ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
ХАЛГ МАЩНЫСЫ - АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ХОР МУСИГИСИНДЯ
Севинж ЖЯФЯРОВА
Search

ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АЗЯРБАЙЖАНДА МУСИГИ ТЯЩСИЛИНЯ ДАИР ПРОФЕССОР НИЭАР УСУБОВАНЫН ЕЛМИ БАХЫШЛАРЫ (ЫЫ ЩИССЯ. 1977-80-жы илляр)
Эцнел ЕЙВАЗОВА
КЛАССИК ФОРТЕПИАНО ТРИОСУ ЪАНРЫНЫН ТИПОЛОЪИ КЕЙФИЙЙЯТЛЯРИ
Рювшян ЯМРАЩОВ
ПРЕЛОМЛЕНИЕ НАИБОЛЕЕ ПОПУЛЯРНЫХ ТЕМ ИЗ ОПЕРЫ «КАРМЕН» Ж.БИЗЕ В ВИРТУОЗНОЙ ФАКТУРЕ «ФАНТАЗИИ» ДЛЯ ФЛЕЙТЫ И ФОРТЕПИАНО Ф.БОРНА
Орхан ЗЕЙНАЛЛЫ
БИЛИКЛЯРИН СИМВОЛЛАРЛА АЧЫГЛАНМАСЫ ВЯ ШИФРЯЛЯНМЯСИ ТАРИХИНЯ ГЫСА БИР БАХЫШ
Самир МИРЗЯЙЕВ
“НАТЯВАН” ОПЕРАСЫНДА ГАРАБАЬЫН МУСИГИ ЩЯЙАТЫНЫН ТЯЖЯССЦМЦ
Эцлцстан ЯЛИЙЕВА
З.ЩАЖЫБЯЙОВУН ОПЕРЕТТАЛАРЫ
Фидан НЯСИРОВА
ПРОБЛЕМА КОНФЛИКТНОСТИ В ОПЕРНОМ ТВОРЧЕСТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ КОМПОЗИТОРОВ
Рубаба МАМЕДОВА
СЯРДАР ФЯРЯЖОВ «ТЕАТР ЩАГГЫНДА» ЩИМН
Аида ЩЯСЯНОВА
НЕЗАБЫВАЕМЫЕ ГОБОИСТЫ: АЗЕР АБДУЛЛАЕВ И МЕХТИ АХУНДОВ
Ага-Али БАБАЕВ
ШЯРГ МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИНДЯ ЯЛ-ФЯРАБИ ЕЛМИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ШЯРЩ ВЯ ИЗАЩЛАРЫ
Елмира АХУНДОВА
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН МАЩНЫ ВЯ РОМАНСЛАРЫНДА ТЯСНИФ ЪАНРЫНЫН ЯЛАМЯТЛЯРИ
Севда ЖЯФЯРОВА
ХАЛГ МАЩНЫСЫ - АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ХОР МУСИГИСИНДЯ
Севинж ЖЯФЯРОВА
АЗЯРБАЙЖАН ТОЙ МЯРАСИМ МУСИГИСИНИН ЯСАС ЖЯЩЯТЛЯРИ
Самиря ЯЗИЗОВА

 


       Азярбайжан бястякарларынын формалашмасында вя инкишафында халг мусиги мянбяляриня (муьамлара, ашыг мусигисиня) истинад хцсуси кейфиййят вя мяна кясб етмишдир. Халг мусигисиндян йарадыжылыгла истифадя олунмасы мусиги тяфяккцрцнцн ян мцщцм хцсусиййятляриндян бирини мцяййянлшдирмишдир. Азярбайжан бястякарлары халг мусигисиндян ишлямя материалы кими истифадя едяряк, юзцнцн йарадыжылыг фикриня табе едирляр. Нятижядя ясяря дахил едилмиш халг мащнысы бястякарын хцсуси, фярди мусиги фикри кими мянимсянилир. Буна эюря дя бястякарларын халг мусигисиня мцнасибяти вя ондан истифадя принсипи щямишя мараг доьурур.

