МУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН МУСИГИЛИ-СЯЩНЯ ЯСЯРЛЯРИНДЯ
Цлкяр ЯЛИЙЕВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН МУСИГИЛИ-СЯЩНЯ ЯСЯРЛЯРИНДЯ
Цлкяр ЯЛИЙЕВА
“КОРОЬЛУ” ДАСТАНЫНДА АШЫГ СЯНЯТЫ, ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРЫ, ЕЙНИ АДЛЫ ЩАВА ВЯ ИНСТУМЕНТАЛ СИЛСИЛЯЛЯРИ
Сяадят АБДУЛЛАЙЕВА
РУС МУСИГИ ЖЯМИЙЙЯТИНИН БАКЫ ШЮБЯСИНИН 105 ИЛЛИЙИ
Жямиля ЩЦСЕЙНОВА
РЯЩИЛЯ ЩЯСЯНОВАНЫН МУСИГИ ТЯФЯККЦРЦНЦН ЙЕНИ ЙОЛЛАРЫНЫН АХТАРЫШЫНДА
Мина ЩАЖЫЙЕВА
АРИФ МЯЛИКОВУН «МЯЩЯББЯТ ЯФСАНЯСИ» БАЛЕТИНДЯ ТЕМБР ДРАМАТУРЭИЙАСЫ ВЯ ФАКТУРАЙА ДАИР
Лаля ЖЯФЯРОВА
СЦЛЕЙМАН ЯЛЯСЭЯРОВУН ТАР КОНСЕРТЛЯРИ ЩАГГЫНДА
Сябущи ЖЯФЯРОВ
АЗЯРБАЙЖАНДА КОНТРАБАС ИФАЧЫЛЫЬЫ СЯНЯТИ
Рафаел ЩАЖЫЙЕВ
КАМАНЧА АЛЯТИ АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА
Йагут СЕЙИДОВА
СЕВДА ИБРАЩИМОВА -"ВОКАЛИЗЛЯР"
Щягигят ЙУСИФОВА
АЗЯРБАЙЖАН МЯДЯНИЙЙЯТИ ТАРИХИНДЯ 1910-ЖУ ИЛ
Ряна МЯММЯДОВА
УШАГ ОПЕРАЛАРЫНЫН ЙАРАНМАСЫНДА АЗЯРБАЙЖАН НАЬЫЛЛАРЫНЫН РОЛУ
Зцлейха БАЙРАМОВА
МУЬАМЛАРЫН НОТА ЙАЗЫЛМАСЫНДА ГУРБАН ПИРИМОВУН РОЛУ
Нярмин ИБРАЩИМОВА
ОЧЕРКИ ПО ИСТОРИИ ТЕАТРАЛЬНОЙ МУЗЫКИ АЗЕРБАЙДЖАНА В СЕРЕДИНЕ 1980-х ГОДОВ
Наиля КЕРИМОВА

 


       Билдийимиз кими, дюйцш лювщяляри фрагментляри мусигили-сящня ясярляриндя ики нюв тяжяссцм етдирилир. Биринжи нюв дюйцш сящняляринин «сящнядян кянарда», мцстягил симфоник лювщяляр кими тягдиматына ясасланыр, чцнки мящз симфоник мусигидя бядии образлар там инкишаф сярбястлийи ялдя едирляр. Беля ки, Римски-Корсаковун«Керъенетс йахынлыьында Сеч (жянэ)» ЫЫЫ пярдянин ики шякли арасында, мцстягил симфоник лювщя кими бястялянмиш вя йа С.Прокофйевин «Щярб вя сцлщ» операсында Бородино вурушмасы да ейни жцр бядии щяллини тапмышдыр. 1 Икинжи нюв ися дюйцш лювщяляринин билаваситя сящнядя тясвир олунмасыны нязярдя тутур (А.Петровун «Ы Пйотр» операсындакы «Исвечлилярля саваш» адлы сонунжу фрескада олдуьу кими).

