ПОРТРЕТЛЯР
Məmməd Quliyev haqqında
A. Kərimli.
Cavanşir Quliyevın total musiqi axtarışları
Z. Dadaşzadə.
Tofiq Bakıxanov 70
C. Həsənova-Ismayılova.

        T. Bakıxanov müasir dövrdə az ifa olunan muğamlara müraciət etmiş, klassik mənbədəki şöbələri saxlamaqla, onlara simfonik təfəkkür prizmasından yanaşmışdır. Beləliklə, musiqimizdə əsası böyük bəstəkarımız Fikrət Əmirov tərəfindən qoyulan simfonik muğam janrını T, Bakıxanov müasir dövrdə inkişaf etdirmişdir. T. Bakıxanovun simfonik muğamları yeni, orijinal orkestr boyaları ilə, təravətli səslənməsi ilə diqqəti cəlb edərək, geniş dinləyici kütləsinin rəğbətini qazanmışdır.
        Körkəmli bəstəkarımız Arif Məlikov T. Bakıxanovun zəngin xalq musiqisindən incəliklə bəhrələnməsini, muğamlarımıza sənətkarlıqla yanaşmasını onun bəstəkarlıq texnikasına hərtərəfli bələd olması ilə əlaqələndirərək, bunu bəstəkarın ən yaxşı cəhətlərindən biri hesab edir.
        Tofiq Bakıxanov yaradıcılığı boyu səhnə janrlarına da müraciət etmiş, üç balet bəstələmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bəstəkar bu sahədə də öncül olaraq, bir pərdəli baletlərin ilk nümunəsini yaratmışdır. Onun Xəzər neftçilərinin əməyindən bəhs edən "Xəzər balladası", rus şairi Sergey Yeseninin həyat və yarıdıcılığına həsr olunmuş "Şərq poeması", Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sinin motivləri əsasında "Xeyir və Şər" baletləri Azərbaycan balet sənətini zənginləşdirmişdir.
        Xüsusilə "Xəzər balladası" baleti müəllifinə ölkəmizdə də, onun hüdudlarından kənarda da böyük şöhrət gətirmişdir. Bu bir pərdəli balet 1968-ci ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrında tamaşaya qoyulduqdan sonra (baletmeysterlər R. Axundova və M. Məmmədov) tezlikdə Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev və keçmiş SSRI-nin digər şəhərlərində, eləcə də Fransanın bir neçə şəhərlərində, Lüksemburqda və Monte-Karloda göstərilmişdir. Əlamətdardır ki, "Xəzər balladası" baleti Moskvanın Qurultaylar Sarayında oynanılmışdır, Xaricdə isə bu balet 30 dəfədən çox nümayiş etdirilmiş, Fransanın Amyen, Bezanson, Dijon, Le-Krezo, Nansi, Eks-Provans, Monpelye şəhərlərində tamaşaya qoyulmuşdur. Əsər Parisdə keçirilən VII Beynəlxalq rəqs festivalında "Şan Elize" teatrında oynanılaraq böyük uğur qazanmışdır.
        Bu haqda Fransa mətbuatında da bir sıra müsbət rəylər çap olunmuşdur. Məsələn, "Parizyen libere" yazırdı ki, "Xəzər balladası" baleti koloritli və şəbbaf tərzdə instrumentləşdirilmiş musiqidən ibarətdir". "Le Monde" qəzetində çıxmış rəydə belə deyilirdi: "Bu əsər həqiqətən dəniz neftçilərinin həyatından bəhs edən gözəl bir himndir... Bu musiqi əsərində maşınların işləməsi, neftin necə əldə olunması və s. geniş surətdə qələmə alınmışdır".