        Бястякар йарадыжылыьында халг мащнылары бюйцк ящямиййятя малик гайнаглардандыр. Дащи бястякарымыз Цзейир Щажыбяйли “Азярбайжан мусиги щяйатына бир нязяр” мягалясиндя халг мащныларыны Азярбайжан халгынын ящвал-рущиййясини, зювгцнц вя йарадыжылыг габилиййятини якс етдирян бюйцк бир материал щесаб едирди. О, халг мащныларынын истяр мусиги, истяр ядяби, истяр психолоъи, истярся дя етнографик бахымындан ящямиййятини йцксяк гиймятляндирирди (1, с.221).

        Азярбайжан бястякарларынын йарадыжылыьында халг мащныларынын хор цчцн ишлямяляри мцщцм йер тутур. Бу сащянин ясасыны гойан Ц.Щажыбяйлинин яняняляри ондан сонра эялян бястякарларын йарадыжылыьында да юз яксини тапмыш вя давам етдирилмишдир.

        Ц.Щажыбяйли беля бир жящятя диггяти йюнялдирди ки, халг мащнылары гядим вахтлардан халг арасында йа бир сясля, йа да унисон охунмушдур. Онун фикринжя, “бу жцр мелодийаларын щармонизя едилмяси вязифясинин механики щялли халг мащны цслубунун тящриф олунмасына, айры-айры щалларда ися мелодик хяттин позулмасына сябяб оларды” (1, с. 270).

        Бястякарларын халг мусигисиня йарадыжы мцнасибятини нцмайиш етдирян нцмунялярдя халг мащнысынын симасынын дяйишдириляряк, мелодик инкишаф хцсусиййятляринин йени кейфиййятляр кясб етмясини изляйя билярик. Бцтцн бунларын нятижясиндя халг мащнысынын мелодийасы ящямиййятли дяряжядя дяйишиб зянэинляшмиш олур.

        Ялбяття ки, щяр щансы бястякарын мусигисинин милли тябияти, щяр шейдян яввял, онун мелодийасында - мусиги тематизминин ясасында тязащцр едир. Бястякарларын йаратдыьы мелодийаларда халг мусигисиндян эялян жящятляр - фяргляндирижи, таныдыжы ишаряляр - лад вя юлчц дяйишкянлийи, вариантлы инкишаф принсипи, мелодийанын гурулушунда ладын дайаг пилляляри ятрафында эязишмя, каданс хцсусиййятляри, кварта-квинта гурулушлу ащянэляр, секвенсийа вя вариасийалы инкишаф принсипляри вя с. юзцнц бцрузя верир. Азярбайжан халг мусигиси иля ялагя бир тяряфдян, мелодик фразаларын уйьунлуьунда, диэяр тяряфдян ися цмумиляшмиш милли интонасийаларла дольунлашдырылмасында юзцнц бцрузя верир.

        Халг мащныларындан истифадя бястякарларын йарадыжылыг дяст-хяттиндя мащнывари цслубун формалашмасына тякан вермишдир. Бу да юзцнц милли мусигийя хас олан лад-интонасийа ясасларында, мелодик инкишаф ганунауйьунлугларында, метро-ритмик вя гурулуш хцсусиййятляриндя эюстярир.

        Азярбайжан халг мащныларынын гурулуш хцсусиййятляри билаваситя поетик мятнин формасы иля баьлы олур. Ейни заманда, халг мащнысынын структуру онун тематик юзяйинин инкишаф принсипиндян дя асылы олур. Тематик юзяк - мащнынын башланьыжындакы ики, цч вя йа дюрд ханялик мусиги дцзцмцндян ибарят олур. Щямин тематик юзяйин вариасийалы вя йа енян секвенсийалар шяклиндя тякрарларындан мащнынын формасы ямяля эялир. Мелодийанын лад ясасы да бурада мцщцм ящямиййятя маликдир. Азярбайжан халг мащнысында мелодийанын ифадяли ролу чох бюйцкдцр.

