МУСИГИ ТЯЩСИЛИ ВЯ МААРИФЧИЛИЙИ
НЯГГАЛЛАРЫН ХАСИЙЙЯТ ВЯ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
Search

МУСИГИ ТЯЩСИЛИ ВЯ МААРИФЧИЛИЙИ
МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНДЯ ИНТЕРТЕКСТУАЛ ТЯЩЛИЛ МЯСЯЛЯЛЯРИ
Кямаля ЯЛЯСЭЯРЛИ
НЯГГАЛЛАРЫН ХАСИЙЙЯТ ВЯ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
ИСТЕДАДЫН МУЛТИПЛИКАТИВ МОДЕЛИ
Фирянэиз ЩИДАЙЯТОВА
АЙ ТЯКИ АЙТЯКИН
Ирадя КЮЧЯРЛИ
АЗЯРБАЙЖАН ФОРТЕПИАНО ПЕДАГОЭИКАСЫНЫН МЦАССИР ПРОБЛЕМЛЯРИ ЩАГГЫНДА
Сонаханым ИБРАЩИМОВА
ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ ПЕРЕЛОЖЕНИЯ ФОРТЕПИАННЫХ ПЬЕС ФИКРЕТА АМИРОВА ДЛЯ АРФЫ АИДЫ АБДУЛЛАЕВОЙ
Егяна Таптыгова
ВИРТУОЗНОЕ МАСТЕРСТВО ВОКАЛИСТА
Натаван ДЖАФАРОВА

 


       Няггаллыг сянятинин йаранма тарихини арашдырмаг чох мцшкцл мясялядир. Няггал, наьыл сюзляри яряб сюзц олмасы она сцбут дейил ки, бу сянят яряблярдя йараныб. Шумерлярдян йадиэар галмыш “Билгамыс” дастаны илк дастан сайылырса биз жясарятля дейя билярик ки, йазылан дастан мцтляг диллярдя эязиб, нясилдян нясиля ютцрцлцб. Бялкя дя о дюврцн дастанчылары ел-ел эязяряк “Билгамыс” дастаны сюйляйибляр. Наьыл, яфсаня гошуб данышмаг бялкя Шумерлярдян галыб. Лакин ясрляр бойу мцщарибяляр инсан тарихиня бюйцк зярбяляр вуруб. Ярябляр Азярбайжана щцжум едяндя бцтцн абидяляри, ял йазмаларыны сындырыб, йандырыб мящв етмишдир. Фарсларын щакимиййяти дюврцндя щяр шей мящв едилмишдир. Бялкя дя эизли архивлярдя вар, биздян эизлядирляр. Мяжбур олуб ялдя олан мялуматлардан истифадя едирик. Няггаллар дастан, наьыл, рявайят вя яфасаняляр сюйляйярдиляр.Бязян ел арасында няггаллары, сюйлядикляриня уйьун олараг дастанчылар, наьылчылар, рявайятчиляр адландырырдылар. Мясялян сянятин ады реъиссордур. Лакин нювляри вар: естрада реъиссору, театр реъиссору, кино реъиссору, телевизийа реъиссору вя с. Биз няггаллыг сянятинин бир нювц олан наьылчылар щаггында мянбяляри нязярдян кечиряк

        “Исламдан яввял дя яряблярдя дастан, наьыл йазыб сюйляйянляр вар иди. Щеч бир мядяни миллятляр орта ясрлярдяки мцсялманлар кими кющня дастан няглиня беля мараг эюстярмирди. Гядим дюврдя олдуьу кими орта ясрлярдя дя дастан гошан, наьыл йазанлар щямишя жямиййятин диггят мяркязиндя олуб. Щям дя щюрмят вя имкан сащиби олублар. Онлар сарайларда янам, жамаат арасында пул йыьардылар.” Фолклоршцнаслар щямишя дастанларын, наьылларын, яфсанялярин щятта байатыларын мцяллифи олмадыьы цчцн бу ясярляри шифащи ядябиййат адландырырлар. Яслиндя щяр бир йаранан ясярин мцяллифи олуб. Мянбядя йазылдыьы кими дастанларын, наьылларын мцяллифи олмагла бярабяр бу ясярлярин ифачылары да олуб. Ола билсин ки, дастан вя наьыллар бир мцддят дилляр язбяри олуб, лакин ифачылар репертуарларын дяйишмякжя зяиф ясярляр унудулуб, эцжлу ясярляр ися заман кечдикжя, йахшы вя йа пис тяряфя, дяйишиклийя мяруз галыб. Репертуар дяйишдикжя, мювзу вя образлар тязяляндикжя, истяр-истямяз, ифачыларын ифачылыг сяняти инкишаф едирди. О дюврдя бу сянят эялир эятирдийи цчцн, щям дя сянятин ифачылары щюрмят сащибляри олдуьу цчцн, инсанларын няггаллыг сянятиня мейлинин олмасы ещтималы лабцд сайыла биляр.