       Гейд етмяк лазымдыр ки, мящз икинжи вариант Азярбайжан бястякарларынын йарадыжылыьында батал сящнялярин йарадылмасы цчцн бир «чыхыш нюгтяси» олду. Беля ки, Ц.Щажыбяйов «Лейли вя Мяжнун» операсынын бир сящнясиндя – «Нофял иля Лейлинин атасынын гябилясинин вуруш сящнясиндя» бядии лювщя гябилиндян олан дюйцш планлы мусиги фрагментинин йарадылмасында илк аддымлар атмышдыр. Бу эениш инкишафлы, симфоник типли вуруш лювщяси дейилдир. Кичик вя фактура етибары иля мцряккяб олмайан бу оркестр епизодунда Ц.Щажыбяйов мцхтялиф тясвири цсуллардан истифадя едяряк (хроматик гамма цзря йухары галхан секвенсийалар зянжири, мусиги материалынын гяфил олараг йцксяк регистрдян ашаьыйа вя, яксиня, атылмасы, басын репетисийалы сясляри) мцяййян сящня еффекти ялдя едир, шиддятли дюйцшцн гизэын атмосферини ажыб эюстярир.

       Ейни заманда сящня щадисясиня хас олан сырф тясвири функсийадан башга бу епизод мцщцм ифадяли вя драматуръи ящямиййятя маликдир вя баш гящряманын емосионал-психолоъи кейфиййятлярини зянэинляшдирир. Ц.Щажыбяйов щяйяжанла сяслянян вя тякидля тякрар олунан яксилдилмиш септаккордлары (c – es – fis –a) аз гала дюрд октава щяжминдя кяскин хроматик енишля явяз едяряк епизода драматизм эятирир, бунунла да Лейлинин гябилясиндян олан дюйцшчцлярин мящв олмасыны эюрян вя онлара кюмяк етмяйя гярар верян Мяжнунун сарсынтыларыны ифадя едир. Беляликля, бястякар мусиги лювщяляринин кюмяйи иля бядбяхт ашигын мярд, алижянаб вя инсаниййят долу образыны динляйижилярин йаддашында мющкямляндирир.

       Даща сонра М.Магомайевин «Шащ Исмайыл» операсынын ЫЫЫ пярдясиндян «Дюйцш сящнясини» вя бястякарын истифадя етдийи сяжиййяви тясвир цсулларыны гейд етмяк лазымдыр: лад-интонасийа сябатсызлыьы, мелодик юзяклярин вариантлы-секвенсийалы инкишафы, секвенсийа щалгаларынын сайжа артыб-азалмасы щесабына мейдана эялян метроритмик дяйишкянлик, хроматизм вя тремоло елементляри, ритмо-фоник мцшайиятин динамикасы. 2 Мис няфясли вя симли алятлярдя вахташыры олараг мейдана эялян йухары эедишли, триоллара бюлцнян вя кварталы остинато формулу саваша чаьырыш кими тясир баьышлайыр.

       Ц.Щажыбяйов кими, М.Магомайевдя дя бу сящня сырф декоратив-тамаша функсийасындан башга мцщцм драматуръи рол ойнайыр, йяни дастанын ъанр хцсусиййятляриня мцвафиг олараг, Шащ Исмайылын мярданя вя гящрямани «профилини» бир даща гейд едир – «гящряманлар няинки севмяйи бажарыр, щям дя мящарятля гылынж ойнадырлар».3

       Икинжи Дцнйа Мцщарибяси (Бюйцк Вятян мцщарибяси) ярзиндя йаранан вя бу мювзу иля баьлы олан операларын дюйцш сящняляри Азярбайжан бястякарларынын батал мусигисиндя хцсуси бир сящифяни тяшкил едир. Онларын арасында Я.Бядялбяйли вя Б.Зейдманын «Халгын гязяби» (1941), М.Вайнштейн вя М.Криштулун «Сигнал» ясярлярини гейд едяк. Лакин эянж бястякарлар Г.Гарайев вя Ж.Щажыйевин «Вятян» операсы (1945) даща бюйцк шющрят газанмышды.