        Müsahibələrinin birində Qara Qarayev qürurla qeyd edirdi ki, "Paris Azərbaycan baletinin varlığını etiraf etdi". Həmin festivalda Fərəc Qarayevin "Qobustan gölgələri" və Rauf Hacıyevin "Azərbaycan süitası" bir pərdəli baletləri də böyük uğurla nümayiş etdirilmişdi. Və buna işarə edərək, Q. Qarayev deyirdi: "Paris tamaşaçıları qarşısında sanki qısa şəkildə xaqımızın tarixi – qədim Qobustandan başlamış Neft Daşlarına kimi inkişaf dövrü canlanır".
        Musiqi tarixində "Xəzər balladası" dəniz neftçilərinin çətin və rəşadətli əməyinə həsr olunmuş ilk baletdir. Qara Qarayev bu baleti "Xəzər neftçilərinin qəhrəman, romantik əməyini əks etdirən əzəmətli musiqi" adlandırmışdır. Musiqişünas E. Abbasova baletin janrını "balet-novella", "balet-poema" kimi müəyyən etmişdir.
        Baletin dramaturji konflikti əmək prosesinin özündən yaranır. Fəlakətlə mübarizədə həlak olmuş neftçi həyatı bahasına neft buruğunu yanğından xilas edir. Ümumiləşdirilmiş neftçi obrazı baletin qəhrəmanına çevrilir. Bu obrazı dərindən açmaq üçün, ilhamlı əməkdən doğan hünərin mahiyyətini tamaşaçıya çatdırmaq üçün müəllif, eləcə də baletmeysterlər musiqinin və xoreoqrafiyanın bədii ifadə vasitələrindən geniş surətdə istifadə etmişlər. Əsərin musiqisində gah sakit, gah da möhtəşəm, vüqarlı dənizin təsviri böyük yer tutur və bu peyzaj neftçilərin – mərd və qorxmaz insanların xarakteri ilə vəhdət təşkil edir. Bəstəkar əsərdə əzəmətli, coşğun dənizi ram edən romantik qəhrəman obrazını canlandırmağa nail olmuşdur.
        Sonrakı illərdə isə bəstəkar baletin musiqisi əsasında 10 nömrədən ibarət simfonik süita yaratmışdır ki, bu da dirijorların repertuarına daxil olaraq, konsert proqramlarını bəzəmişdir.
        Qeyd etdiyimiz kimi, T. Bakıxanov, Həmçinin, Nəriman Məmmədovda birlikdə üç musiqili komediya bəstələmişdir. Bunlar "Altı qızın biri pəri: (librettosu Ə. Əlizadənindir), "Məmmədəli kurorta gedir" (librettosu A. Babayevindir), "Qız görüşə tələsir" (librettosu A. Babayevindir) musiqili komediyalarıdır. Bu əsərlərin mövzusu gündəlik həyatımızdan götürülərək, məişətimizdə kök salmış eybəcər cəhətlər, mənfi tiplər, fırıldaqçılar satirik planda tənqid atəşinə tutulur. Vaxtilə Ş. Qurbanov adına Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında bu musiqili komediyalar böyük uğurla səhnəyə qoyulmuşdu.
        T. Bakıxanov rəngarəng məzmunlu, gözəl mahnı və romansların da müəllifidir. Onun "Sevməyir qoy sevməsin", "Gözəlliklər məskəni", "Özbək bacım", "Sevən könül" mahnıları xalqımızın sevə-sevə dinlədikləri mahnılardandır.
        Vokal yaradıcılığında bəstəkar klassik və müasir Azərbaycan şairlərinin şerlərinə müraciət edir. Bəstəkarın yaratdığı vokal məcmuələr də diqqətəlayiqdir. Bunlardan "Firdovsini yad edərkən", "Nigar", "Ürək sözü", "Qüdsidən söz düşərkən", 2 dəftərdən ibarət "Qüdsi" romanslar məcmuəsini qeyd etmək olar. Xüsusilə onun ulu babası Abbasqulu ağa Bakıxanovun (Qüdsinin) sözlərinə yazdığı romansları incə zövqlü vokal miniatürlərdir. T. Bakıxanovun mahnı romansları dəfələrlə çap olunmuş və müğənnilərin repertuarında özünəməxsus yer tutmuşdur. Bəstəkar Abbasqulu ağa Bakıxanovun sözlərinə yazılmış ən gözəl mahnı və romansların müəllifi kimi 1994-cü və 2000-ci illərdə A. Bakıxanov adına mükafata layiq görülmüşdür.
