикжя тулугдакы сцд вя йа гатыг чалхаланараг мянзил башына чатана гядяр йаьа чевриляр вя ондан йемяк щазырланарды.

       Бюлэя яразисиндя нещря чалхалайаркян охунан ямяк няьмяляри дя йаранмышды. Бу няьмялярин чоху Азярбайжанын щяр йериндя олдуьу кими охунур, бюлэянин жоьрафи мяканына уйьун диэяр мягамлар да йаранырды:

       Чалхан, чалхан, йаь олсун
       Чалхалайан саь олсун.
       Бяршад гядяр айраны,
       Кяпяз бойда йаь олсун.

        (Бурада “Бяршад” Губадлы району яразисиндян ахан Бярэцшад чайынын адыдыр-С.М .)

       Диэяр няьмя имяжилик заманы гадынлар тяряфиндян хорла охунарды:

       Нещрям, ол-ол-ол,
       Йаьнан дол-дол-дол
       Евя гонаг эялибди
       Ашы йаван галыбды

       Нягарят
       Нещрям, ол-ол-ол,
       Йаьнан дол-дол-дол.

       Имяжилик заманы нещрядян чыхан айранын кюмяк едян гоншулара верилмяси бу няьмядя юз яксини тапмышдыр:

       Чалхан, чалхан, йаь олсун,
       Нявям йесин, саь олсун
       Айраны гоншуларын,
       Йаьы юзцмцн олсун.

       Нещрядя йаьын бол олмасы арзусу иля охунан няьмя:

       Алтын, цстцн йалама,
       Йаьын чыхсын галама.

       Чалхан, чалхан, йаь олсун
       Ичиндя гаймаг олсун
       Оьлум йесин саь олсун.

       Нещря йаьыны тякжя гарында дейил, сахсы кцпядя дя сахлайырдылар. Сахсы кцпя йаьы тязя сахлайыр, ятирли едир вя хараб олмаьа гоймурду. Лачын район сакини Ругиййя Ялийева мялумат верди ки, йаьы кцпяйя йыьаркян кцпянин дибиня тямиз йуйулмуш даш атардылар. Беля щесаб едилирди ки, кцпяйя даш бярякят рямзи кими гойулур, йяни йаь гянаятля ишлядилир, аилянин ещтийажыны узун мцддят тямин едир.

       Йухарыда гейд етдийимиз кими йаьы узун мцддят сахламаг цчцн дузлайыр вя гарына йыьырдылар. Бу мягсядля гойунун вя кечинин гарныны йуйараг о бири цзцня чевирир, дузлайыр, сонра ичярисиня щава долдурараг аьзыны мющкям баьлайыб бир нечя эцн гурудурдулар. Гурудугдан сонра щаваны бурахыб ону йа исладыр, йа да айранын ичярисиндя бир гядяр сахлайырдылар. Бу просес баша чатдыгдан сонра йаьы онун ичярисиня долдурурдулар. Йаьы долдурдугжа гарындакы щаваны чыхармаг цчцн ялля цстцндян басырдылар. Йаь йыьылдыгдан сонра гарынын аьзыны мющкям баьлайыб цзяриня аьыр даш гойурдулар.

       Сцддян тарихян бир сыра аьарты мящсулларынын щазырланмасында, еляжя дя йаванлыг кими истифадя едилмишдир.

       Сцдцн саьылмасыны асанлашдырмаг, щейванын бол сцд вермясиня наил олмаг мягсядиля бюлэя гадынларынын юзцня мяхсус ейдирмя няьмяляри йаранмышдыр. Ейдирмя няьмяляри саьылан сцдцн сярнижя тюкцлмясинин ащянэиня уйьун охунур, саьылан щейвана “анам”, “сонам”, “марал”, “жейран”, “няням” вя с. охшамаларла мцражият едилирди:

       Анам, сонам, анам, сонам,
       Мяням сяни саьан, саьан.
       Анам, сонам,
       Анам, сонам.
       Чох сцд вер, Жейран иняк,
       Мян сяня щейран иняк.
       Марал, марал иняйим,
       Гарны харал иняйим,
       Гатыьын бычаг кясмяз,
       Сцдц йарар иняйим.

       Азярбайжанын башга бюлэяляриндя олдуьу кими, бу бюлэядя дя гойун вя кечи щаггында мясялляр йаранмышдыр :

       Гойун дейяр: гарнымы дойдур, гара бас
       Кечи дейяр: гарнымы дойдур, гора бас вя с.

       Эюрцндцйц кими, бюлэядя ящалинин щяйат тярзи вя мяшьулиййяти иля баьлы мцхтялиф няьмяляр йаранмыш вя йайылмышдыр.


1И.Г. Нариманов. К истории маслобойки. Материалы сессии, посвященной итогам археологических и этнографических исследований 1964 года в СССР. Тезисы докладов. Баку, 1965, с. 70

2Т.Ф.Аристова. Курды Закавказья. Москва. Наука, 1966, с. 139

3А.К.Алекперов. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку. Изд. АН Аз.ССР,1960, с. 155


   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page