ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
МЯММЯД САЛЕЩ ИСМАЙЫЛОВУН ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫ ЩАГГЫНДА ФИКИРЛЯРИ
Лейла ЗЮЩРАБОВА
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТИ КОНТЕКСТИНДЯН ТАРЗЯН ЩЯМИД ВЯКИЛОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНА БИР БАХЫШ
Афят НОВРУЗОВ, Адыэюзял ЯЛИЙЕВ
EXPLORING THE HUNGARIAN MAQAM
Sandor SZABO (Мажарыстан)
БАРОК ДЮНЕМДЕН БАШЛАЙАРАК САНАТ ВЕ ТОПЛУМ ИЛИШКИСИ
Бурак ЩОШСЕС (Тцркийя)
КЛАРИНЕТИН ТАРИЩСЕЛ ЭЕЛИШИМИ ВЕ ЙАПЫСЫ
Бесте ЩОШСЕС (Тцркийя)
БЮЙЦК ТАРЗЯН МИРЗЯ САДЫГ ЯСЯД ОЬЛУНУН ЙАРАТДЫЬЫ АЗЯРБАЙЖАН ТАРЫ
Ирадя КЮЧЯРЛИ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИ – ТАРИХИ ШЯХСИЙЙЯТ ВЯ МИЛЛИ МУСИГИМИЗИН ЮЛМЯЗ ИДЕОЛОГУ КИМИ
Эцллц ИСМАЙЫЛОВА
МЯММЯД САЛЕЩ ИСМАЙЫЛОВУН ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫ ЩАГГЫНДА ФИКИРЛЯРИ
Лейла ЗЮЩРАБОВА
ДАСТАН КОМПОЗИСИЙАСЫНЫН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ

 


       Халг мащнылары мцхтялиф дюврлярдя мусигишцнасларын вя бястякарларын диггят мяркязиндя олмушдур. Бу онларын мцхтялиф аспектлярдя тящлилиндя, топланыб нота салынмасында, мцхтялиф ишлямялярин мейдана чыхмасында, бир сыра юзцнямяхсус хцсусиййятляринин цзя чыхарылмасында юзцнц эюстярир. Бу да тясадцфи дейил.... Чцнки халг мусигиси (мащнылар вя рягсляр) Азярбайжан халгынын айрылмаз бир щиссяси, илк мусигисидир. Азярбайжан халгыны халг мусигисиз, йяни мащны вя рягслярсиз тясяввцр етмяк мцмкцн дейил. Халг мащны вя рягсляри халгын бцтцн дюврляриндя ону ящатя едян бцтцн сащялярдя иштирак етмиш, халгын йа ишини йцнэцлляшдирмиш, йа ону ишлямяйя сювг етмиш, мцяййян щисс вя щяйяжанларыны, севэини эюстярмиш, сосиал мцщити якс етдирмиш, йа да мяи-шяти иля ялагядар йаранмышдыр. Мящз бу сябябдян халг мащныларынын бир сыра ъанр вя формалары мейдана эялмишдир.

        Гейд етдийимиз кими, халг мащнылары бир сыра тядгигатчыларын ясярляриндя юз яксини тапмышдыр. Беля ишлярдян бири дя М.С.Исмайыловун “Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары” (йенидян ишлянмиш тамамланмыш няшр. Бакы, “Ишыг”, 1984) вя “Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми методик очеркляр”и (Бакы, “Елм”, 1991) адлы елми тядгигатларыдыр. Биз М.С.Исмайыловун садаладыьымыз ики ясяриня сюйкяняряк онун мящз мащны мусигисинин хцсусиййятляри иля баьлы фикирлярини охужулара чатдыражайыг.

        Илк яввял ону дейяк ки, М.С.Исмайылов “Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары” китабында халг мусигисинин 3 ъанр групу щаггында мялумат верир. Ы груп бящрли ъанрдыр ки, бурайа мащны, рягс, рянэ вя диринэиляр аиддир. ЫЫ бящрсиз ъанр групудур. Бура зярбли мусиги алятляринин мцшайиятиня билаваситя уйьун эялмяйян мусиги нцмуняляри дахилдир. Беля нцмуняляря вокал инструментал вя инструментал муьамлары эюстярмяк олар. ЫЫЫ групу ися М.С.Исмайылов гарышыг бящрли груп адландырмышдыр ки, бура дахил олан ъанрлар щям бящрли, щям дя бящрсиз мусиги цнсцрляриня маликдирляр. Эюркямли мусигишцнас бу група “ритмик муьамлары” (зярби-муьамлары) аид етмишдир. Щаггында данышдыьымыз бу 3 груп монографийаны ЫЫЫ фясля айырыр. Эюрдцйцмцз кими, халг мащнылары щаггында ясярин Ы фяслиндя сюз ачылыр.

