ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
КАЗАН-ТАТАР ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНДА ЦМУМТЦРК ИНТОНАСИЙА ЯЛАГЯЛЯРИНИН ИЗЛЯРИ
Хатиря ЩЯСЯНЗАДЯ
Search

ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
ГАРА ГАРАЙЕВИН «ЦЧ НОКТЦРН» СИЛСИЛЯСИНДЯ ЖАЗ ЩАРМОНИЙАСЫ ЦНСЦРЛЯРИ
Туран МЯММЯДЯЛИЙЕВА
КАЗАН-ТАТАР ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНДА ЦМУМТЦРК ИНТОНАСИЙА ЯЛАГЯЛЯРИНИН ИЗЛЯРИ
Хатиря ЩЯСЯНЗАДЯ
СОЛТАН ЩАЖЫБЯЙОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ГЕЙРИ-МИЛЛИ МЮВЗУЛАРЫН ТЯЖЯССЦМЦ
Анастасийа МИХАЙЛЕНКО
УШАГ ЯДЯБЫЙЙАТЫ АЗЯРБАЙЖАН БЯSТЯКАРЛАРЫНЫН МУСЫГЫЛЫ СЯЩНЯ ЯСЯРЛЯРЫНДЯ
<>Зцлейха БАЙРАМОВА
«АЗЯРБАЙЖАН РОМАНСЫНЫН ТЯКАМЦЛЦНЯ ТАРИХИ БАХЫШ»
Мятанят ШИРИЙЕВА
АЗЯР ДАДАШОВУН ЙЕДДИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ: МУСИГИ ДИЛИ ВЯ ОБРАЗ-МЯНА МЦГАЙИСЯЛЯРИ
Наталйа ДАДАШОВА
А. Н. СКРЙАБИН ВЯ ЗАМАН.....
Севда ЖЯФЯРОВА
МУСИГИДЯ МИЛЛИЛИК ПРОБЛЕМИНЯ ДАИР
Илщамя МЯММЯДОВА
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ГЯЩРЯМАНИ-ФАЖИЯВИ ОБРАЗЛАРЫН ТЯЗАЩЦР АСПЕКТЛЯРИ
Хатиря ЯЩМЯДЛИ
ЩАЖЫ ХАНМЯММЯДОВУН КАМАНЧА КОНСЕРТИНИН ИФА ЦСЛУБ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Йагут СЕЙИДОВА
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ РЯГСЛЯРИНИН РИТМИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Рауф ВЕРДИЙЕВ
ГУРБАН ПИРИМОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНА БИР БАХЫШ
Нярмин ИБРАЩИМОВА
СЯИД РЦСТЯМОВУН ФОЛКЛОРИСТИКА САЩЯСИНДЯ ФЯАЛИЙЙЯТИ
Арзу ГУЛИЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАН ЛАДЛАРЫНЫН ДИАТОНИК ИМКАНЛАРЫНА ЯСАСЛАНАН АККОРД ДАИРЯСИ
Дилбяр ЩЦСЕЙНОВА

 


       Мцхтялиф мядяниййятляря малик олан халгларын фолклор мусигисини тящлил едяркян щяр бир халгын мусигисинин дцнйа халгларынын мусиги мядяниййятинин бир щиссяжийи олдуьуну эюрцрцк. Онларын щяр бири юзцнямяхсуслуьуйла бярабяр, бцтцнлцкдя цмуми мянтигя ясасланан ганунауйьунлуглара маликдир.

       Бир мягамы гейд етмяк истярдим. Щяр бир халгын мусигисиндя диатоник вя пентатоник лад системляри /архаик интонасийалары юзцндя йашадан нцмунялярин сяс дцзцмцндя лад системийля баьлы олан просесляри нязяря алмасаг/ йашамагдадыр. Сющбят нисбят мясялясиндядир, йяни бязи халгларда бир интонасион системя цстцнлцк вериляряк диэяринин елементляриня тясадцф олунур вя йахуд ики системин говушуг шякилдя кечмясинин шащиди олуруг. Бурада ялбятдя, тарихин гойдуьу “изляр”, заманын кечмякешляриндян сцсуляряк кечиб йашайан, эениш мявщумда интонасийаларынын, ладларынын, юлчцсцнцн галыб-галмамасы нязярдя тутулур.

