ЙЕНИЛИКЛЯРИМИЗ
МУЗЕЙЛЯРДЯ...
-
Search

ЙЕНИЛИКЛЯРИМИЗ
ЙЕНИ НЯШРЛЯР...
-
САЙТОГРАФИЙА...
-
МУЗЕЙЛЯРДЯ...
-
ИФАЧЫЛЫГ...
-

 


“АРШЫН МАЛ АЛАН” МЦХТЯЛИФ ТЯФСИРЛЯРДЯ

       Азярбайжан халгы дцнйа мядяниййятиня эюркямли шяхсиййятляр бяхш етмишдир. Халгымызын ифтихары, ХХ ясрин гцдрятли сяняткары Цзейир Щажыбяйли дя беля шяхсиййятлярдян биридир. Азярбайжан профессионал мусигисинин баниси Цзейир бяй мусиги хязинясиня “Лейли вя Мяжнун”, “Ясли вя Кярям”, “Короьлу”, “Яр вя арвад”, “О олмасын, бу олсун”, “Аршын мал алан” вя с. кими тякрарсыз сянят инжиляри бяхш етмишдир. Бу ил бу инжилярдян биринин, “Аршын мал алан” мусигили комедийасынын 100 йашы тамам олур.

        1913-жц илдя Цзейир Щажыбяйли Санкт-Питербурга али мусиги тящсили алмаьа эедир. Бурада о, Римски-Корсаковун тялябяси Васили Петрович Калифатидян щaрмонийа дярсляри алыр. Санкт-Пeтербург Цзейир бяйин щяйаты вя йарадыжылыьында юнямли рол ойнайыр. Бурада Цзейир бяй она дцнйа шющряти эятирян “Аршын мал алан” мусигили комедийасыны йазыр. Еля щямин ил ясярин либреттосу няшр олунур вя 1913-жц ил октйабр айынын 25-дя Гафгаз Губернийасынын император щязрятляринин изни иля бу вилайятин театр сящняляриндя тамашайа гойулмасына ижазя верилир. (шякил) Бир илин ичярисиндя ясяр тякжя Бакы шящяриндя 150 дяфядян чох ойнанылыр вя тезликля бир сыра дилляря тяржцмя едилир. Тамашадан-тамашайа ясярин мцвяффягиййяти артыр, чох-чох узаглара йайылыр. Бакыда ясярин тамашасы, хцсусиля Щцсейнгулу Сарабскинин гурулушунда, Щ.З.Таьыйев театрында бюйцк мцвяффягиййятля нцмайиш олунурду.

        “Вагт” гязети 10 йанвар 1916-жы ил тарихиндя дярж олунан “Милли сящня вя сящня ядябиййаты” мягалясиндя йазырды: “....Щесабат илиндя Цзейирбяйин “Аршын мал алан” адлы опереттасы рус, эцржц вя диэяр Гафгаз дилляриня тяржцмя едилиб ойнанылмышдыр. “Аршын мал алан” бир эежядя бир нечя театр сящнясиндя 2 дилдя ойнанылмышдыр. Бу эцн Гафгаз сящнясиндя зикр едилмяйя лайиг бир шяхсиййят варса, о да Цзейирбяй Щажыбяйов жянабларыдыр. Петроград али мусиги мяктяби тамам етмиш бу шяхс Гафгаз мцсялманларынын биринжи композиторудур. Гафгаз операсы бундан 10 ил яввял онун “Лейли вя Мяжнун” операсы иля башламыш иди. Щазырда Цзейирбяй тяряфиндян мусиги иля тяртиб едилиб опера тярзиндя ойнанылан милли пйеслярин сайы она чатыр...”.

        “Лейли вя Мяжнун”-дан “Аршын мал алан”-а гядярки гыса бир дювр Цзейир Щажыбяйлийя ясрляря сыьмайан бюйцк шющрят эятирир. Йалныз “Аршын мал алан” опереттасына эюря демяк олар ки, Ц.Щажыбяйли няинки, Загафгазийа вя Орта Асийада, щабеля Йахын Шярг юлкяляриндя, Америкада, Франса, Инэилтяря, Алманийа вя бир сыра диэяр Авропа юлкяляриндя танынмаьа башлайыр, онун бу ясяри дцнйанын яксяр дилляриня тяржцмя едилир, тамашайа гойулур вя мцяллифиня дцнйа шющряти эятирир.

        “Молла Нясряддин” ъурналы 16 феврал 1917-жи илдя бурахылмыш нюмрясиндя йазырды: “Нйу-Йорк гязетляриндя гейд едилир ки, Америкада “Аршын мал алан” мусигили комедийасы тамашайа гойулуб вя щямйерлимиз Ц.Щажыбяйовун бу эюзял опереттасы америка тамашачыларыны валещ етмишдир” вя йа “Миллят” гязетинин 1918-жи ил 15 сентйабр тарихли бурахылышында Йусиф Вязиров да бу факты тясдиг едир. О, йазырды: “...”Аршын мал алан” щятта Америка сящняляриндя бюйцк уьур газанмышды. Биз фяхрля елан едя билярик ки, ислам дцнйасынын илк операсынын да, опереттасынын да мцяллифляри бизик”.