        О, илк яввял эюстярмишдир ки, халг мащныларында ян йахшы оьул вя гызларымызын горхмаз суряти, иэидлик вя гящряманлыьы, онларын цмид вя арзулары тяряннцм олунур. Бунунла бярабяр тядгигатчы зящмят просесляринин, той вя йас мярасимляринин вя янянялярин дя халг мащныларында якс олунмасындан сюз ачыр. Мящз бу сябябдян Азярбайжан халг мащнылары чох ъанрлы олдуьу кими, мятн вя мязмун жящятдян дя чохжящятлидирляр. Мцяллифя эюря халг мащныларына зящмят, гящряманлыг, мяишят, лирик, мязщякяли мащнылар, бешик няьмяляри аиддир. Бу сащяляр монографийада тящлил обйектиня чеврилмишдир.

        Илк яввял зящмят мащныларындан сюз ачылыр. Мусигишцнас йазыр: “Хцсусян малдарлыг тясяррцфаты иля ялагядар олараг йаранан фолклор даща эениш вя зянэиндир”. О щямчинин гейд едир: “Зящмят просесини якс етдирян мащнылар, тарлада йер шумлайаркян, тохум сяпини заманы, хырманда тахыл дюйцляркян, халы-халча тохуйан дязэащ йанында, щясир щюрцляркян, бир сюзля, ямяк яснасында мейдана чыхмышдыр”. Вя юз фикирлярини зящмят мащнылаырындан бир нечя нцмуняляр ясасында эюстярир. Гейд едяк ки, бязи тядгигатчылар зящмят мащныларыны щямчинин ямяк мащнылары да адландырырлар. Мцяллиф зящмят мащныларындан сюз ачаркян онларын унисон ифада амма хор шяклиндя охунмасы щаггында да фикир сюйлямиш вя ясасян чялтик йыьымына щяср олунмуш мащныларын ифасында буну эюстярмишдир. Бу да ясас етибариля Лянкяран, Масаллы районларында вя цмумиййятля, чялтикчиликля мяшьул олан бюлэялярдя эениш йайылмышдыр.

        Даща сонра М.С.Исмайылов гящряманлыг мащныларына тохунур. Мцхтялиф гящряманлара щяср олунмуш мащнылардан сюз ачараг, юз фикирлярини мащны нцмуняляриндян сечилмиш фрагментляр цзяриндя тягдим едир.

        Тядгигатын сонракы мярщялясиндя халг мащныларынын мцхтялиф адят вя янянялярини якс етдирян мяишят мащныларына диггят йетирилир. Мусигишцнас ясасян бу ъанра дахил олан мащнылардан мящз той мащнылары цзяриндя дайанараг бир нечя мащныны мисал эюстярир. Бурада ясас мягсяд ондан ибарят иди ки, той мащныларынын чохсайлы олмасыны эюстярмяк вя бу мащныларын тойун мцхтялиф анларыны якс етдирмясини сцбута йетирмяк иди.

        Нящайят, Азярбайжан халг мащныларынын ян бюйцк бир щиссясини тяшкил едян лирик мащнылар да Мяммяд Салещ Исмайыловун тядгигатында юз тяжяссцмцнц вя тядгигини тапмышдыр. Мцяллиф гейд едир ки, лирик мащныларын яксяриййяти севэи мювзусуна ясасланыр: “Азярбайжан халг мащны йарадыжылыьынын чох щиссясини севэийя аид лирик мащнылар тяшкил едир. Эюзяллик, севэи вя мящяббят, йар щясряти вя с. мювзулар беля мащныларын ясас мотивляридир” вя “Гарабаьда бир дянясян” , “Жан гурбан ейляр” адлы халг мащнылары цзяриндя дедиклярини изащ едир.

