КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ГЯДИМ ИРАН РЯМЗЛЯРИ ИНКИШАФЫНЫН ЯСАС ДЮВРЛЯРЫ
Мцслцм СЯГГА
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
А.ЧЕРНОВ. МУЗЫКА ДОЛЖНА БЫТЬ ЖИВОЙ.
(Интервью А.Амраховой)
МАМЕД САДЫХ ЭФЕНДИЕВ
Имруз ЭФЕНДИЕВА
ЧТО ДОЛЖЕН ЗНАТЬ БАКИНСКИЙ РАБОЧИЙ О СВОЕМ ТЮРКСКОМ ТЕАТРЕ
Мамед Садых Эфендиев
ГЯРИБЯ ТАЛЕЛИ ГЯЩРЯМАНЛАР (Халг йазычысы Илйас Яфяндийевин «Бизим гярибя талейимиз» пйеси щаггында дцшцнжяляр)
Вяфа ХАНОЬЛАН
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЗЕРБАЙЖАН ВЕ ЩАРПУТ МЦЗИЬИНДЕ КУЛЛАНЫЛАН БАЗЫ ОРТАК ВЕЙА БЕНЗЕР ИФАДЕЛЕР
Саваш ЕКИЖИ (Тцркийя)
СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ ТЕАТР СЯНЯТИНИН ЯН МЦЩЦМ КОМПОНЕНТЛЯРИНДЯН БИРИ КИМИ
Фярщуня АТАКИШИЙЕВА
СУМГАЙЫТ ТЕАТРЫНДА РЯССАМ ИШИ: СЯЩНЯГРАФИЙА ВЯ МЦАСИРЛИК
Вяфа МЦЩАЖИРОВА
ГЯДИМ ИРАН РЯМЗЛЯРИ ИНКИШАФЫНЫН ЯСАС ДЮВРЛЯРЫ
Мцслцм СЯГГА

 


       Гярб щиссяси Дяжля щювзясиля, шярг щиссясиндяки даьларынын Щинд океаны иля сярщядлянян вя даьлар арасында йерляшян бюйцк юлкя Иран адланыр. Бу юлкянин шимал щиссяси Гафгаз даьларына вя Хязяр дянизинин шярг щиссясиндя йерляшян чюлляри ишьал едяряк бу дянизя гядяр, жянубдан - Фарс кюрфязиндян Щинд океанына гядяр узаныр. Иранын гярб, жянуб вя шярг щиссяси даьларла ящатяляниб, диэяр тяряфлярдян ися о бюйцк сащялярдян тяшкил олунмушдур. Мящсулдар торпаглар йалныз чай кянарында йерляшир вя онларын да бюйцк гисми дузлу эюлцн яразиня дцшцр.

        Бяшяр сивилизасийасынын гядим мяканлары иля, хцсусян Месопотамийа яразисиля жоьрафи йахынлыг Иран инжясянятинин формалашмасына бюйцк тясир эюстярмишдир.

