|
ÌÖßËËÈÔ Âß ÙÖÃÓÃ
ƏLAQƏLI HÜQUQLAR
Kamran IMANOV
AZƏRBAYCANDA MÜƏLLIF HÜQUQLARININ TƏMINATI MƏSƏLƏLƏRI
Natiq ISAYEV
|
|
Fonoqram istehsalçısının əlaqəli hüquqları əmlak hüquqlarından ibarətdir, o cümlədən:
a) Surətçıxartma hüququ. Bu konkret hüququn mahiyyəti fonoqramda fiksə olunmasından və fonoqramın yazılması şərtlərindən asılıdır. Misal üçün, fonoqramda qorunmayan ifa, yaxud hansısa səslər əks etdirilmişdirsə, onda surətçıxarma hüququ məhdudiyyətsizdir. Əgər fonoqramda ifaçının razılığı əsasında ifanın yazılması öz əksini tapmışdırsa, onda surətçıxartma hüququ yazılma üçün ifaçının razılığı alınan məqsədlərə arxalanır. Tutaq ki, surətçıxartma digər məqsədlə (ifaçının razılığına uyğun olmayan hal) həyata keçirilir. Bu cür halda surrətçıxartma üçün fonoqram istehsalçısı ifaçının razılığını əldə etməlidir.
b) Yenidən işləmək hüququ. Bu hüquq fonoqramın müxtəlif hissələrini ayırmaq, birləşdirmək və digər məqsədlərdən ibarətdir. Lakin bu hüququ həyata keçirərkən, yaxud kiməsə icazə verdiyi halda, fonoqram istehsalçısı fonoqrama yazılmış əsərin yaradıçısının müəlliflik hüququnu nəzərə almalıdır və həmçinin ifaçının şöhrətinə hörmət edilməsi şəxsi hüququna də riayət etməlidir. Bir sözlə, bu hüquq üçün sahiblərin icazəsi əldə edilməlidir.
v) Yayım hüququ (satış və kirayəyə vermə). Kirayəyə vermək hüququnu həyata keçirərkən fonoqram istehsalçısı, ifaçı ilə müqavilədə nəzərdə tutulduğu halda, ifaçıya da müəyyən qonorar ödəməlidir.
q) Ixrac hüququ. Bu hüquq yayım hüququna oxşar bir hüquqdur və fonoqramın nüsxələri sərhəd hüdudlarından çıxdığı halda aktuallaşır.
d) Fonoqramın istifadəsi ilə bağlı digər hüquqlar. Misal üçün fonoqramın kütləvi ifası, efir-kabel yayımı, yaxud digər kütləvi bildiriş ilə bağlı haqq alma (mükafatlanma) hüququ. Əslində bu hüquq ifaçı ilə birgə həyata keçirilir və qonorarın yığılması, bölünməsi və sahiblərinə çatdırılması fonoqram istehsalçıları ilə ifaçıların hüquqlarını kollektiv əsasda idarə edən təşkilatlar arasında bağlanan müqavilə əsasında həyata keçirilir. Müqavilədə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, göstərilən qonorar ifaçı və fonoqram istehsalçısı arasında bərabər bölünür. Nəhayət, qonorarın məbləği və ödənilməsi şərtləri istifadəçilər, fonoqram istehsalçıları və ifaçıların hüquqlarını kollektiv əsasda idarə edən təşkilatlar arasında bağlanmış müqavilə əsasında, tərəflərin razılığa gəlmədikləri hallarda isə Respublika Müəllif hüquqları Agentliyi tərəfindən müəyyən edilir.
Onu da qeyd etməliyik ki, kommersiya məqsədi ilə mülki dövriyyəyə buraxılan qanuni dərc edilmiş fonoqram nüsxələrinin sonradan fonoqram istehsalçısından razılıq almadan və haqq vermədən yayılmasına yol verilir.
12. Yayım təşkilatlarının hüquqları və onların mahiyyəti nədən ibarətdir?
Yayım təşkilatlarının hüquqları-əmlak hüquqlarından ibarətdir və bu hüquqlar əsər yaradıcılarının müəlliflik hüququndan törəmə və asılı hüquqlardır.
Yayım təşkilatları altında radio-telestudiyalar və səsləri və ya təsvirləri efir və kabel vasitəsilə həyata keçirdən digər təşkilatlar nəzərdə tutulur. Yayım təşkilatlarının verilişlərini praktiki cəhətdən yalnız o zaman müstəqil əlaqəli hüquqlar obyekti kimi nəzərə almaq məqsədə uyğundur ki, onlar yaradıcı əsərlər kimi çıxış etməsinlər.