        Даща сонра халг мащныларынын бир голу олан бешик няьмяляриндян сюз ачылыр. Онларын ясас хцсусиййяти, поетик мятни, мцхтялиф вя рянэарянэ характери якс олунур.

        М.С.Исмайыловун Азярбайжан халг мащныларынын мащиййяти щаггында иряли сцрдцйц бир сыра фикирляр дя тядгигат обйектиня чеврилмиш вя изащ олунмушдур. Мусигишцнас йазыр: “Азярбайжан мащныларыны вя цмумиййятля халг мусигимизин башга нцмунялярини гаврайа билмяйянлярдя илк нязярдя еля тясир ойана биляр ки, эуйа бу мусиги йекнясяк вя монотондур. Лакин бу мусигийя йахындан бяляд олан щяр кясин гялбиня, дахили аляминя Азярбайжан мелодийаларынын вя хцсусян халг мащныларынын нцфуз етдийини эюря билярик. Халг мащныларында мелодийанын ифадяли олмасы бир даща она эюря бюйцк ящямиййят кясб едир ки, Азярбайжан халг мусигиси, ясас етибариля бирсяслидир. Демяк олар ки, бцтцн мащнылар бир няфяр тяряфиндян бирсясли ифа олунур. Дцздцр, ики няфяр тяряфиндян дейишмя шяклиндя ифа олунан бязи мащнылар да вардыр.... Азярбайжанын бязи районларында, хцсусян Лянкяранда вя Масаллыда, унисон щалда олса да, зящмят мащныларынын вя яняняви мащныларын хор иля охунмасы щалларына да тясадцф олунур. Лирик Азярбайжан мелодийасына хас олан зянэин мелизматика бу щалда юз тяравятини итирмир”.

        Доьрудан да Азярбайжан халг мащныларынын мелодийаларындакы рянэарянэлик - лад, вязн ясасынын вя мусиги ифадя васитяляринин мцхтялиф шякиллярдя якс олунмасы юз нювбясиндя бядии-емосионал сяслянмяни тямин едир. Мювзу вя ъанр групундан асылы олмайараг, истяр вокал, истярся дя вокал-инструментал ифайа мараьы артырыр. Азярбайжан халг мащныларынын мелодийаларындакы ялверишлилик, хцсусиля башланьыж, ясас вя мцшайиятчи мелодийа лириклик, ойнаглыг, ритмик ялванлылыг ифачылыг сяняти цчцн чох сяжиййявидир. Профессор М.С.Исмайылов юз тядгигатында бу жящятляри дя хцсуси олараг диггят мяркязиндя сахламышдыр: “Азярбайжан халг мащныларынын мелодийасында трел, мордент, форшлаг кими мелизмлярин бцтцн нювляриня тясадцф олунур. Бунлардан башга, халг инструментал мусигимиздя “лал бармаг” ады иля эениш йайылмыш мелизм нювц дя вардыр”.

        Монографийада мусигишцнас щямчинин халг мащныларынын лад вя мелодийасы щаггында сюз ачыр. О гейд едир ки, халг мащнылары ичярисиндя чох щиссяси шур вя сеэащ ладына ясасланыр: “Сеэащ мягамынын интонасийа ясасы мящяббят мязмунлу мащныларын цмуми емосионал характериня уйьун эялир”. Мелодик инкишафдан данышаркян мцтяхяссис гейд едир ки: “Мащныларымызын ясасландыьы мягамдан асылы олараг, онун бу вя йа диэяр истинад пярдясинин мелодик вя ритмик жящятдян ишлянмяси сяжиййяви бир прийом кими халг мащныларымызын мелодийасында юзцня эениш йер тапыр. Ади тякрарланма, вариантлылыг, секвенсийа вя с. бу кими васитялярин щамысы Азярбайжан мелодийаларынын дахили инкишафыны мцяййянляшдирир” Доьрудан да, халг мащныларынын ясасыны тяшкил едян мелодийанын ролу вя ящямиййяти чох бюйцкдцр. Мащны мящз мелодийа вя поетик мятнин вящдятиндян йаранмышдыр. Мелодийанын зянэинлийи, чохшахялилийи ону сцбут едир ки, Азярбайжан халг мащнылары зянэин вя рянэарянэ инкишаф просесиня маликдир вя профессионал ишлянмя дяряжясиня гядяр ужалдылмыш, бу эцнкц дювря гядяр юз тяравятини итирмяйяряк даща да зянэинляшмишдир.