       Батал сяжиййяли сящня щадисяляринин ардыжыл шякилдя давам етдийи икинжи пярдянин эениш вцсятли икинжи шякли «Вятян» операсынын драматурэийасында мяркязи «дцйцн» нюгтяляриндян биридир. 4 «Тиканлы мяфтилляр» адлы инструментал епизод иля башлайан бу шякил бцтцн симлилярин тремолосу фонунда тематик материалын мис няфяслилярдя сясляндирилмяси ( фф ) вя, еляжядя, аьаж няфяслилярдя, «зил сясли» симлилярдя (скрипка вя виолалар) вя арфаларда верилян арабир глиссандо’лар сайясиндя щяйяжан щисси ойадыр (мисал № 1)

       Оркестрин мцхтялиф груплары тяряфиндян фашистлярин лейтмотивинин илк дяфя сяслянмяси дя мейдана эялян тящлцкянин щисс олунмасына хидмят едир. Сонралар мящз бу лейтмотив бцтцн оркестр ресурсларынын истифадя олундуьу «Дюйцшцн башланмасы» инструментал епизодунда (партитура, рягям 48) тематик материалын ясасыны тяшкил едяжяк (Мисал 2.).

       Щямин шякилдя сящня щярякатынын эедишатыны ишыгландыран сырф тясвири елементляр чох дейилдир. Онларын арасында диггяти жялб едян вя бястякарлар тяряфиндян «эцллянин атылмасы вя бомбанын партламасы» ремаркасы иля ачыгланан инструментал епизод (партитура, рягям 14), зярб алятляринин ясасында мис няфяслилярин (валторна вя трубаларын) аьыр «зярбяляри», вя, еляжя дя, аьаж няфясли вя симли алятлярин (скрипка вя виолаларын) «выйылтылы» хроматик интонасийалары васитясиля тяжяссцм етдирилмишдир.

       Бюйцк Вятян мцщарибяси илляриня хас олан гящряманлыг мювзусу щямчинин Я.Бядялбяйлинин мцщарибядян сонра йазылмыш «Сюйцдляр аьламаз» (1971) операсында да ифадя олунмушдур. Операнын гыса дюйцш епизоду (партитура, рягям 179) яслиндя иллцстратив елементдян мящрумдур. Няфяслилярин кяскин репетисийалары вя кичик «щярби» тябилин зярбляри фонунда ясас тематик материалын «бям сясли» симлилярдя йцрцдцлмяси диггяти емосионал-ифадяли башланьыжа доьру йюнялдяряк, эярэин щяйяжан ящвал-рущиййясини цмумиляшдирир (Мисал 3.).

       Щяйяжан вя тящлцкя атмосферинин дяринляшмясиня хидмят едян оркестр тохумасынын фяаллашмасы вя гатылашмасы, гяфил вя кяскин динамик гаршылашдырмалар дюрдханяли йекун кулминасийа анында юз драматуръи щяллини тапыр (рягям 183). Аьаж няфясли вя симлилярин октава чярчивясиндя кяскин хроматик «учушу» бцтцн оркестрин тремоло’су фонунда (яскилмиш нонаккорд цзяриндя) вериляряк щцжум аныны билдирир.

       Азярбайжан бястякарларынын мусигили сящня ясярляриндяки дюйцш тясвирляринин юз эцжц вя мигйасы етибары иля ян парлаг нцмуняляри кими А.Ялизадянин «Бабяк» (1979) вя П.Бцлбцлоьлунун «Китаби-Дядя Горгуд» дастанлары ясасында йаздыьы «Ешг вя Юлцм вя йа Юлцмля рягс едян ешг» (2005) балетляриндян вуруш сящнялярини эюстярмяк олар. Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр ики балетин цмуми драматурэийасында дюйцш лювщяляри мцщцм йер тутур вя мящз щямин сящнялярдя ясярлярин ясас идейасы – азадлыг уьрунда мцбаризя вя вятянин мцдафияси юз инкишафыны тапыр.