Misal üçün TV-nin verlişlərini müəllif-hüquq mövqeyindən nəzərdən keçirdək. O zaman bütün verilişləri 3 qrupa parçalamaq mümkündür:
- sifarişlə kənar təşkilatlar, yaxud xidməti tapşırıq ilə yayım təşkilatının işçiləri tərəfindən yerinə yetirilən müəlliflik hüququ obyektləri;
- hüquqları digər təşkilatlara məxsus olan və lisenziya müqaviləsi ilə yayım üçün yayım təşkilatı tərəfindən hüquqları alınmış müəlliflik hüquqları obyektləri;
- bilavasitə əlaqəli hüquqlar obyektləri, yəni qorunmayan müəlliflik hüququ obyektlərinə aid və yaxud yaradıcı fəaliyyət nəticəsi olmayan obyektlərlə bağlı verilişlər.
Deməli, əgər ilk iki qrup müəlliflik hüququ ilə qorunan obyektlərdən ibarət verilişlərdirsə, yalnız üçüncü qrupa aid verilişlər bilavasitə əlaqəli hüquqlar obyektləridir. Xüsusi qeyd edilməlidir ki, yalnız həmin üçüncü qrupa aid olan verilişləri müəllif-hüquq qanunvericiliyinin əlaqəli hüquqlara aid hissəsi tənzimləyir, ilk iki qrup verilişlər zamanı heç bir əlaqəli hüquqlar yayım təşkilatında yaranmır. Lakin bu ilk iki qrupa aid olunan verilişlərin, yayım təşkilatına məxsus şərhlər, süjetlər və digər mudaxilələrlə müşaiyət olunduğu halda, yaradıcı əsərə bir hissə kimi daxil olan həmin verilişə əlaqəli hüquqlar yaranır.
Bir xüsusiyyət də ondan ibarətdir ki, qanunla verilişlərin bir başa (canlı yayım), yaxud yazıda aparılması yayım təşkilatı üçün heç bir fərq təşkil etmir. Beləliklə, qanunverici əlaqəli hüquqlar altında verilişlərin istər birbaşa yayılan, istərsə də yazılmış surətdə yayım üçün hazırlanmış proqramları nəzərdə tutur.
Yayım təşkilatlarının hüquqları verilişdən hər hansı istifadəyə görə qonorar almaq hüququ da daxil olmaqla istənilən formada istifadəyə müstəsna hüquqlar kimi tanınır. Qanun əsas müstəsna hüquqları aşağıdakı şəkildə təsbit edir:
- verilişi yazmaq;
- verilişin yazılmasının surətini çıxartmaq;
- verilişin kütləvi bildiriş üçün kabel və efir vasitəsi ilə verilməsi;
- verilişlərin eyni vaxtda kütləvi bildiriş üçün başqa yayım təşkilatı vasitəsilə bildirişi (retranslyasiya);
- verilişin pullu kiriş olan yerlərdə kütləvi bildirişi;
Tamamilə aydındır ki, qanunla təsbit olunan konkret hüquqlar ən vacib hüquqlardan olsa da, yayım təşkilatının bütün hüqüqlarını tamamlamır. Misal üçün, yayım təşkilatının özünün işıq üzü görmüş verilişlərini digər yayım təşkilatına efir (kabel ilə) yayımı üçün icazə vermək hüququ təbii olaraq şübhə yaratmır.
Sonda qeyd etməliyik ki, qanunla əlaqəli hüquqların bir sıra hallarda sərbəst istifadəsi nəzərdə tutulur. Bütün bu istisnalar və məhdudiyyətlər cəmiyyətin məlumatı sərbəst əldə etmək maraqlarına və elm və təhsilin inkişafına xidmət kimi halları nəzərdə tutur.
4. Əlaqəli hüquqların qorunmasının qüvvəyə minməsinin müxtəlif halları.
Qeyd etdiymiz kimi əlaqəli hüquqlar qanunvericiliyi yeni fenomen olduğuna görə bu hüquqların hansı andan qorunması məsələsi də tətbiqi cəhətdən həddindən artıq vacib rol oynayır.
Bildiyimiz kimi, keçmiş müəllif-hüquq qanunvericiliyi yalnız radio və tele verilişlərə onların sahibi olan efir yayım təşkilatlarının hüquqlarını tanıyırdı, özü də hüquqi şəxslərə məxsus olan müəlliflik hüququ obyektləri kimi. Yeni qanun 1996-cı ildən başlayaraq həmin verilişləri ilk qanuni kütləyə çatdırılması anından 50 il keçməmək şərti ilə əlaqəli hüquqlar obyektləri kimi qoruyur. O ki, qaldı kabel yayımı verilişlərinə, onlar keçmişdə qorunmamışdı və yalnız yeni qanunun qüvvəyə minməsi ilə qorunmağa başladılar.