        “Ислам пейгямбяри бир дастан йазыб сюйляйян ярябя (Нязр бен Щарес) бярк щирсляниб. О фарс шащлары вя пящляванлары щаггында вясфиййя сюйляйяряк жамааты пейгямбярин ятрафындан вя онун сюзцнц ешитмякдян йайындырырды. (Гуранда “Лоьман” сурясиндя 5-6 айялярдя дейилир. Нязрин ялейщиня эюйдян айя эялиб. Сюзцн гцдряти щагда. Г.Я.)” Бу мянбядян беля мялум олур ки, ифачынын, сюзцн щямишя бюйцк тясир гцввяси олуб. Истяр шащ олсун, истяр яйан, щятта садя инсанлар да сюзцн гедрятиндян, тясириндян щямишя горхуб чякинибляр. Гцдрятли Теймурлянэ Няиминин, Нясиминин шющрятиндян, фялсяфясиндян, шеирляриндян горхуб, чякиниб. О бойда Пейьямбяр дастан йазыб сюйляйян няггалчыдан чякиниб. Аталар нащаг йеря демяйиб “Йцз йейянин олсун, бир дейянин олмасын”. Няггаллыг сянятинин нцмайяндяляри щям щюрмят, щям дя газанж сащиби олублар. Онларын дедийи сюзцн якс-сядасы ел арасында тез йайылыр. Тябии ки, няггаллар мямлякятин аьасына хош эялмяк цчцн, няинки щцзурунда, щятта кянарда да чалышырдылар онлары чохлу вясф етсинляр Няггаллар чыхышларында ядяб, яркан, сафлыг, паклыг, аиля мцгяддислийи мювзуларына да мцтляг йер айырырды.

        “Наьыл дейянляр мцтляг йол кянарында яйляшярдиляр. Мцхтялиф айяляр вя щядисляр сюйлямяк, кечмишлярдян хябяр вермяк онларын вязифя вя пешя боржлары иди. Ярябдя беля бир мисал вар: “Ял гасс лайощебб ял гасс” тяржцмяси наьыл дейян наьыл дейяни севмяз. Бу мясялдян билмяк олар ки, щ.г. ЫВ ясрдя, бялкя дя ондан да яввял, ислам юлкяляриндя наьыл дейянляр о дяряжяйя чатмышды ки, бир бириня йахын мяканларда наьыл демякдя бир-бири иля рягабят апарырдылар.” Инжясянятя, ифачылыьа эюрцн ня гядяр мейл вар иди. Щямдя бу йолла инсанлар пул газанардылар. Бу ися мцхтялиф мяканларда няггаллыг сянятинин инкишафындан хябяр верир. О дюврдя бу нюв ифачыларын щамысында пешякарлыг сявиййясинин йцксяк олмасы суал алтындады. Орта ясрлярдя айрыжа мяктябляр олмайыб ки, 15-20 няфяр бир йердя йыьышыб устад дярси кечсинляр. Устадларын бир вя йа ики няфяр тялябяси оларды. Бу сяняти юйрянмяк истяйян жаванлар 4-5 ил устад йанында эязиб онларын гуллуьунда дайанардылар. Бу мянбядян мялум олур ки, о дюврдя бу сянятя щям ещтийаж, щям дя мараг, мящяббят вар иди. Мцасир дюврдя инжясянят университетини, коллежини битирмяйян инсанлар теле-радио мяканларында, мцхтялиф вязифялярдя ишляйиб, апарыжылыг, актйорлуг, реъиссорлуг (сериаллар, верлишляр чякирляр), продцссер сяняти иля мяшьул олурлар. Теле-радио ширкятляринин сайы эцнц эцнден артыр. Кадр чатышмамазлыгдан мяжбур олурлар гейри-пешякарлары ишя эютцрсцнляр. Сявиййя эюз габаьында. О дюврдя дя беля щалларын мювжудлуьу гачылмаздыр.