        Халг мусиги нцмуняляринин, о жцмлядян, халг мащныларынын мелодик гурулушунда лад ясасы мцщцм рол ойнайыр. Бястякарлар халг мащныларындан истифадя едяркян, бу ганунауйьунлуглара ясасланараг, мелодик вя щармоник ащянэдарлыьа, еляжя дя форма гурулушунун мцтянасиблийиня наил олурлар.

        Ц.Щажыбяйли халг мащныларынын мелодик хцсусиййятляриня дя диггят йетиряряк, йазырды ки, халг мащнылары раст, шур, сеэащ вя диэяр ладлар ясасында гурулмасына бахмайараг, щямин мащнылар мелодийа жящятдян сон дяряжя рянэарянэдир. Цмумиййятля, Азярбайжан мелосу мювзу вя бойаларынын сон дяряжя зянэин олмасы иля характеризя едилир (1, с. 270). Ц.Щажыбяйли халг мащныларыны щармонизя едяркян дюрдсяслилийи дейил, даща чох контрапункт чохсяслилийи вя унисон имитасийалары тятбиг етмяйя цстцнлцк верир.

        Хор партитурасынын йазылышында чохсяслилийин дцзэцн гурулмасы хцсуси диггят тяляб едян мясялялярдяндир. Бу бюйцк вя мцряккяб мясялянин щяллиндя Ц.Щажыбяйли юз мювгейини тутараг, фикирляринин дцзэцнлцйцнц исбат етмишдир. Онун дяфялярля гейд етдийи кими, “бир сыра тарихи сябябляр нятижясиндя сон илляря гядяр Азярбайжан мусигисиндя чохсяслилик олмамышдыр. Инди биз мусигимизя чохсяслилик дахил едирик. Чохсяслилик мядяниййятини инкишаф етдирмяк цчцн контрапунктун тятбиг едилмяси Азярбайжан мусигисиндя щармонийадан даща артыг бюйцк ойнайыр, чцнки контрапункт ифачыны маъора, йахуд минора мяжбур едир” (1, с. 269).

        Бурада ясас мясяля ондан ибарятдир ки, чохсяслилик аккордларын дцзэцн ардыжыллыьыны ялдя етмяк вя лад сясгатарлары гурулушунун дяйишилмясини тяляб едян щармоник каданслар тяшкил етмяк ганунуна йох, мянтигли гурулан мцстягил мелодийаларын уйушмасы ганунларына ясасланмалыдыр.

        Ц.Щажыбяйли Авропа мусигиси яняняляриня, ифачылыг тяжрцбясиня, билаваситя формагуружулуьу вя мусиги дилинин ганун-гайдаларына ясасланараг, онлары Азярбайжан мусигисинин юзялликляри иля говушдурмуш, милли мусигинин ганунауйьунлугларыны хор йазысына тятбиг етмяйя наил олмушдур.

        Азярбайжан бястякарларынын йарадыжылыьында халг мащны ишлямяляринин щям инструментал мцшайиятли, щям дя мцшайиятсиз хор цчцн йазылан ясярлярдя бястякарлар гаршысында фяргли вязифяляр дурурду. Артыг бурада бястякарлар хор фактурасында щомофон-щармоник вя имитасийалы-полифоник гурулушун елементлярини говушдурурлар. Щяр бир халг мащнысы хор цчцн ишляняркян онлардан чох сярбяст вя йарадыжы сурятдя истифадя едилир ки, бу да фолклора бястякар мцнасибятини мцяййянляшдирир.