        T. Bakıxanovu bir bəstəkar kimi fərqləndirən cəhətlər onun qeyri-adi işgüzarlığı, məqsədyönlüyüdür. O, daima axtarışda olub, müasir bəstəkarlıq texnikasının müxtəlif üsullarını mənimsəməyə cəhd edir.
        Bəstəkarın yaradıcılığı möhkəm klassik bünövrəyə əsaslanaraq, əsərdən-əsərə inkişaf edir, dövrün yeni üslub axtarışlarını səciyyələndirən ifadə vasitələri ilə zənginləşir.Buna görə də onun əsərlərində alışdığımız, adət etdiyimiz xüsusiyyətlərlə yeni cəhətlər arasında təbii müvazinət mövcuddur. Zahirən yeni cəhətlər o qədər də qabarıq nəzərə çarpmır. Ilk dinləyişdən biz ənənəvi xüsusiyyətləri daha tez eşidirik. Formanın mütənasibliyi, harmoniyalardan və tembr vasitələrindən qənaətlə istifadə etməsi T. Bakıxanovun əsərlərinin səciyyəvi cəhətləridir. Eyni zamanda, bəstəkarın əsərləri özünəməxsus təsir gücünə malikdir.
        Tanınmış bəstəkar Murad Kajlayev "T. Bakıxanovun musiqisinin gücü nədədir?" sualını belə cavablandırırdı ki, "hansısa yeni formaların, mürəkkəb harmoniya uyarlığının açılmasında deyil, orijinal intonasiyaların təsvirində... xalq musiqisinin təsir gücünü özündə böyük səmimiyyətlə uyuşduran istedadının inkişaf təbiiliyindədir. Bəstəkarın musiqisi vadar edilmədən axır, varlığımıza daxil olur və bizi valeh edir. Onun musiqisinə sirayət etmiş gözəl keyfiyyətlər bizə hərarət, xeyirxahlıq və nə isə bir doğmalıq hissi gətirir".
        Onu da deyək ki, millilik, insanpərvərlik, həyati mövzulara müraciət, lirik-dramatik səpkili obrazlar dairəsi T. Bakıxanovun yaradıcılıq dəst-xəttinin səciyyəvi xüsusiyyətləri kimi daima diqqəti cəlb edir. Məhz buna görədir ki, T. Bakıxanovun milli ruhla aşılanmış əsərləri zəngin melodiya, lad-intonasiya, metroritmik quruluşu ilə fərqlənir. Bu da onun əsərlərinin ifaçılıq praktikasında və tədris repertuarında möhkəm yer tutmasını və Azərbaycandan kənarda da müvəffəqiyyətini təmin edən amildir.
        Gürcüstan Respublikasının xalq artisti, professor Vaja Azarişvili yazır: "T. Bakıxanovun adı təkcə Azərbaycanın musiqi ictimaiyyətinə deyil, gürcüstanlı həmkarlarına da yaxşı tanışdır. O, musiqinin, demək olar ki, bütün janrlarında istedadını sınamış və yaratdığı əsərləri ilə geniş şöhrət qazanmışdır".