        Неолит дюврцня гядим якинчилик гясябяляринин галыглары (е.я.В миниллик) вя дивар рясмляринин (Кашан йахынлыьында Тяпя-Сиалк) изляринин эюрцндцйц чий кярпижли чохотаглы евляр (е.я. ЫВ миниллик) аиддир. Иранда тапылмыш ян гядим обйектляр щейван башы формасында сцмцк дястли бычаглар вя схематик инсан фигурлары, сцмцк вя терракот инсан вя щейван фигурларыдыр. Керманшащ йахынлыьында йерляшян Сараб тяпясиндя неолит дюврцня аид кяндин газынтысы заманы эилдян абстракт гадын фигуру, щямчинин кичик юкцз фигуру тапылмышдыр. Гадын щейкялинин баш йери чыхынтылы, дюшляри вя чанаьы габарыг, айаглары узадылмыш формададыр. Беля гадын фигурлары гядим дюврдя Ана-илащя образы кими тясвир едиляряк эениш йайылмышдыр. Бу илащянин култу универсал иди, онун ясас функсийаларындан бири мящсулдарлыьы идаря етмяси сайылырды. Онун палеолит дюврцнцн щейкял тясвирляри ядябиййатда “Венера” адланыр. Габан символуна нисбятян демяк лазымдыр ки, о Иран инжясянятиндя бир нечя дяфя раст эялинир. Гейд олунан габан фигуру реалистик ифа едилиб, онун йан тяряфляриндя низамсыз хятляр жызылмышдыр. Кичик щейкяллярдян ялавя тясвири символлар артыг енеолит дюврцндян сонракы дюврлярдя керамикада да раст эялинир. Иранын йайла яразисиндя сон ики ясрдя апарылан археолоъи газынтылар заманы е.я. В-ЫЫЫ миниллийя аид бир нечя енеолит йашайыш мяскянляри вя некрополлар ашкар едилмишдир. Бу дюврцн абидяляри Суз, Муссиан, Персопол, Гийан, Эюй-тяпя, Сиалк, Щиссар вя с. яразилярдя апарылан газынтылар заманы тапылмышдыр (3, 19) . Бцтцн бунлара ясасян Иран сакинляринин енеолит мядяниййяти юзцнямяхсус олуб, дярин кюкляря ясасланыр, Юн вя Орта Асийа мядяниййяти иля сых баьлыдыр. ЫВ миниллийин сону - ЫЫЫ миниллийя аид инжясянят даща чох керамика сянятиндя эениш юзцнц эюстярян протоелам мядяниййяти кими характеризя олунур. Мясялян, Сиалк тяпясинин чохсайлы абидяляринин илк керамика лайлары енеолит дюврцня аиддир, лакин бурада щямчинин, Елам мядяниййятинин мейдана эялдийи дювря аид лайлар да мювжуддур. Буна эюря биз абидянин бцтцн керамикасына хцсусян, Елам инжясянятиня щяср олунмуш керамикайа бахажаьыг.

        Гядим Иранда тунж дюврцнцн конкрет материаллары Луристан тунжу, тяпя-Щиссар вя онун йахынлыьында йерляшян районларын, тяпя Гийанын ЫВ лайы вя Талыш мямулатлары нцмунясиндя тясвир олунурду. Онларын арасында ян гядими е.я. ЫЫЫ миниллийин ЫЫ йарысына (е.я. 2500-2100 ил) аид едилир. Бу гядим тунж дюврцдцр (1, 68). Гядим тунж мямулатлары групуна мцхтялиф силащлар, бязякляр (голбаг, цзцк, санжаглар) габлар, зынгыровлар дахилдир. Луристандан тапылмыш бир хянжярин дястяйиндя инсан башы тясвир едилмишдир. Тунж дюврцня щямчинин, тяпя Гийанын ЫВ мярщяляси дя аиддир.

        Иранын шимал-гярбдян Урмийа эюлцнцн районлары иля, шимал-шяргдян Хязярин жянуб сащилляриля, жянуб-шяргдян мяркязи Иран йайласыйла (Кашан шящяринин району), жянуб-гярбдян Луристанла ящатя олунмуш эениш сащяли яразисиндя чохсайлы абидяляр цзяриндя интенсив археолоъи ишляр апарылмышдыр. Бцтцн бунлар цмуми олараг е.я. 1300-600-жц илляря аид едилир вя дямир дюврц кими адланан бир дювря аид едилир. Гейд олунан яразилярдя щазыркы дюврлярдя Сиалкда (Кашан йахынлыьында), Тещранда Гайтарийя вя Хурвин, Хязяр йахынлыьында Мярлик вя Галураз, Луристанда Вар-Габуд вя диэярляри, Баба Жан-тяпя вя Сурх-и Думб (Луристан), Нуш-и Жан тяпясиндя (Кцрдцстан) вя с. (1, 38) гядим гябиристанлыг газынтылары апарылыб. Бу дювря Манна вя Мидийа дювлятинин йаранмасы аид едилир. Дямир дюврцнцн тясвири сяняти вя символлары икинжи фясилдян бахылажагдыр.