       Дедикляримизи мцшащидя етмяк цчцн казан-татар* халг мащныларына нязяр йетиряжяйик.

       Ядябиййатда татарлары /казан-татарлар булгар групуна аид олан халглардан биридир йашадыглары яразилярдя мяскунлашдыьындан мцхтялиф жцря адландырмышлар. Мцхтялиф бюлэялярдя йашайараг груплашан татар халг мащныларынын щяр бириндя олан юзцнямяхсуслуг цмумиликдя бу халгын интонасион рянэ чаларына бянзярсизлик эятирмишдир. Бу мащныларын тядгиги вя етнографик ядябиййатда апарылан бюлэц нятижясиндя /дил вя хцсусиля мусигисинин диэяр татарлардан чох сечилдийиндян крым татарлары бу бюлэцйя гатылмыр/ сибир татарларындан башга мяскунлашдыьы йерля баьлы адланан татарлар цмуми олараг Волгабойу татарлары ады алтында бирляшмишляр. Мусиги диалектляри бахымындан волгабойу татарлары ашаьыдакы ардыжыллыгда груплашмышлар:

       Волгабойу татарлары
       Казан-татарлары Мишарлар
        Крйашенляр
       Заманын тясириня мяруз галараг бир сыра ъанрлар жилаланараг йашайыр, бязиляри ися “итиб эедир” вя йахуд башга бир ъанрда трансформасийайа уьрайараг йашайыр /щяр бир халгда олдуьу кими/. Бир сыра жящятляриня эюря бир-бириня йахын олан казан-татар вя башгырд халг мащныларынын ъанрлары арасында /Ф.Зейналовун тцрк халгларыны дил групларына эюря бюлэцсцня истинад едяряк бу ики халг щям ейни дил групуна, щям дя пентатоник лад гурулушуна маликдир/ олан цмуми ганунауй ьунлугларла йанашы, татар халг мащныларынын юзцнямяхсус дюнмяляри, бу дюнмялярдя олан нахышлары ону бянзярсиз едир.

       Мащны адланан лаконик мелодик парчаларда, моделлярдя каинатын эенетик кодлары йаддаш тяки топланараг ясрлярля йашайыр-халчаларда, наьылларда олдуьу кими… Л.Мазел йазыр: “Мелодийа юзцнямяхсус тябиятиля тарихян мцяййянляшян, мющкям вя сабит дахили ганунауйьунлуьа маликдир”… ( 3. 4 )

       Бир тяряфдян дя щяр бир халгын мусиги тарихиндя йашайараг юз изини гойан алятлярин тябиятиндян эялян /гусли, гармоика, саз вя б./ елементлярин сясин физиолоэийасына вя билаваситя сясдян-боьаздан эялян “нахышларын” алятин спесификасына тясири бцтювлцкдя, тябиятин юзцндян эялян, она бянзядилян рянэ чаларлары интонасийанын жилаланмасы просесиня тясир едян бюйцк факторлардандыр.

       Казан-татарларынын /мцхтялиф бюлэялярдя мяскунлашан/ ъанрлар цзря кцйляринин сяс дцзцмцндяки просеселяря нязяр салдыгда ялбятдя, садя, бясит, кичик мяканы ящатя едяряк мцяййян лад гурулушуна ясасланан сясляр ятрафында эязишмя, йа тякрар вя йахуд ялавя олунмуш сясляр васитясиля садядян мцряккябя эедян йолу излямяк олар.