        “ЫЫ ясрдя (милади) наьылчылар мейданларда дастан, наьыл сюйляйяндя зарафат вя яйлянжяляр гатармышлар. Вяфдя (минада) ися бязян бунунла йанашы шит, ядябсиз сюзлярля бязяйыб сюйляйярмишляр. Ифа заманы рянэарянэлик йаратмаг цчцн мцхтялиф шяхслярин дилиндян данышырдылар вя юзляри мцхтялиф гийафяляря салырдылар. (йяни образ йарадырдылар. Г.Я.). Яэяр ЫЫ ясрдя наьылчылар юз ифаларында бядищя цслубундан истифадя едирдилярся, бу ондан хябяр верир ки, данышыг ъанринин нцмайяндяляри бядащятян вя иртижял (импровизя) ифа тярзляриндян щямишя истифадя етмишляр. Бу цслублар имкан верир ки, ифачылар бир-бирине бенземесин, щям юз мящарятин нцмайиш етсинляр, щям дя бу йолла ифачыларын фярди ифа цслуб вя тярзляри мцяййянляшир. Ифачылар наьыллары, щяр дяфя, ейни сюзлярля, ейни сщекилдя данышсайды щям юзц щям дя тамашачылар безярди. Онлар зарафат вя яйлянжяляр гатмагла ифайа мараг вя рянэарянэлик гатырдылар. Наьылчы наьылда олан образлары бир-бириндян айырмагла щадисяни тамашачылара даща тез вя даща айдын чатдырмаг имканыны ялдя етмиш олуб. Беля ифа естрада сянятиндя моно-скетч адландырылыр. Естрада артисти щяр щансы бир ящвалаты монолог шяклиндя данышанда орда олан бутун образлары ифа етмяк мяжбуриййятиндя олур. Бу онун актйорлуг ифасынын ня гядяр йцксяк олмасындан хябяр верир. Орда олан образларын диалогларыны ифа едяркян актйор тез-тез щалдан щала дцшцр. Тамашачыларын эюзц юнцндя актйор ани шякилдя бир нечя образын диалогуну тягдим едир, санки, еля бил айры-айры адамлар бир-бири иля данышыр. Бу ифа цчцн бюйцк усталыг тяляб олунур. Моно-скетчин бир ъанр нювц кими кюкц чох гядим дювря эедиб чыхыр.

        “Профессор Луи йазыр ки: Наьыл йазмаг вя наьыл демяк яряблярин бюйцк фяалиййяти вя наилиййятляриндян иди. Щезлитен вя йа Щезлитон йазыр ки: Падшащдан тутмуш ашбаз вя дялляйя гядяр щамы дастан динлямяйи хошлайарды. Дастан сюйляйянляри ишя эютцрярмишляр ки, онлар юз дастанлары иля шящзадяляря тярбийя версинляр. 1001 эежя вя яряб дастанлары силсиляси Баьдаддан тутмуш Бясряйя гядяр, Щябяшдян тутмуш Чин вя Мачиня (арашдырмаг) гядяр аид олурду. Амма еля ишин щягиги мяркязи вя дастанларын баш верян мяркязи Иран империйасы адланырды.” Яряб наьылчыларынын наилиййяти ондадыр ки, ряиййятдян тутмуш падшаща гядяр щамы наьыл динлемейи севди. Буна ясрляр лазым олур, бир айын, бир илин иши дейил. Наьылчыларын бу ишде зящмяти аз дейил, бу наилиййят онларын сенете олан мещеббетинин нятижясидир. Наьылын ян чох ушаглара тясири олур. Онун шцурунун инкишафына, зяканын йетишиб формалашмасына, инсан кими йетишмясиня бюйцк тясири вар. Бу сябябдян наьыллар бу эцн дя нянялярин дилиндя йашайыр. Авропа юлкяляриндя пешякар йазышылар йени-йени наьыллар йазараг халгынын хидмятиндяди. Азярбайжанда ися бу сащя чох зяиф инкишаф едиб. Демяк олар ки, наьыл йазан пешякар йазячыларымыз йохдур. Бизим ушаглар башга халгларын наьыл гящряманлары иля бюйцйцрляр. Ики-цч наьыл гящряманларымызы таныйырлар.

