ЦЗЕЙИРШЦНАСЛЫГ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВ. «ЛЕЙЛИ ВЯ МЯЖНУН» ОПЕРАСЫ - ХХЫ ЯСРДЯН БИР НЯЗЯР
Фярящ ЯЛИЙЕВА
Search

ЦЗЕЙИРШЦНАСЛЫГ
«ГУ НЯЬМЯСИ»(Бюйцк Цзейир бяй Щаъыбяйовун ишыглы хатирясиня)
Сярдар ФЯРЯCОВ
КОРИФЕЙ
Салещ бяй ГАРАБАЬЛЫ
ШЮЩРЯТ ТАПДЫ АДЫНЛА БИЗИМ АНА ЙУРДУМУЗ
Сяадят ГАРАБАЬЛЫ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВ. «ЛЕЙЛИ ВЯ МЯЖНУН» ОПЕРАСЫ - ХХЫ ЯСРДЯН БИР НЯЗЯР
Фярящ ЯЛИЙЕВА

 


       Гярб вя Шярг: илк операларын талейи…..

        «Лейли вя Мяжнун» мцсялман Шяргинин, Тцрк дцнйасынын илк операсыдыр. Авропанын илк операсы «Дафна»нын (1594, Флоренсийа) мусигиси бизим эцнлярядяк эялиб чыхмайыб. (1) Яслиндя онун тарихи миссийасыны XIX ясрин сонларында Шушада сящняляшдирилмиш «Мяжнун Лейлинин мязары цстцндя» мусигили тамашасы иля мцгайися етмяк олар. Йакобо Пери вя Каччининин «Евридика»сы иля мцгайисяли ишыгландырылма мараглы мятлябляри, фярг вя паралелляри цзя чыхарыр. Дцнйада илк опера да Авропада чох мяшщур, дилляр язбяри, мцяййян мянада ябяди мащиййятя малик классик сцъетя йазылмышдыр. Мусиги тарихиндя хцсуси чякиси вя мянасы олан яфсаняви йунан мусигичиси Орфей вя онун зювжяси Евридика щагда мифин илк мусигили драм цчцн сечилмяси бядии зярурят кими шярщ едиля биляр. Ондан йахшы вя ялверишли сцъет ола билярдими? Опера тарихиндя бу сцъетин хцсуси йери вар. Тясадцфи дейил ки, «Лейли вя Мяжнун» да илк мусигили драм цчцн ян ялверишли сцъет щесаб едиля биляр.

       Илк авропа операсынын йаранмасынын тарихи- бядии мцщити щагда кифайят гядяр йазылмышдыр. «Лейли вя Мяжнун» идейасыны мцъдяляйян илк тяшяббцс Гафгазын вя Азярбайжанын мусиги мяркязи, мядяниййят вя инжясянятин хцсуси статуса малик бир шящяриндя – Шушада йаранмышды. Ядяби мяжлисляр, мусиги мяктябляри ( онлары там ясасла беля адландырмаг олар , жцнки индинин юзцндя дя муьамын тядриси ейни цсулла – шифащи тярздя мцяллимин- устадын ифасындан шаэирдя ютцрцлцр). Авропанын да илк операсы щявяскарларын ентузиазмы, шаирлярин, дюврцнцн елмли инсанлары , мцьянниляр вя ифачыларын мцщитиндя йаранмышды. Ейни иля Азярбайжанын илк операсынын да йаранмасы щявяскар мусигичилярин йарадыжылыг бирлийинин сяйляри нятижясиндя йаранды. Илк Авропа операсынын да сонракы дюврлярля мцгайисядя чох садя эюрцнян партитурасы, оркестровкасы вар иди. Оркестр камера ансамблындан ибарят иди. Нотла ясас мягамлар йазылса да ифачылар ифа заманы импровизасийа да едя билярдиляр. Баш ролун ифачысы юз ифасыны лцтнйада мцшайият едирди. Гадын ролларыны да еля илк Азярбайжан операсында олдуьу кими киши ифачылар ойнайырды. Илк операнын мусигиси цслубу вя мязмуну етибариля кющня янянялярин йениляри иля мцяййян компромисси иди. Ейни компромисс ситуасийасыны «Лейли вя Мяжнун» операсында эюрцрцк. Лакин тарихи еффект, тарихи тутум вя тарихи тале ня гядяр мцхтялифдир…