        1919-жу илдя “Аршын мал алан” мусигили комедийасы Тифлис Азярбайжан театрынын гурулушунда Истанбулда узунмцддятли гастрол сяфяриндя нцмайиш олунмушдур. Бурада Цзейир бяйин вя Зцлфцгар Щажыбяйовун ясярляри тцрк тамашачылары тяряфиндян ряьбятля гаршыланмышдыр. “Аршын мал алан” опереттасы ися хцсусиля бюйцк уьур газанмыш вя тамашачыларын хащиши иля гастрол мцддятиндя 43 дяфя эюстярилмишдир. Истанбулда няшр олунан “Тамаша” дярэиси 1919-жу ил 1 апрел тарихли чапында тамашанын програмыны няшр едир вя йазырды: “...Ялбяття гастрол заманы бязи проблемляр мейдана чыхырды, лакин бунлар Тифлис Азярбайжан театрынын труппасынын уьурлу чыхышларына кюлэя сала билмямишди” йазысы бу эцн дя щяр биримизи фярящляндирир.

        Азярбайжан артистляринин Тцркийя гастроллары вахты, “О олмасын, бу олсун” вя “Аршын мал алан”ы эюрян мяшщур тцрк йазычысы Ряшад Нури Эцнтякин юз мягалясиндя Ц.Щажыбяйли оперетталарынын йуморуну бюйцк франсыз комедианявиси Молйерин ясярляри иля мцгайися едирди. Арадан кечян 100 ил ярзиндя “Аршын мал алан” мусигили комедийасы 50-дян артыг юлкянин 120-дян чох сящнясиндя ойнанылмыш, 70-дян артыг дилдя Ц.Щажыбяйлинин тякрарсыз мусигиси ифа олунмуш, рус, инэилис, франсыз, украйна, белорус, эцржц, алман, тцрк, фарс, чин, полйак, болгар, щятта удин вя с. дилляря тяржцмя едилмишдир.

        Бунунла ялагядар хцсуси гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжан Мусиги Мядяниййяти Дювлят Музейинин фондларында мцщафизя вя нцмайиш олунан фото-сякилляр, програмлар, афишалар “Аршын мал алан” мусигили комедийасынын нцмайиш олундуьу жоьрафийаны юйрянмяйя имкан йарадыр.

        1925-жи илдя Цзейир бяйин гардашы Жейщун Щажыбяйли “Аршын мал алан” опереттасыны франсыз вя инэилис дилляриня тяржцмя едир вя щямин илдя онун тяшяббцсц иля ясяр Парисин “Фемина” театрында франсыз дилиндя тамашайа гойулур. Кечян ясрдян бяри “Аршын мал алан” мусигили комедийасы мцхтялиф иллярдя Бакынын, еляжя дя Азярбайжанын бир сыра театрларында, Москвада Станиславски вя Немирович-Данченко адына Мусигили Комедийа Театрында, Ленинград Мусигили Комедийа театрында, Естонийада Тарту шящяринин Вене-муйне театрында, Македонски адына Софийа Дювлят Опера вя балет театрында, Пекин Експе-рементал театрында, Анталйа Дювлят Опера вя балет театрында, Вйана Камера Операсында, Алтай Дювлят Мусигили Комедийа театрында вя онларла дцнйа театр сящняляриндя ойнанылан тамашалар опереттанын онилликляр бойу давам едян мусиги жазибясинин гцдрятиндян хябяр верир.

        “Аршын мал алан” мусигили комедийасы йазылдыьы 100 ил ярзиндя дяфялярля екранлашдырыл-мышдыр. Ясярин илк екран иши рус реъиссору Б.Светлов тяряфиндян щяйата кечирилмлшди.1916-жы илдя чякилян бу филм 7 щиссядян ибарят, тамметраълы, сяссиз, титрляри азярбайжанжа эедян бир иш иди. Филмдя ясас роллары Щ.Сарабски, Я.Аьдамски, Я.Щцсейнзадя, М.Ялийев, Щ.Терегулов, Й.Оленскайа, М.Ялили ифа етмишляр. Нцмайиш заманы мусигичиляр опереттаны салондан мцшайят едирдиляр. Ж.Гарйаьды вя диэяр ханяндяляр арийалары ифа едирди. Филм илк дяфя 1917-жи ил йанварын 3-дя Бакыда “Форум” кинотеатрында нцмайиш олунмушду. Бир нечя бахышдан сонра, йанварын 8-дя Цзейир бяйин тякиди иля филм екрандан чыхарылыр, лакин гаранлыг кадрлар, йарарсыз епизодлар кясилиб эютцрцлдцкдян сонра 4 щиссяли йени филм кими шярг мусиги оркестринин мцшайяти иля йенидян нцмайиш олунур. Эцман едилир ки, бу дяфя Э.Белйаков филми юзцньnkьляшдирмиш вя санки йенидян чякилмиш кими екрана чыхармышды. Йени варианда 4 щиссяли филмин щяр щиссясинин ады вар иди:”Жаван Ясэяр иля Вялинин мaжярасы”, “Эялин сечмяк”, “Аршын мал алан”, “Икиси ахтарды, дюрдц евлянди”. Тяяссцф ки, филм щаггында йалныз йазылы мялуматлардан башга щеч бир яйани тясвир галмамышдыр.