        “Язяд ял Доле алибуйе сцлаляси дюврцндя наьыл дейянлярин сахта хябярляр вя щядислярля, шийя вя сцннц мцбащисялярини эярэинляшдирмякляриня эюря няггаллары мейданларда, мяжлислярдя вя йолларда наьыл демяйя гадаьа етмишди.” Бу йердя сюзцн гцдрят вя тясир мясяляси мейдана эялир. Сюз инсанын щяйатында ян мцщцм амилдир. Инсан сюздян даща тез вя даща чох тясирлянир. Кцтля чох заман сюзля идаря олунур. Халгин севдийи, аьыллы инсанын сюзц даща эцжлц тясиря малик олур. Сюз тяблиьатын силащыдыр. Ясрляр бойу щюкмдарлар, онларын яйанлары ел сюзцндян горхуб чякинибляр. Сюветляр дюврцндя болшевикляр сюз силащыны юз ялляриня алдылар. Онлар естрада сящняляри, театр, кино вя газетлярин идарячилийини юз ялляриндя сахладылар. Сензура дейилян бир идарячилик системи йаратдылар. Сюзц истядикляри кими идаря етдиляр. Аталарын бир мясяли вар: “Йцз йейянин олсун бир дейянин олмасын”. О дюврдя шащ сарайына хидмят едян хцсуси адамлар олурду. Онлар лазым оланда халгын арасында эязиб йа хябяр топлайар йа да шайя бурахардылар. Дин хадимляри дя бу васитядян истифадя едирдиляр. Мянбядян беля мялум олур ки, шярти олараг няггаллар ики йеря бюлцнцр. Сянятя гуллуг едян няггаллар вя сийасятя гуллуг едян няггаллар.

        Доктор Жабер Янасори “Дярамяди бяр нямайеш вя нийайеш дяр Иран” (Иранда нцмайиш вя мяддащлыьына эириш”) китабында, орта ясрлярдя, няггаллыг сянятинин форма вя мязмун щаггында дяйярли мялуматлар вермишдир.

        “1. Эцжлц йаддаша малик олмалыдыр ки, бир дастандан диэяриня устаджасына кечсин.

        2. Эцжлц нцмайиш, зювг вя тясвир етмя гцдрятиня малик олсун.

        3. Ел арасында шяхсиййят кими етибар газанмыш олсун.

        4. Данышдыьы дастанда щяр щансы бир мягамда башга бир дастандан, наьылдан, ящвалатдан мисал чякиб вя йа бир парча сюйляйиб тязядян галдыьы йердян давам етмяйи бажарсын.

        5. Йахшы сяси (сяс тембри, эцжлц сяси), диксийасы олмалыдыр.

        6. Тамашачыны дуйа билсин вя онларын сявиййясиня, мякана дяйяр версин, психологийасы эцжлц олсун.

        7. Актйорлуг сянятиня малик олсун, амплуасы олмасын. Щям фажия щям дя комедийа ойнайа билсин.

        8. Охумаьы бажарсын.

        9. Пластикасы олмалы, рягс етмяйи бажармалыдыр.

        10. Нязмля нясри, чыхыш заманы, бир-бириня бирляшдирмяйи бажарсын.

        11. Ярузу йахшы билмялидир.

        12. Бядищя цслубуну бажарсын. Фиялбядищян (бядащятян) дастана гол будаг вермяйи бажарсын.

        13. Дцшдцйц жамаат арасында онлара уйьун мювзу данышмаг.”

        Няггаллыг сяняти иля мяшьул олмаг истяйян шяхс мцтляг устад няггалын йанында бюйцк мяктяб кечмяли иди. Няггал, дастанларын мятнини, мцтляг язбярдян билмяли иди чцнки, о дюврдя суфлйор олмайыб. Устад няггалын репертуарынын эениш олмасы важиб иди. О йедди эцн бир мяканда чыхыш ется щяр эцн йени дастан даныша билмялидир. Шаэирдин бюйцк репертуары мянимсяси цчцн цзцн илляр устад йанында дярс кечиб она имтащан вермяли иди. Ондан сонра илляр бойу тяжрубя топламалы иди.