        Иран инжясянятинин сонракы мярщяляляри Ящямяниляр дюврц кими характеризя олунур вя Ящямяниляр империйасы йаранмасы иля башлайыр. Бу мярщялядя хцсусян мемарлыьын инкишафы баш вериб. Релйеф, щейкялтярашлыг кими инжясянят сащяляри, декоратив-тятбиги сянят мямулатлары Ящямяниляр инжясянятиндя Юн Асийанын даща инкишаф етмиш дювлятляринин, хцсусян Манна вя Мидийанын гядим яняняляриня ясасланырды. Гейд етмяк лазымдыр ки, ящямяни империйасы юз инжясянятини онларын истила етдикляри халгларын сайясиндя йарадырды. Беляликля, ясас идейасы чар щакимиййятинин мядщи сайылан йени цслуб мейдана эялди. Ящямяни дюврцнцн тясвири символлары диссертасийанын цчцнжц фяслиндя ачыгланыр.

        Гядим Иран инжясянятини вя символларыны анламаг халгын йаратдыьы дини дцнйаэюрцшцнц юйрянмядян мцмкцн олмазды. Иранын гядим дюврляриндя мцхтялиф култлар мювжуд иди, лакин ян эениш йайыланы е.я. Ы минилликдя Шярги Иранда вя йа Орта Асийада йаранан зярдцштлцк сайылырды. Щяр шейдян ялавя гейд етмяк лазымдыр ки, зярдцштлцк няйися ващид вя ейни эюстярмир. Бунун цчцн Авестанын бир-бириля зиддиййят тяшкил едян мцхтялиф щиссяляри иля таныш олмаг кифайятдир. И.Ялийевин фикринжя бизя Авестадан мялум олан зярдцштлцк узун йцзилликляр ярзиндя вя мцхтялиф йерлярдя формалашмышды. (1, 497).

        Бу дини тялимин ясасыны Зярдцшт гоймушдур. Авеста - зярдцштлярин мцгяддяс китабыдыр, чохщиссяли абидядир. Онун гядим гатлары форма вя мязмунжа Авестанын диэяр щиссяляриндян ясаслы сурятдя дяйишир. Онлар нязм формада йазылмыш вя Зярдцштцн нясищятляри сайылыр. Бу ясяря ясасян Зярдцшт Ящурямяздя Аллащындан дини йенилямяк цчцн буйуруг алыр, сонра кющня инанжларла ялагяни кясди. О, ясас дини ислащатлар щяйата кечирди, дцнйайа сонда Ящурямяздянин гялябя чалдыьы йени бир дини эятирди, бир сыра гябиля аллащларыны рядд етди, диэярлярини ися йени аллащдан ашаьы сявиййядя гойду. (2, 112).