       «Бабяк» балетиндя ики дюйцш сящняси вардыр: Ы пярдядян «Бабякин вурушу вя гялябяси» (№ 15) вя мигйасы етибары иля ондан бир эядяр эери галан «Цсйанчыларын мяьлубиййяти» (№ 22, ЫЫ пярдя). Образлы-мяна вурьуларынын мцхтялифлийиня бахмайараг бу нюмрялярин мцяййян цмумилийиндян данышмаг олар. Драматуръи жящятдян дюйцш сящняляри яввялки нюмрялярдян кяскин шякилдя айрылмырлар. Щяр ики щалда дцшмян образынын – ямирин реминиссенсийасы (хатырланмасы) щазырлыг ящямиййяти дашыйыр. 5 Композисийа планында ики нюмрянин тематик материалынын, мясялян, «фон тябягяси»дейилян цнсцрлярин сясляшмясини дя щямчинин гейд едяк.

       «Бабякин вурушу вя гялябяси» сящнясини бястякар сяжиййяви бир театрал прийомла ачыр: дюрд валторнанын фанфаралары (жон сорд) «пярдя архасында» пп дяряжясиндя сясляняряк гаршыдакы дюйцшдян хябяр верир. Валторналарын чаьырышлары иля ейни вахтда фагот, фортепиано вя «бям» сясли симлиляр (виолончел вя контрабаслар) сяжиййяви бир жыдыр мотивини ифа едирляр. Бу мотив тембр фактурасы вя сяслянмя динамикасы етибары иля тядрижян эцжляняряк програмлы-тясвири елемент эятирир: сцвары гошунун узагдан гялян таппылты сясляри йаваш-йаваш йахынлашараг сцрятли бир щцсума чеврилир.

       Беля бир сяс тяглиди мцшайиятинин фонунда интонасийа мязмуну иля гящрямани халг рягси «Жянгини» хатырладан мусиги мювзусу цзви шякилдя пейда олур (Мисал 4.). 6


1 С.Прокофйевин «Щярб вя сцлщ» операсынын премйера гурулушунда (1946) Бородино дюйцшцнцн реъиссор Б.Покровски тяряфиндян ориъинал сящня тяжяссцмцнц дя гейд етмяк лазымдыр. Сящянядя гырмызы шюлялярин йаныб-сюнмяси шяклиндяки «партлайышлар» ясэярлярин сифятини ишыгландырыр, савашы изляйян сяркярдялярин силуетини эюстярирдиляр. Дюйцшцн юзц сящнядя эюстярилмирди вя санки С.Прокофйевин батал мусигисиндян иряли эяляряк тамашычыларын хяйалында мейдана эялирди. Чудновский М. «Режиссер ставит оперу», М., «Искусство», 1967.

2 «Дюйцш сящнясиндя» мусиги материалынын ясасыны «Кярями» ашыг щавасы тяшкил едир. Ц.Щажыбяйов «Кярями» щавасыны «Ясли вя Кярям» операсында баш гящряманын лейтпортрети кими сяжиййяляндирилмяси цчцн истифадя етмишдир. М.Магомайев юз характери етибары иля лирик олан «Кярями»ни образлы планда дяйишдирмиш вя дюйцшкян мязмунлу сящнядя истифадя етмишдир.

3 Тящмасиб М.Щ. – «Азярбайжан халг дастанлары (орта ясрляр)». Док. дис. Авторефераты. Б., 1965, 88 с.

4 Бу сящня юзцнцн композисийа планына эюря бястякарын «Вйетнам» симфоник сцитасында ЫЫ щисся – «Бетон вя мяфтилляр», (1955) вя «Никбин фажия» тамашасына мусигидя (1955) «Эежя щцжуму», 1955) епизоду кими аналоъи сящнялярин йарадылмасы цчцн бир нцмуня олмушдур.

5Биринжи пярдя, № 14 – «Ямир», икинжи пярдя, № 21 – «Ямирин гязяби».

6 Гейд етмяк лазымдыр ки, Ц.Щажыбяйовдан башлайараг, «Жянэи» ъанры Азярбайжан бястякарлары тяряфиндян дюйцшкян вя гящрямани мязмунлу мусигидя эениш истифадя олунур. Балет ъанрында бу рягс Г.Гарайев тяряфиндян «Йедди эюзял» балетиндя (Ы пярдядян «Бящрам вя Мянзярин тякбятяк дюйцш рягси» вя «Дюйцш рягси») истифадя олунмушдур.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page