        Няггал йуксек актйорлуг мящарятиня малик олмалыдыр. Дастанда олан бцтцн образлары сящнядя жанландырмаг мцтляг важибдир. Онда дастан щям мараглы щям дя бахымлы олур.

        О дюврдя няггалын жямиййятдя шяхсиййят кими нцфузя малик олмасы важиб амиллярдян бири иди. Тясяввцр един, яэяр бир мащалда аьсаггалын, молланын, газинин, кяндхуданын вя йа бяйин, аьанын щюрмяти олмаса онун сюзцнцн орда щюрмяти, кясяри олар? Няггал щям щюрмяти щям дя истедады иля динлийянлярин ряьбятини, мящяббятини газаныр.

        Няггаллар бядищя цслубундан мцтляг истифадя етмяли идиляр. Мисал цчцн жамаатын дяфялярля ешитдийи бир дастан вя йа наьылы сюйляйяркикян няггал мцтляг рянэарянэлик вя мараг наминя мцяййян мягамларында, мювзунун уйьун олараг, щашийядян чыхмаг мяжбуриййятиндя олур. Бу ялвя шеир, рявайят, лятифя, ел мясяли, аталар сюзц, олмуш ящвалат вя саиря ола биляр.

        Ифачыйа лазым олан ян важиби сяс, тембр вя диксийадыр. Сяс эур вя мющтяшям олмалыдыр. Ифачы мейданда, ачыг сяма алтында вя йа гящвяханядя чыхыш едяркян арха жярэялярдя олан тамашачылар онун сясини вя сюзцнц айдын ешитмялидир. Бу ися о гядяр дя асан дейил, йалныз эур сяся малик ифачы бу ишин ющдясиндян эяля биляр. Эур сяс цстяэял ширин тембр. Яэяр ифачынын тембри ширин, мяфтун едижи дейился онда тамашачы тез безяжяк. Ифачынын диксийасы зяиф олса тамашачылар мятнин мцяййян щиссялярини вя йа сюзляри чятин гаврайажаг. Онда ифачы тамашачы цчцн марагсыз олур.

        Ифачы чыхыш етдийи мяканы дяйярляндирмяли иди. Шящярля кяндин фярги вар иди. Шящяр жамааты иля кянд жамаатынын савад, дцнйа эюрцшц, дцшцнжя тярзи чох фяргли иди. Кянд тамашачылары нисбятдя шящяр тамашачылары даща тялябкар иди. Кянд тамашачысыны сюзля овсунлайыб рам етмяк, инандырмаг даща асанд иди. Ифачы чыхыш етдийи мякана эюря тамашачыларла сющбят едяряк онларларын инамыны газаниб, щысс вя аьыл сявиййясини дяйярляндириб мцнасыбятини гурмалыдыр. Она эюря инсан психалоэийасыны билиб дяйярляндирмяк ифачынын ясас “силащыдыр”.

        Няггалыг сяняти естрада сянятинин данышыг ъанрынын бядии гираят ъанр нювцня аиддир. Данышыг ъанрынын щяр бир нювц актйорлуг сяняти цзяриндя гурулуб. Дастаны айаг цстя дайаныб, гуру-гуру, щеч бир емотситасыз, монотон шякилдя данышан няггал кимя хош эяляр. Яэяр няггал актйорлуг сянятиня мцкяммял йийялянирся о мейданда щейрятамиз эютцняжяк. Сюйлядийи дастанда, наьылда мцхтялиф образлар вар. Гожа, жаван, ушаг, щейван, див, жин вя саиря образлары бири-бириндян фяргляндиряндя, онларын данышыг тярзини, мимикасыни, щярякятини жанландыранда ифа жялб едижи олур. Тамашачынын эюзц юнундя образдан образа кечяндя трансформатсийа цслубундан истифадя етмиш олур. Мцасир актйорлар юзляри цчцн амплуа сечир вя щеч вахт о амплуада чыхмырлар. Комедийа артистляри башга амплуада чыхыш етмирляр ки, мяни халг беля таныйыр. Фажия актйорлары да комедийа ойнамаьы юзляриня йарашдырмырлар, “мяндя алынмаз” дейирляр. Актйорун амплуасы “вар” вя йа “олмур” дейяндя, сянят адамлары арасында, щямишя фикрир айрылыьы олуб. Амма няггалын “амплуасы олмамалыдыр” бу бир мяналыдыр. Чцнки, дастан вя наьылларда мянфи, мцсбят образлар, мцхтялиф яфсаняви вя реал щейван образлары олур. Щадисяляр баш верян заман эцлмяли, жидди, горхулу вя саиря щаллар вар. Бир няфяр ифачы, йяни няггал, бцтцн бу образлары йаратмалы, щадисяляри жанландырмалыдыр. Бундан ялавя “мцяллиф”, йяни наьылчы образыны йаратмалыдыр. Бу нюв ифачылыг “моно инетмедийа”, “моно скетч” ифажыларына да аиддир.

