МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
Rəhilə Həsənovanın əsərlərinin interpretasiya problemləri
A. Əmrahova.
Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılıqda «Novruz» mövzusu
Ş. Köçərli.

       Novruz bayramı Azərbaycan xalqının ən qədim milli bayramlarından biridir. Yazın gəlişi, təbiətin, bütün canlı həyatın oyanışı, gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi bir günlə bağlı olan bu bayram Azərbaycan xalqının milli düşüncəsi və milli ruhunu özündə əks etdirir.
       Novruz xalqın milli təfəkkür tərzi, onun həyat və məişəti, adət və ənənələrini özündə yaşadan, teatrlaşdırılmış səciyyə daşıyan böyük bir mərasim bayramıdır. Bu mərasim daim musiqi sədaları, mahnı və rəqslərlə müşayiət olunmuş, xalq arasında Novruz günləri ilə bağlı çoxlu sayda bayatı, mahnı və s. yaranmışdır. Aşıqlar, xanəndələr, xalq musiqi ifaçıları bu bayramın birbaşa iştirakçıları olmuş, Novruza həsr olunmuş şerlər söyləmiş, mahnılar qoşmuşlar. Bu, illər, əsrlər boyu bu cür davam etmiş, inkişaf etmiş, xalqın adət və ənənələri, yaratdığı mədəni sərvətlər qorunub saxlanılmışdır.
       Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Novruz bayramı qeyri – rəsmi olaraq sovet ideologiyasına uyqun gəlməyən bir bayram kimi qadağan olunmuşdur. Buna səbəb, bu bayramın dərin milli köklərə, zəngin adət və ənənələrə malik olması, xalqın ictimai, mənəvi həyatında böyük əhəmiyyət kəsb etməsi idi. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının milli ruhda böyüməsi, xalqın tarixi keçmişinin öyrənilməsi, millət kimi formalaşması, milli "mən"liyinintanınması üçün gözəl zəmin yarada bilərdi. Bu isə hakimiyyət ideologiyasının ziddinə idi. Məhz bu cəhət "Novruz" mövzusunun demək olar ki, bütün elmi-mədəni sahələrdə-ədəbiyyat, teatr, kino və eyni zamanda, musiqi mədəniyyəti sahələrində qadağan olunmasının əsas səbəblərindən biri idi. Azərbaycan bəstəkarları Sovet hakimiyyəti dövründə "Novruz bayramı" mövzusuna məhz bu səbəbdən müraciət etməmişlər. Ü. Hacıbəyov, M. Mağomayev, Q. Qarayev, F. Əmirov, C. Hacıyev, C. Cahangirov və s. kimi böyük bəstəkarların yaradıcılığında bir baş a bu mövzu ilə bağl olan əsərlərə rast gəlmirik. T. Quliyev, E. Sabitoğlu kimi mahnı janrında işləyən bəstəkarlarımızın yaradıcılığında da təəssüf ki, bu mövzuda mahnılar yox dərəcəsindədir. Bu baxımdan Azərbaycan musiqisində bu mövzu sarıdan böyük bir boşluq yaranmışdır. Halbuki milli, xalq musiqisi ruhunda, lirik-romantik səpkili dahiyanə əsərlər yazan bəstəkarlarımız üçün bu mövzu çox zəngin və rəngarəng bir mənbə idi. Sözsüz ki, bəstəkarlar bu mənbədən bəhrələnərək öz qüdrətli əsərlərini yarada bilər, musiqi mədəniyyətimizi daha da zənginləşdirərdilər. Bununla belə, qeyd etməliyik ki, hər bir Azərbaycan bəstəkarının yaradıcılığında "Bahar", "Yaz" mövzusu daim sevilərək işlənən mövzu olmuş, bu məzmunda çox sayda əsərlər yaranmış, və dolayı yolla da olsa, bu əsərlərdə novruz ruhu yaşadılmışdır.
       Lakin son illər müəyyən arxivlər açılır, əvvəlki illərdə yazılmış bəzi "arzu olunmaz" əsərlər meydana çıxır. Belə əsərlərdən biri də Ü. Hacıbəyovun əsrin əvvəllərində yazdığı Novruza həsr olunmuş "Bahar nəğməsi" əsəridir. Bu nəğmə görkəmli dirijor Niyazinin arxivindən tapılmış, onun həyat yoldaşı həcər xanım tərəfindən R. Xəlilova təqdim olunmuşdur. Son illərdə bəstəkar S. Fərəcov həmin nəğməni bir neçə redaksiyada – xor və orkestr üçün, simli kvartet üçün, simli orkestr üçün, xor və xalq çalğı alətləri orkestri üçün işləmiş və əsər dəfələrlə ifa olunmuşdur.
       Bu əsərin tapılması digər böyük bəstəkarlarımızın yaradıcılığında da bu mövzulu əsərlərin olmasının mümkünlüyü fikrini ortaya atır. Bunun üçün şəxsi arxivlər öyrənilməli və ümumiyyətlə, indiyədək məlum olmayan əsərlər üzə çıxarılmalıdır.
       Yaşlı nəsil nümayəndələrindən, Respublikanın əməkdar incəsənət xadimi, bəstəkar M. Quliyev 1977-ci ildə "Aldanmış ulduzlar" operasını yazmış və əsərə Novruz bayramı ilə bağlı olan xalq səhnələri daxil edilmişdir. O, zurna və nağaranı simfonik orkestrə daxil edərək novruz bayramı səhnələrinin rəngarəng, dolğun çalarlı alınmasına nail olmuşdur.
       Novruz mövzusuna həsr olunmuş iri həcmli əsərlərdən biri Xalq artisti bəstəkar V. Adıgözəlovun 1993-cü ildə yazdıqı 4 hissəli "Novruzum" kantatasıdır. Kantata Rəfiq Zəka Xəndanın sözlərinə, solist, xor və simfonik orkestr üçün yazılmışdır. "Azərbaycan", "Səməni", "Kosa", "Novruzum" hissələrindən ibarət olan bu əsər olduqca parlaq, nikbin ovqat daşıyır və bütövlükdə, vətəni, xalqın gücü və qüdrətini tərənnüm edir.
       Körkəmli bəstəkarlarımızdan F. Əmirov "Gülür ellər", R. Mirişli "Bayram axşamlarında", O. Zülfüqarov "Uşaq mahnı topluları", o cümlədən, O. Rəcəbov, Ə. Taqıyev, R. Şəfəq və başqaları bu mövzuda mahnılar bəstələmişlər.
       Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bəstəkarlarının yeni nəsli bu mövzuya daha çox və daha cürətlə meyl emiş və busəpkili müəyyən əsərlər yazılmışdır. Bunlar daha çox son dövrlərə aid əsərlərdir. Ölkədə gedən "Yenidənqurma" illəri və nəhayət, 90-cı illərdən etibarən, bu mövzuya tez-tez müraciət edilmiş, müxtəlif janr və formalarda əsərlər yaranmışdır. Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra "Novruz" rəsmi olaraq milli bayram günü elan edildiyi və dövlət tərəfindən rəsmi olaraq qeyd olunduquna görə mövzuya maraq daha da artmışdır.