        Солтан Щажыбяйовун “Эцл бахчалар”, “Бащар няьмяси”, Фикрят Ямировун “Эюзялим сянсян”, Жащанэир Жащанэировун “Язмя таьлары”, Рамиз Мустафайевин “Нар-нар”, Назим Яливердибяйовун “Алманы атдым харала”, “Сяндян мяня йар олмаз” вя с. халг мащныларынын хор цчцн ишлямяляри йаранмышдыр. Бцтцн бу ясярлярдя Азярбайжан классик мусигисинин баниси Ц.Щажыбяйлинин бу сащядя тямялини гойдуьу яняняляр бястякарлар тяряфиндян юзцнямяхсус тярздя давам етдирилмишдир.

        Бястякарлар хор ишлямяляриндя мелодийаны садя, лакин мяналы вя тясирли ифадя васитяляри иля тяжяссцм етдиряряк, онларын эюзяллийини цзя чыхарырлар. Халг мащныларынын хор цчцн ишлямяляриндя мащнынын куплет-нягярат гурулушу, мелодик инкишаф хятти сахланылараг, мараглы хор партитурасы йарадылыр. Мелодик, лад-интонасийа, ритмик хцсусиййятляр халг мащныларынын хор цчцн ишлямяляриндя апарыжы ящямиййят дашыйыр.

        Халг мащны ишлямяляриндя дюрдсясли, бязи щалларда икисясли хорун имканларындан истифадя олунур. Бир сыра ишлямяляр солист, хор вя инструментал мцшайият цчцн, бязи нцмуняляр хор вя фортепиано цчцн, бязиси ися а капелла хору цчцн нязярдя тутулур. Бу ишлямялярдя мелодик щярякят хятти, мелодийа вя щармоник фонун узлашдырылмасы, полифоник инкишаф цсулларынын мцхтялиф характерли тятбиги цзя чыхыр.

        Азярбайжан бястякарларынын халг мащныларына мцражияти хор ядябиййатыны мараглы хор ишлямяляри иля зянэинляшдирмишдир. Бу ишлямяляр хор чохсяслийини йахшы мялум олан мусиги материалы цзяриндя мянимсямяйя имкан вермишдир. Халг мащныларынын чох бюйцк бядии-ифадяли потенсиалы, онун дахилиндя мювжуд олан эизли чохсяслилик елементляри хор ишлямяляриндя юзцнц бцрузя верир. Бунунла йанашы, халг мащнысынын эениш динляйижи кцтляси тяряфиндян анлашылан бир шякилдя хорун ифасында тягдим олунмасы да хор ишлямяляринин ясас мягсядляриндян биридир.

        Бястякарларын хор ясярляриндя халг мащны мелодийаларындан истифадя олунмасы йоллары мцхтялиф олуб, диэяр ъанрлар дахилиндя халг мащнысындан истифадядян фярглянир. Бу бахымдан, хор ясярляриндя халг мащны мелодийасынын йалныз айры-айры ибаряляриндян истифадя олунур. Бцтцн щалларда халг мащны мелодийасына йарадыжы сурятдя йанашараг, бястякар мащнысында айры-айры мелодик ибарялярдян, метро-ритмик хцсусиййятлярдян, лад ясасынын ганунауйьунлугларындан, мащнынын цмуми емосионал рущундан вя диэяр ифадя васитяляриндян истифадя истифадя олуна биляр.

        Халг мащныларынын бястякар йарадыжылыьында тятбиги йолларынын арашдырылмасы Азярбайжан бястякарларынын мусиги цслубунун тядгиги цчцн зянэин материал верир. Азярбайжан халг мусигисиня ясасланан бястякарлар бу мусигинин ганунауйьунлугларыны мянимсяйяряк, юз йарадыжылыг сцзэяжиндян кечиряряк, юзцнямяхсус мащнывари цслуб йаратмышлар.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Щажыбяйов Ц.Я. Ясярляри. ЫЫ жилд. (Жилдин редактору М.Ибращимов; тяртибат, комментарийа вя лцьят Г.Гасымовундур). Б.: Азярб.ЕА няшри, 1965. 412 с.

2. Исмайылов М.Ж. Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары. Б., 1960. Йенидян ишлянмиш вя тамамланмыш няшри. Б., Ишыг, 1984, 100с.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page