        Ифачынын охумаг бажарыьы онун ифасына рянэарянэлик эятирмиш олур. О дюврдя няггаллар дастан вя наьыл сюйляйяркян мащныдан, муьамдан вя йа мусигидян истифадя едиб етмядийи барядя бизим ялимиздя дягиг мялумат йохдур. Лакин бу мянбяйя ясаслансаг беля демяк олар ки, няггал ифасында мащны вя мугамдан истифадя едирмиш. Тягрибян йягин етмяк олар ки, щадисялярин эедишаты мягамында, мювзунун даща да тясирли олмасы цчцн, ифачы мащны вя йа муьамдан истифадя едирди.

        Пластика дейиляндя ифачынын мейдана дахил олуб дастан вя йа наьылы сюйляйиб мейдандан чыхана гядяр олан йериши, дурушу вя ял-гол щярякятляри нязярдя тутулур. Тясвир етдийи образын характериня уйьун пластиканын гурулмасы ифаны даща да инандырыжы вя бахымлы едир. Мянбядя “рягс етмяйи бажармалыдыр” йазылмасы ондан хябяр верир ки, няггал цчцн рягс етмяйи бажармаг важиб амиллярдян биридир. Тябии ки, пешякар, там гурлушлу рягсдян сющбят эетмир. Йягин ки, няггал чыыхышы заманы мащны охуйаркян рягс етмяйини нязярдя тутулур. Бу рягс характерик рярс сайилир. Образын характериня уйьун рягс елементляри. Характерик рягсин елементляри диэяр рягслярин щярякятляриндян фярглянир.

        Наьыл нясрля олур, дастанда ися нясрля нязм бир-бирини явяз едир. Нясри сюйлямяк айрыжа сянятдир. Нязми сюйлмяк чярчивя ифа тяляб едир. Нясри данышаркян ифачы бядищя цслубундан истифадя едяряк юзцндян ялавяляр едя биляр. Нязмдя ися ифачы щеч бир ялавя едя билмяз. Наьыл данышаркян няггал мягамы дцшяндя нязмя мцражият етмяли, фикри танынмыш классик вя йа юзцнцн мцасири олан шаирлярин шеири иля давам етдирир. Няггал нясрдян нязмя, нязмдян нясря устаджасына кечмяйи бажармалыдыр.

        Азярбайжанда классик шаирляр мцтляг яруз вязниндя йазырдылар. Щежа вязни сон ясрлярдя дябя дцшдц, ялялхцсус ашыь йарадыжылыьында. Сюветляр дюврцндя яруз вязниндя йазан шаирляри тядрижян сыхышдырмаьа башладылар. Щежа вя сярбяст вязндя йазан шаирляря эениш мейдан верилди. Бунунлада шаирлярин сайы эцнц эцндян артыр лакин, дохсан фаиази яруздан хябярсиздир. Сон 40-50 илдя Я.Ващидя бярабяр бир шаир йетишмяйиб. Сон 50 иля гядяр, Абшеронун кяндляриндя, ялялхцсус Маштаьа кяндиндя, кянд жамааты яруз вязнини билирдиляр, хиридарлар чох иди. Классик шеирляри язбяр билирдиляр. Кяндя эялян ханяндя гязяли сящв охуйанда, вязни позанда, сюзц сящв тяляффцз едяндя вя йа вурьуну сящв вуранда жамаат юз ирадларыны диля эятирярдиляр. ХХЫ ясрдя ярузу билян инсанлар сайы 1%-я ениб десяк йанылмарыг. Амма мянбядян беля мялум олур ки, ифачы ярузу мцтляг билмяли иди чцнки, тамашачылар ярузу йахшы билирди, якс тягдирдя ифачыны бяйянмяйиб мязяммят едярдиляр. Мялум мясялядир ки, о дюврдя шеирляр яруз вязниндя йазылырды.