Deməli, qanuna uyğun olaraq, 1 yanvar 1997-ci ilə qədər yuxarıda söhbət açılan əlaqəli hüquqlar obyektlərinin 50 illik qorunma müddəti bitmədiyi halda onlar qorunmalıdır. Lakin burada bir problem var ki, müəlliflik hüququ obyektləri keçmişdə də mövcud idi, əlaqəli hüquqlar obyektləri isə keçmişdə tanınmırdılar və beləliklə hüquqi cəhətdən qüvvədə deyildilər. Lakin keçmiş qanunvericilikdə əlaqəli hüquqlar obyektləri anlayışı olmadığına baxmayaraq, ifalar, fonoqramlar və verilişlər mövcud idi və qanunun tətbiqi üçün hüquqi qorunmanı qanunun qüvvəyə minməsi anından başlayaraq yaradılmış və yaxud ilk dəfə kütləyə çatdırılmış əlaqəli hüquqlar obyektləri ilə yanaşı əvvəllər həyata kətirilmiş, 1 yanvar 1997-ci ilə qədər 50 il qorunma müddəti bitməyən kütləyə çatdırılmış və ya yaradılmış və kütləyə çatdırılmamış obyektləri də nəzərə almaq lazımdır.
Buradan belə nəticəyə kəlmək olar ki, 1996-cı ilin oktyabr ayından başlayaraq əlaqəli hüquqların obyektlərinin, o cümlədən əvvəllər yaranmış və sərbəst istifadə olunanlar da daxil olmaqla hər-hansı istifadəsi onları yaradanların hüquqlarına riayət etməklə həyata keçirilməlidir.
Bir sözlə, qanunun əlaqəli hüquqlara aid olan hissəsindəki qorunmaya geriyə tətbiq etmə qüvvə imkanları verilir.
Digər mühüm məsələ ifaların və verilişlərin yazılmasının surətçıxarılması ilə bağlıdır. Qanuna istinad edildiyi halda məlum olur ki, ifaçıların və yayım təşkilatlarının müstəsna istifadə hüquqları aşağıdakı hallarda şamil edilmir:
- ifanın və yaxud verilişin ilkin yazılması ifaçının, yayım təşkilatın razılığı ilə əldə edilib və ifanın, yaxud verilişin yazılmasından surətçıxartmaya verilmiş razılığa uyğun məqsədlərlə həyata keçirilir.
Bu istisnanı nə dərəcədə əvvəllər yazılmış, lakin 50 ildən artıq müddət keçməklə, yazılmaları aparılmış ifalara və yaxud verilişlərə şamil etmək mümkündür? Qanunda bu məsələ ilə bağlı birbaşa göstəriş yoxdur, lakin bunun əhəmiyyəti mövcud praktika çox vacibdir: qanunun qüvvəyə minməsindən əvvəllər istər ifaların, istərsə də verilişlərin çoxlu yazıları mövcud idi və şübhəsiz ki, indi onların kommersiya məqsədi ilə tirajlanmasına və yayımına təşəbbüskarlıq köstərmək niyyətindədə olan şəxslər kifayət qədərdir.
Təbiidir ki, keçmiş qanunvericiliyə uyğun olaraq, istər ifaların, istərsə də verilişlərin yazılması üçün hüquq sahiblərindən heç bir icazə tələb olunmurdu və qeyd etdiymiz əlaqəli hüquqlar obyektlərinin yazılması sərbəst həyata keçirilirdi. Digər tərəfdən yeni qanun kütləyə çatdırılması müddəti 50 ildən artıq olmamaq şərti ilə qorunmanı əvvəllərki obyektlərə də şamil edib.
Buradan belə qənaətə gəlmək olur ki, keçmiş illərdə aparılmış ifanın, verilişin yazılması heç də hazırda onların sərbəst tirajlanmasına şərait yaratmır. Bu gün bu obyektlərin yazılmasının tirajlanması (surətçıxarılması) ifaçının və ya yayım təşkilatının, yaxud onların varislərinin icazəsi verildiyi halda həyata keçirilə bilər.
Beləliklə, demək olar ki, əvvəl yaradılmış əlaqəli hüquqların bütün obyektləri hazırda müəllif-hüquq məkanındadır və hüquqi qorunma ilə əhatə olunur.
|