       Бу бахымдан ямяк, ойун щавалары, лайлалар, кянд щаваларында, мцяййян бюлэялярдя олан мярасим мащныларынын* сяс дцзцмцндя эедян просесляр даща садя олараг /щяр бир халгын фолклор мусигисиндя олдуьу кими/ мцхтялиф орнамент вя сяс бязяк-дцзякляриндян йалныз форшлаглара, кичик мелизмляря, ашаьыйа доьру сяс сцрцшмяляриня вя йахуд сяслярин мцхтялиф вариантларда тякрарланараг бир-бириня кечидийля кифайятлянирди /доьрудур бу нцмунялярдя архаик елементляр дя йа шамагдадыр/. (№64. И.Вамба)

       Бу нцмунядя /казан-татар/ мелодиклик анламы даща чох /сющбят сяс дцзцмцндяки ардыжыллыьа эюря мцхтялиф гурулуша малик олан пентатоникадан эедир/ ладын /кичик сяс мяканында/ пярдяляри ятрафында эязишир, сонра да бу ладын спесификасына хас олан кварта-квинта истинадларыны эюстяряряк тамамланыр. Садя вя лаконик олараг, мцяййян гялибляр чярчивясиндя сяс дцзцмцнцн юзцндян эялян ганунауйьунлуглара ясасланан щаваларын юзцнямяхсус эюзяллийи вар.

       Мцхтялиф мярасимлярля баьлы олан кцйлярин сяс дцзцмцндя юзяк мювзунун ня гядяр садя олса беля пиллявари щярякяти она мелодиклик, ахыжылыг эятирир. Ладын пиллялляри ятрафында сяслярин тякрарланараг кечмяси, секундавари интонасийайла авазаты, сяслярин кварта вя йа квинтайа истинадыйла /ачыг вя йа гапалы шякилдя/ тамамланмасы /пентатониканын хцсусиййятиндян иряли эяляряк/ елементлярини эюрцрцк.

       Татарыстанла Башгырдыстанын сярщяддиндя йашайан тептйар-татарларынын мусигисиндя /№28/ щям казан-татарларынын, щям дя татар-мишарларын мелодикасына хас олан интонасион дюнмяляри эюрмяк олар. /Бу мювзуну бир гядяр ятрафлы, интервалларла баьлы мягама тохунанда ишыгландыражаьыг./

       Татар халгынын фолклор мусигисиндя узун кцйляр юзцнямяхсуслуьуйла сечилир. Мятнин формасы вя юлчцнцн гялибляриня сыьмайан узун кцйлярин мелодикасында халгын симасы онун ич дцнйасы, рянэ чаларлары, сярбяст дцшцнжя тярзи, бир тяк бязякдцзяйиля дейил, мцяййян мяна кясб едян орнаментлярдя сясин /импровизасион тябиятя малик соло ифа тярзи/ вя алятин /курай вя б./ спесификасындан эялян хцсусиййятляр жанланыр. /№152. М.Ниг./

       Бу нцмунядя орнамент, сяс сцрцшмяляри вя мелизмлярля зянэин олан сяс дцзцмц дальавари щярякятля зилдян ашаьыйа доьру эяляряк мелодикайа хцсуси мязмун эятириб ону тамамлайыр. Щяр ханядя пиллявари шякилдя секста, септима щяжмини ящатя едян сяс мяканындакы эязишмяляр мцяййян дайанажаглара истинад едяряк узун кцйлярин тябияти цчцн ясас олан мелодиклийи эюстярир. Бцтцн бу жящятляри башгырд узун кцйляринин сяс дцзцмцндя дя эюрцрцк.

       Узун кцйляр арасында нисбятян садя вя лаконик мелодикайа малик олан сяс дцзцмляриня раст эялирик.

       Татар халг мащныларынын сяс дцзцмцндя интервал мцнасибятлярийнян баьлы мягамлара нязяр салаг.

       Мелодик хятдя истифадя олунан секунда интервалы сяслярин эедишатында хцсуси ащянэ эятиряряк ахыжылыг интонасийасыны йарадыр. Пиллявари щярякят мелодикада ейни заманда тямкинлик ящвал-рущиййясини эятиряряг, сяс мяканыйла тядрижян таныш олма /мцяййян ъанрлардан эялян щекайятчилик тябияти/ имканыны йарадыр.



ЯДЯБИЙЙАТ

1. Исхакова-Вамба. Р. Татарские народные песни. М. 1981. /ноты/

2. Зейналов Ф. Тцрколоэийанын ясаслары. Б. 1981.

3. Мазель. Л. О мелодии. М. 1952. с.4.

4. Нигмедзянов М. Татарские народные песни. М. 1970. /ноты/


Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page