        Илк Авропа операсы тарихин малыдыр. Ону инди ня ешидян вар, ня эюрян… Ня мусигисини язбярдян охуйан, ня дя щяр мювсцмдя йени-йени ифачыларын ифасында ешитмяк цчцн театра ахышан инсанлар вар… Илк Шярг вя Азярбайжан операсы инди дя йашайыр.., ХХ ясрин мющтяшям милли мусиги бариэащыны Антей кими юз чийинляриндя сахлайан Азярбайжан мусигисинин ян инжя вя зяриф сящифяси – «Лейли вя Мяжнун» бу эцн дя севилир. ХХ ясрин глобаллашма чеврясиндя щяр шейин йенисини, модернини яхз едян, компцтер заманынын расионал , прагматик тяфяккцрлц инсанлары йеня дя «Лейли вя Мяжнун»ун тамашаларына тялясир, онун мусигисиндяки сещрин эцжц вя ачарыны ахтарыр. Щяля нечя-нечя нясилляр дя бу щисси йашамаг цчцн йеня дя онун тамашаларына тялясяжяк. Ц. Щажыбяйовун илк операсы иля «Лейли вя Мяжнун»ун тарихи - жоьрафи вятяни - яряб Ирагы, бядии вятяни – Азярбайжандыр» фикриня (Й.Гарайев) «Лейли вя Мяжнун»ун мусиги вятяни дя Азярбайжандыр сюзляри ялавя олунду.

       ***

        «Лейли вя Мяжнун»ун тящлили бир нечя сявиййядя апарыла биляр: ядяби мянбя иля либреттонун мцгайисяли тящлили, мцяллиф цслубуну тямсил едян мусиги материалынын тящлили, операнын консепсийасында муьамын «юзэя мятн» кими фярдиляшдирилмяси вя онун мцяллиф мусигиси иля сясляшмяси, ифачылыг цслубу вя йа тяфсиринин ролу вя ящямиййяти. Бу сявиййялярин мящз мцяллиф консепсийасы мцстявисиндя диффузийасынын арашдырылмасы бюйцк мараг доьурур.

       Зингшпил, буффа, серийа, франсыз лирик операсы, опера-былина иля йанашы муьам операсы да цмумиййятля операнын мяхсуси юзялликляря малик ъанры кими гиймятляндириля билярми? Ъанр анлайышында бцтювляшян яламятляр арасында щям цслуб, щям структур, щям ижра хцсусиййятляринин тямсил олундуьуну нязяря алсаг муьам операсы модели мцяййян фярглярля яслиндя цмумиликдя шифащи яняняли профессионал вокал- инструментал ъанрлара малик Шярг мусиги мядяниййятляри цчцн мягбул бир опера модел нцмуняси иди. Азярбайжан цчцн бу модел милли цслуб системини бцтювлцкдя - мусиги интонасийа сферасыны, бядии- образ алямини, ифачылыг тярзини, ана дилини авропа ъанрына ясас параметрляри позмамаг шяртиля дахил етмяк имканы йаратды. Динляйижи, тамашачы аудито-рийасы иля ъанр арасында сядд йаранмады. Опера Авропа мцщитиндяки демократиклийини, цмумжямиййят цнваныны дяйишдирмяди.

       Муьам иля операнын говушуьу компромисс иди, лакин бу компромисс щяр ики тяряфя симасыны горумаьа шяраит йарадырды. Операнын бир ъанр кими ясас категорийалары – сящня драматурэийасынын динамиклийи, чевиклийи, вокал ифанын апарыжылыьы, инкишаф етмиш мусиги драматурэийасы, мцяллиф ирадяси вя йарадыжылыьы «Лейли вя Мяжнун»да илк нцмуня вя тяшяббцс цчцн гейри-ади идеал таразлыгдадыр.