        Бядищя естрада сянятинин щяр сащясиндя эениш истифадя олунан бир цслубдур. Бядищя яряб сюзцдцр. “Яряб дилинин мяналы лцьяти” китабында бядищя сюзцнцн ачыгламасы “аьла эялян илк фикир” кими верилиб йяни, “фантазийа”. Бядащятян сюзцнцн ачыгланмасы ися “Инсанын аьлына эялян илк фикрин о андажа, юзцндя эцж тапыб, ифа олунмасы” кими верилиб. Фиялбядищян ися “щазырлашмадан, бирдян ифа” кими верилиб йяни, “експромт”. Няггаллар щяр дяфя ифа едяркян мякана, тамашачыларын ящвалы-рущиййясиня уйьун олараг, бядищя цслубундан истифадя едяряк, дастан, наьылы фяргли шякилдя сюйляйирляр. Мян юзцм, бир естрада актйору кими, щяр дяфя щансы бир монолог, моноинтермедийа, моноскетч ифа едяркян, юзцмдян асылы олмайараг, щямишя фяргли олур. Чцнки, мян ифа едяркян щяр дяфя о образлары йенидян йашайырам. Щяр дяфя ейни жцр ойнамаг мцмкцн дейил. Заман кечдикжя мяним дцшцнжя тярзим инкишаф едир, образлары йенидян йашайаркян щисслярим, мцнасибятим тязялянир. Образы ня жцр ишлямишямся еля дя сюйляйирям, щеч ня дяйишмир, садяжя тязя штрихляр артыр, сюз, жцмля, зярб мисал, аталар сюзц, бейт вя саиря ялавя олуна биляр. Тамашачылардан бири мяня сюз ата биляр, саташа билыяр, щадисяйя гиймят вя йа мцнасибят билдиря биляр. Бцтцн бу мягамлардан, вязиййятлярдян чыхмаг цчцн бядищя цслубу ифачынын кюмяйиня эялир. Йалныз естрада сянятиндя бу мцмкцндцр. Театрда актор йалныз ролун ойнамалыдыр, щеч бир кянар мцдахиляйя реаксийа вермямялидир. Нязмдя щеч ня дяйишмяк мцмкцн дейил, йалныз интонатсийалар эцнц-эцндян жилаланыр.

        Эениш репертуара малик ифачы щеч вахт мювзу цчцн оэар галмыр. Бир вар жамаатын язбяр билдийи мювзулар, бир дя вар щеч вахт ешитмядийи мювзулар. Щяр ики мювзуларын мянфи вя мцсбят жящяляри вар. Таныдыьы, дяфялярля ешитдийи мювзуйа мараьнан да гулаг аса биляр вя йа тязядян динлямяйя щювсяляси чатмаз, мараьы олмаз. Щеч вахт ешидилмяйян, тязя мювзу ися тамашачы тяряфиндян нежя гябул олунажаг бу ифачынын пешякарлыьындан асылыдыр. Мяшщур ифачы ня мювзу данышса тамашачы гябул едяжяк. Танынмамыш ифачы ися тамашачынын мящяббятин газанмаг цчцн мяшщур мювзуйа мцражият етмяли олур. Бир жящят дя вар ки, кянд щямишя, щяр сащядя инкишафда шящярдян хейли эеридя олуб. Шящярдя мядяниййят, инжясянят даим инкишафда олуб. Сарай жамааты, шящяр жамааты вя кянд жамааты, бири-бириня нисбятдя, сявиййяжя фяргли тамашачылардяр. Бу сябябдяндир ки, няггал дцшдцйц жамаатын арасында онлара уйьун мювзу данышмалы иди.