        Тягрибян Мидийа чарлыьынын бюйцк бир дювлят кими йарандыьы заман Мидийада Зярдцшт тяряфиндян йазылан Гат тялиминдя доьан “мяздяки” тялими йайылды. Бу тялим фарс дилли Иран маг тайфасынын шяргимидийалы кащин - моизячиляри тяряфиндян йайылды. Бу тялим тягрибян ХХХ Йасна вя “Йедди фяслин йаснасында” юз яксини тапмышдыр вя ХЛВЫ Йаснадакы кими йерли кащинлийя гаршы йюнялдилмиш (эюндярилмиш) бир чох хцтбяни жялб етди. Лакин кичик Авестада (Видевдат Йашнасында) якс олунан бязи елементляр (мясялян, Митранын ещтирамы) артыг эюз габаьында идиляр. Магларын тялими Мидийа чарлары тяряфиндян йерли яйанларын сепаратизми иля мцбаризяси цчцн дястяклянирди вя щятта зорла тятбиг едилирди. Щяр щалда е.я. ВЫ ясрин башланьыжында о Мидийада рясмиляшдирилмишдир, лакин ялбяття щамы тяряфиндян гябул едилмямишдир вя щятта бурада эюстярилян бцтцн айинляр, ганунлар онун юз тяряфдарлары тяряфиндян беля риайят олунмурду”. Зярдцштлцк йарандыьы эцндян узун инкишаф мярщялясиндя чятин тякамцл йолу кечмишдир. “ХХХ Йаснада Зярдцшлцйцн пейьямбяри Зярдцштцн дцнйанын йаранмасы щаггында нязяриййяляри мювжуддур. Бу нязяриййяйя ясасян дцнйа хейир (“мцдрик щюкмдарын” йарадылмасы - Ящура Мазда) вя шяр (“пис фикрин” йарадылмасы - Ящри Ман) гцввялярин мцбаризясиндян ибарятдир. Щяр ики илащи шяхсляшдирилмиш хцсусиййятя малик идиляр вя сонда ися щяр бири айрыжа илащийя чеврилирляр. Зярдцшт тяряфдарларынын вязифяси хейирхащлыг эюстяриб сонда жяннятя дцшмякдян ибарятдир (Гаро-дман). “Йедди фяслин йаснасы”нда “Гат”ын абстракт образлары - Зярдцштцн мянзум нясищятляри бюйцк конкретлик ялдя едиб халг етигадына йахынлашыр. Шяхсляшдирилмиш хцсусиййятли баш алллащлар Защидлик (Арта), Хошфикир, Хейирхащ, Юлмязлик, Мцгяддяс мюминлик кими мцстягил аллащлара чеврилирляр. Бу - амешаспентляр (“ябяди мцгяддясляр”) Ящура Мазданын кюмякчиляридирляр. Авестанын бу щиссясиндя “мцгяддяс цнсцрляр”ин - торпаг, су, хцсусиля од (Ящура Мазда “символу”), щямчинин юлмцш защидлярин вя юлмцш яждадларын рущуна пярястишя чаьырыш (хцсусиля, чар сцлалясиндян олан яждадлар) варды. Зярдцштлцкдя йалныз Анащит илащяси инсанабянзяр тясвир едилмишдир. Диэяр галан зярдцшт аллащлары мцжярряд тясвир едилиб вя хцсуси “ипостаслара”- йени формайа дцшмя бажарыьына маликдирляр (ян ясасы - мцяййян щейван вя гушлара) маликдирляр. «Йедди фяслин йаснасын»да мцгяддяс цчайаглы ешшяк Щара вя диэярляри кими гядим мифолоъи варлыглар ещтирамла хатырланыр, лакин мяздяки дининин аллащлары эюзля эюрцнян гябул едилмирляр. Бу щал чох ещтимал ки, о заман ки бу аллащлары тясвир етмяк, онлар цчцн мцнасиб дини, щям дя етник мянсубиййятли иконографийа вермяк, лакин ейни заманда гейд олунан интерпретасийайа уйьун олан гядим Шярг инжясянятинин чох танынан вя бюйцк ещтирам едилян образларыны йаратмаг лазым олдуьу ещтийажы сябябиндян йаранмышды (4, 23).

        Сасаниляр дюврцндя зярдцштлцк (Зярдцшт пейьямбяринин адындан эютцрцлмцшдцр) Иранын дювлят дини кими гябул едилир. Мящз сасаниляр дюврцндя зярдцштлцйя гядяр щимнляри, тялимини, онун хятиблярини, щямчинин зянэин гядимиран мифолоэийасыны бирляшдирян Авеста чар щакимиййятини мцгяддяс саймыш топлуда формалашыр. Зярдцштлцкдян эютцрцлмцш тясвири символлар сасани инжясянятиндя дя эениш йайылмышдыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Беллони Эиан Эуидо. Ыраниан Арт. Ней Йорк-Праеэер. 1969.

2. Щерзфелд Е. Ыран ин тще Анжиент Еаст. Аржщаеолоэижал Студиес пресентед

ин тще Лоwелл Лежтурес ат Бостон. Л. - Н.Й., 1941.

3. Порада Едит Тще арт оф анжиент Ыран. Неw Йорк. 1965.

4. Уллманн С. Тще Принжиплес оф Семантижс. Эласэоw, 1951.


THE MAIN PERIODS OF DEVELOPMENT OF ANCIENT IRAN’S SYMBOLS

       Graphic symbols of ancient Iran has several major stages of development allocated historical periods and the emergence of states.

        The earliest stage covers the Eneolithic (end of V - beginning of III millennium BC) and characterized as protoelam culture.

        The Bronze Age is represented by products from Luristan, Tepe-Hissar, Tepe Giyan IV layer, Talysh.

        Iran dates back to the Iron Age approx. 1300 - 550 BC, the period 1000-550 BC account for the emergence and functioning of the Manna and Media.

        Monuments of this period are found in the cemeteries of Tepe-Sialk, Tepe-Gyan, Hasanlu, Marlik and Kalurazah in the Caspian region, Luristan and others.

        The next stage in the development of symbols called the Achaemenid Iran and is associated with the emergence of the state of the Achaemenid (550-330 BC).

        This period is the first period of the actual Iranian art.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page