       Либретто иля поеманын мцгайисяли тящлили Ц. Щажыбяйовун драматург кими щадисялярин сящня щярякяти мцстявисиндяки эюрцмцнц, мусиги-драматуръи консепсийанын юзялликлярини дуймасы бахымындан фитри истедадыны цзя чыхарыр. Мялум олдуьу кими, «Лейли вя Мяжнун» Ц. Щажыбяйовун драматург вя либретточу кими илк йарадыжылыг тяшяббцсцдцр. Бястякарын мятбуат сящифяляриндя чап олунмуш кичик диалог-сящняжиклярини бир нюв щазырлыг мярщяляси кими гиймятляндирян тядгигатчыларын фикри иля разылашараг, М. Ибращимовун дягиг вя сярраст фикрини хатырлатмаг истярдик: « О, (йяни Ц.Щ. - Я.Ф.) Фцзулинин поемасындан ясас хятляри, сцъет дюнцшлярини, гящряманларын щяйатыны, фялсяфясини, яхлагыны, ижтимаи эюрцшлярини вя изтирабларыны якс етдирян лювщялярини мараглы, эярэин драматик сцъетдя якс етдиря билмишдир. «Лейли вя Мяжнун» садяжя гурашдырма дейил, йарадыжы шцурун мящсулудур.»(2,с.9 )

        Ц.Щажыбяйов Лейли вя Мяжнунун накам мящяббятинин поемадакы фялсяфи-мистик чаларлара, сятралты мяналара, мяжазлара бцрцнмцш реал мащиййятини - севилмяк, севмяк вя гаршылыглы мящяббятля сяадятя говушмаг арзуларыны юн плана чыхарыр. Щажыбяйовун гящряманлары санки ХХ ясрин мцряккяб вя тязадлы дцнйасында йашайыр. «Юз мювгейини ади йер гайьыларына вя йердяки эерчяклийин юлчцляриня тярк едир. Фцзулинин каинатындан йеря дцшцр». Ц.Щажыбяйов там реал щадисяляр ахары йарадыр: бу щадисяляр ХХ яср Азярбайжанындакы щяйат олайлары иля коррелйасийа едирди. Фцзулидя гящряманларынын гаршысыны реал сосиал манея дейил, «каинатын ясасында … эизлянян зиддиййят, парадокс хюшбяхт олмаьа гоймур». Щажыбяйов Шяргин романтик мяшяббят фажиясини - лирик гящряманларын дахили алями вя изтирабларыны, щадисяляри «кечмишлярин ящвалаты» категорийасындан конкрет мцасир жямиййятин мяняви вя яхлаги вязиййятинин обйектив дурумуна эятирир. Операда артыг сосиал манея эюрцнцр: жямиййят щяля ки, ачыг бяйан едилян севэини гябул едя билмир. Ялбяття, Ц.Щажыбяйовун опера гящряманлары Фцзули гящряманларындан радикал бир сурятдя фярглянмир, лакин онлар поема фялсяфи-естетик чеврясиндян кянарда мювжцд олан йени бир контекстдя гавранылырды. Лейли вя Мяжнун лирик гящряман кими, щисс вя дуйьулары, мящяббят вя изтираблары, ажы талейи вя фажияли агибяти, тянщалыьы йени ижтимаи-мяняви мцщитин призмасындан гавранылыр вя беляликля, йени психолоъи - етик мяна алырды. Лейли вя Мяжнунун дюврана мцнасибяти илк бахышдан пассив етираз, гялбин цсйаныдыр. Лакин бу пассивлийин юзцндя дя бир Азярбайажан реаллыьы вар иди. Щажыбяйовда да мящяббятини эизлядяряк йалан сюйлямяйя мяжбур олан Лейли, ейни заманда яриня ясл щисслярини аэащ едян Лейлидир, бир азярбайжанлы гызыдыр. Лейли цчцн ешг одуна йанан, реаллыглар ичиндя анлашылмаз щярякятляр едян (Нофялин Лейлинин атасы иля дюйцшцндя рягиб дцшярэяйя кечян Мяжнун доьрудан да ясл диваня тяяссцраты баьышлайыр) Мяжнун да баша дцшцляндир, еля Мяжнуна да, Лейли иля Мяжнунун мящяббятиня дя мцнасибят …




1 Ливанова Т. Западноевропейская музыка ХVII – ХVIII Веков в ряду искусств. Москва , Музыка, 1977

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page