        “Щярдян мейханялярдя сянятлярин эюстярмяйя мяжбур олурдулар. Яэяр бу мейханялярдя няггаллар отуруб данышсайдылар онда бу йыьынжаьын адына мяжлис дейярдиляр. Айаг цстя данышсайды мягамят дейярдиляр. (мягам йяни дайанажаг, ят(ат) жям шякилчидир, мягамат йяни дайанажаглар. Г.Я.)” Бу мянбя бизи дяриндян арашдырмаьа мяжбур едир. Мейханя сюзц чох вахт араг, чахир сатилан вя йа ичилян йер йяни, ресторан, трактир, падвал анламы кими тягдим олунур. Яслиндя мейханянин башга анламлары да вар. Црфан алимляри жяннятдя мей булаьы олан мяканы мейханя адландырырлар йяни, мей олан йер, мякан. Арифлярин, мцршидлярин, црфан алимляринин, шаирлярин топландыьы йери мейханя, топлантыны ися мяжлис адландырырдылар. Халгын дцшцнжясиндя, дилиндя ися мейханя мяжлиси кими формалашыб. Мейханядя йяни, “ресторанда” няггал мяжлис гурурду, дастанлар, наьыллар данышырды. Ола билсин ки, наьыллары яйляшян йердя, дастанлары ися айаг цстя, мейданы долана-долана сюйляйирдиляр. Бу сябябдян ола билсин ки, няггал ифачылыьында мяжлис вя мягамят ифа тярзи олуб. Щяр ики ифа тярзинин юзцнямяхсуслуьу вар. Яэяр няггал мяжлис ифа тярзиндя наьыл данышырса орда олан образлары йалныз данышыьы, мимикасы, ял щярякятляри иля йарадыб тамашачылара чатдырыр. Йох яэяр няггал мягамят ифа тярзиндя дастан сюйляйирся онда орда олан образларын йеришини, ял щярякятини, мимикаларыны вя данышыг тярзини, цмуми пластикасыны тамашачыларын эюзц юнцндя жанландырыр. Щятта образларын диалогларыны, щадисялярин бязи мягамларыны жанландырмагла дастаны тамашачылара даща мараглы формада чатдырмыш олур.

        “Дастанлары яйлянжя мягсяд дашыйырды вя гядим тарихлярдян мянбялянирди. Бу дастанлар цчцн ян йахшы мянбяй “Мягамате щярири” китабындадыр. Ябу Зейд щаггындадыр, ариф, гожа бир киши олуб. (1122-жи щ.гямярдя рящмятя эедиб.) Хялифя ял Мостящзяр Беллащ (1094-1118-жи илдя) шащлыьы дюврцндя йцзлярля няггалы юз сарайына топламышды.” Дастан яйлянжя мягсяди дашыйырса онда бу яйлянжядя ясас фигур няггалдыр. Няггал няинки тамашачылары яйляндирир, щям дя онлара тарихдян, ядябиййатдан, мядяниййятдян, яхлаг нормаларындан данышыр. Няггаллар бир нювц дюврцнцн зийалыси сявиййясиндя иди. Няггаллары дюврцнцн бядии гираятчиляри кими гябул етсяк сящв етмярик. Няггалын ифасы соло ифа сайылыр. Соло ифа ися естрада сянятиня мяхсусдур. Инсанын юз шяхси истедадыны нцмайиш етмяк цчцн естрада сянятиндя эениш имканлар вар. Йалныз естрада сящнясиндя ифачы бир нечя ъанр нювцнц юзцндя бирляшдириб тамамланмыш бир естрада нюмряси тягдим едя биляр. Няггал да данышыг, рягс, мусиги ъанрларынын бязи нювлярини бир ифада бирляшдириб тамашачыны 2-3 саат яйляндиря билян бир естрада ифачысыдыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

“Дярамяди бяр нямайеш вя нийайеш дяр Иран” (Иранда нцмайиш вя мяддащлыьына эириш”) мяллиф Доктор Жабер Янасори., Тещран., няшр Ентешарате Ващеде фоге бярнамейе бяхше Фярщянэийе дяфтяре Мяркязийе Жящд данешгащи 1366-жы ил 263. с.

“Тещранын ижтимаи тарихи ХЫЫЫ яср” Чяфяр Шящри Ы жилд. Тещран. “Ряса” мядяни хидмятляр мцяссяси. 6 жилддя. 3-жц чап 1378 цм. сящ 622.

“Базищайе нямайеши” (Нцмайиш ойунлары) Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази. Ы жап 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир. Тещран.

“Мяьалесе Жананэири”, Нуряддин Жащанэир сарайында эежя мяжлисляри” 24 ряжяб 1017 илдян 19 рамазан 1020-жи щ.г. илядяк., мцллиф Ябд ял Сяттар Бен Гасем Лащури., Тещран., Мяркязе Пяянущеъийе Мирасе мяктуб., 1385., цм. сящ. 410.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page