        “Аршын мал алан” мусигили комедийасы икинжи дяфя АБШ-да 1937-жи илдя “Марана Филмс” кинокомпанийасында екранлашдырылмышды. Филмин ермяни ясилли Америка реъиссору юз миллятиня хас олан хцсусиййятляиндян иряли эяляряк титрлярдя мцяллифин адыны гейд етмямишди. Бу филмин дя эюрцнтцляри галмайиб. О заман Ц.Щажыбяйли протест мяктубу иля шяхсян ССРИ МК-нын Баш Катиби И.В.Сталиня мцражият едир вя о заманкы юлкя башчысы “Аршын мал алан” филминин Бакыда чякилмяси барядя сярянжам верир. “Аршын мал алан”-ын 3-жц екран иши 1945-жи илдя Бакы студийасында реъиссорлар Р.Тящмасиб вя Н.Лешшенко тяряфиндян щяйата кечирилир. Бу филм гыса заман ярзиндя дцнйанын дюрд тяряфини долашыр вя бюйцк шющрят газаныр. Бурада Цзейир бяйин эюзял мусигиси иля бярабяр уьурлу реъиссор иши вя актйор тяркибинин ролуну гейд етмяк лазымдыр. Тякжя 1945-жи илдя филмя 16 милйондан чюх инсан тамаша етмишди. Индийя гядяр бу филм 136 юлкядя нцмайиш олунмуш вя 86 дилдя дублйаъ едилмишдир. Филмин ссенари мцяллифи С.Рящман, мусиги редактору вя дириъору Нийази иди. Щямин филмя эюря реъиссорлар Р.Тящмасиб вя Н.Лешшенко, бястякар Ц.Щажыбяйли, актйорлар Р.Бещбудов, Л.Жаванширова, Я.Щцсейнзадя, М.Кялянтярли, Л.Абдуллайев 1946-жы илдя ССРИ Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшдцляр. Гейд етмяк лазымдыр ки, филми мараглы едян амилляр арасында актйор ойуну, чякилиш вахты истифадя олунан зинят яшйаларындан тутмуш ев яшйаларына гядяр щяр шейин тябии олмасы иди.

        Дцнйа киносунун 100 иллийи мцнасибяти иля кечирилян сорьуйа ясасян бу филм 100 ян йахшы филм сырасында иди вя ССРИ киноматографийасынын гызыл фондуна дахил олмушду.

        “Аршын мал алан” мусигили комедийасынын 4-жц екран варианты 1965-жи илдя ”Азярбайжанфилм” киностудийасында реъиссор Тофиг Таьызадя тяряфиндян, бу дяфя рянэли вариантда лентя алынмышды. Бу филмин мусиги редактору Ф.Ямиров, дириъору Н.Рзайев иди. Баш ролларда Щ.Мяммядов, Л.Шыхлинскайа, Н.Мяликова, М.Йеэизаров, Т.Рящманов, Х.Щажыйева, С.Ибращимова иштирак етмишляр.

        Филмин уьуру вя бцджя эялири 1945-жи ил вариантында олдуьу гядяр олмаса да, узун иллярдир Азярбайжан тамашачысы тяряфиндян севиля-севиля излянир. Арадан кечян илляр ярзиндя ясярин щяр сир кялмяси демяк олар ки, халгымызын дилиндя зярби-мясяля чеврилиб. Ясярин мусигиси ися халгын гялбиня йол тапараг дилляр язбяри олмуш, онун бядии-мусиги зювгцнцн формалашмасында бюйцк рол ойнамышдыр.

        “Аршын мал алан” Цзейир Щажыбяйлинин шащ ясярляриндян бири олмагла йанашы, щям дя халг мусигисиня истинад принсипляринин вя мусиги дилинин формалашмасы бахымындан ирялийя доьру бир аддым иди.

        Ц.Щажыбяйлинин “Аршын мал алан” мусигили комедийасынын 100 иллик йубилейи бу ил юлкямизля йанашы, Мядяниййят вя Туризм Назирлийинин сяйи нятижясиндя ЙУНЕСКО чярчивясиндя гейд едилир. Бу бир даща тясдиг едир ки, Цзейир Щажыбяйли мусигиси, йарадыжылыьы йалныз юз халгына дейил, дцнйа мядяниййятиня мяхсусдур вя бцтцн бяшяриййятя хидмят едир.

Ханым АБДИНОВА

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page