        T. Bakıxanovun musiqisi həmişə respublikamızda da, xarici ölkələrdə də uğurla səslənir. Bəstəkarın əsərlərinin ilk dəfə səsləndirilməsinə Ç. Hacıbəyov, R. Abdullayev, R. Məlikaslanov, K. Əliverdibəyov, Ə. Israfilzadə, Ə. Cavanşir, I. Şpiller (Moskva), C. Dalqat, K. Eliasberq (Sankt-Peterburq), L. Viqner (Vilnüs) kimi dirijorlar rəhbərlik etmişlər. Onun əsərləri nəinki respublikamızın tanınmış ifaçıları, eləcə də S. Knuşevitski, V. Simon, E. Altman, T. Priymenko (violonçel, Moskva), Q. Baykov (skripka, Bolqariya), K. Korneyev (fleyta, Moskva), V. Oqlobin (fleyta, Novosibirsk), R. Branovskaya (fortepiano, Moskva), E. Pudoviçkin (skripka, Belqorod) kimi xarici ifaçılar tərəfindən geniş dinləyici kütləsinə çatdırılmışdır.
        T. Bakıxanov özü də Azərbaycan musiqi sənətinin təbliği yolunda fəal çalışır. Onun Macarıstan, Rumıniya, Yuqoslaviya, Bolqariya, Türkiyə, Iran, Avsriya, Isveçrə, Fransa, Almaniya, Belçika, Ingiltərə, Şotlandiyada yaradıcılıq səfərləri sənət dostları ilə ünsiyyət qurmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan musiqisini dünyaya tanıtmaq marağı ilə bağlı olmuş və o, musiqimizin layiqli təmsilçisi kimi tanınmışdır. Bu baxımdan T. Bakıxanovun son illərdə Iranda Tehran universitetində Azərbaycan professional bəstəkarlıq məktəbi haqqında, musiqimizin inkişaf yolları və bu güngü vəziyyəti haqqında məruzəsi diqqətəlayiqdir.
        T. Bakıxanovun musiqi xadimi kimi daha bir fəaliyyət sahəsi onun musiqi problemləri ilə bağlı dövri mətbuatda çıxışlarıdır. Bəstəkar həmişə öz səfər təəssuratlarını, yaradıcılıq planlarını öz dinləyicilərilə bölüşərək, musiqi həyatımızda baş verən hadisələri dəyərləndirir, fəal vətənlaşlıq mövqeyini nümayiş etdirir. Bəstəkar vaxtaşırı Azərbaycan zəhmətkeşləri ilə yaradıcılıq görüşləri keçirir, öz dinləyicilərinə yaradıcılıq hesabatları verir.
        "Azərbaycan telefilm" yaradıcılıq birliyinin itehsalı olan "Tofiq Bakıxanov" sənədli filminin ekranda nümayişi də bəstəkarın yaradıcılığının xalqımız və ictimaiyyətimiz tərəfindən dəyərləndirildiyinin bariz nümunəsidir. Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayev bu haqda belə deyir: "Təbii ki, bunun səbəbi, hər şeydən əvvəl, əsl istedadla bağlıdır. Bu film istər ümumi kompozisiya, istərsə də melodik cəhətdən tamaşaçılara çox gözəl təsir bağışladı... Tofiq Bakıxanov Qara Qarayev məktəbinin əsl istedadlı davamçılarındandır... Onun müəllif konsertləri nəinki respublikamızda, eyni zamanda, onun sərhəllərindən qat-qat uzaqlarda müasir mələniyyətimizin müvəffəqiyyətlərindən xəbər verir".
        Bəstəkarın yaradıcılığı onun ömür yolu deməkdir. Biz bəstəkarın, ötəri də olsa, ömür yolunu vərəqlədik, yaradıcılıq mərhələlərini işıqlandırmağa çalışdıq.
        Bu gün Tofiq Bakıxanov ömrünün yetkin dövrünü yaşayır. Lakin o, əldə etdiyi uğurlarla qane olmayaraq, yenə də irəli getməyə çalışır, axtarışlar aparır, yaradıcılıq planları qurur. Tələbələri ilə yenə də əlində skripka öz sinif otağında məşğul olur. Bəstəkarlar Ittifaqının yığıncaqlarında, plenumlarında, respublikanın musiqi həyatında, keçirilən tədbirlərdə fəal iştirak edir. Biz də hörmətli bəstəkarımıza cansağlığı və yeni-yeni sənət uğurları arzulayırıq.