        М.С.Исмайыловун халг мащныларынын метро-ритмик хцсусиййятляри дя диггятдян кянар галмамышдыр. О, бу барядя ашаьыдакылары гейд едир: “Азярбайжан мащнылары метро-ритмик хцсусиййятлятиня эюря дя чох зянэин вя ориъиналдыр. Бир чох мащныларымыз вар ки, онларда ритмик щярякят тякжя ади чяряк вя сяккизликлярля дейил, оналтылыг, отузикилик нотларла бярабяр, синкоп триол, квинтол вя саирядян тяшкил олунан мцхтялиф комбинасийалы бир чох ритмик фигурасийалар да иштирак едир. 6/8, 3/4, 3/8” кими метрик вязнляря Азярбайжан халг мащны йарадыжылыьында чох тясадцф олунур. Бу вязнляр ичярисиндя ян чох йер тутан 6/8 юлчцсцдцр. Халг мащныларымызын чох щиссяси, демяк олар ки, бу ритмик вязня ясасланыр”.

        Эюрцндцйц кими, Азярбайжан халг мащныларынын мелодийаларындакы хырдалыглар, сяс чаларлары, онларын инкишаф истигамятляри, интонасийа мцнасиблийи вя с. мусиги тядгигатчыларымызын да диггятини жялб етмишдир. Халг мащныларынын мятниндян сюз ачдыгда мусигишцнас халг поезийасынын сяжиййяви жящятлярини эюстярмиш вя халг мащныларынын мятнини гошма, дцбейти, байаты вя бу кими поетик формалар тяшкил етмясини вурьуламышдыр.

        Монографийада щямчинин халг мащныларында йюнялмя мясяляляриня бир гядяр тохунулур вя нцмуня кими йалныз ладдахили йюнялмяляря аид мусиги парчалары яйани эюстярилир. Ону да гейд едяк ки, тядгигатда йюнялмя ашаьыдакы кими изщар олунур: “Азярбайжан халг мащнылары ичярисиндя еляляри дя вар ки, онлар мягамын ики пярдясиня истинад едир, онлардан бири мащнынын башланьыж щиссясиндя юзцнц эюстярмякля йарым каданс йарадыр, диэяриси ися мащнынын сонунда ямяля эялмякля там йарым кадансла мащныны тамамлайыр”. Йяни, М.С.Исмайылов “мягамын ики пярдясиня истинад етмяк” дедикдя, ладдахили, йяни бир лад чярчивясиндя истинад пиллянин дяйишилмясини, йюнялмя мянасында тязащцр едир. Вя нцмуня кими сеэащ ладында ясасян шикястейи-фарса кечирди, шур ладында ися зямин-харяйя йюнялмяни яйани эюстярир. Ялбятдяки бу мясяля профессорун диэяр тядгигат ясяриндя “Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми методик очеркляр”индя даща эениш шярщ олунмушдур. Бу сябябдян дя щямин ясярдя мащнылара аид оланлары охужуйа тягдим етмяйи мцвафиг сайырыг. Щямин ясярин “Азярбайжан халг мягамларынын гощумлуг мцнасибяти щаггында” адлы бюлмядя ладлар арасындакы ялагялярдян бящс олунур. Вя бурада дейилян фикирляр жанлы халг мащны вя рягслярин цзяриндя яйани шякилдя тящлил олунур. Гейд едяк ки, бу гощумлуг йалныз раст, шур вя сеэащ (гисмян чащарэащ) мягамлары (ладларын) арасындакы “кечидляря” йюнялмяляря аиддир вя бу лад гаршыдурмасынын мцяййян ганунауйьунлуглары юз яксини тапмышдыр. Мящс бу сябябдян дя, бу ладлара ясасланан бир нечя халг мащнысына диггят йетирилмиш вя ашаьыдакы нятижяйя эялинмишдир: “Халг мусиги ъанрлары вя формаларынын тящлили эюстярир ки, мягамтоналлыгларын гаршы-гаршыйа гойулмасы сяс тяркибляриня эюря уйьун олан мцяййян мягам груплары иля ялагядар олараг жидди ганун гайдалара табедир. Яэяр биз бир-бириндян бюйцк секунда мцнасибятиндя олан раст, шур вя сеэащ кими цч мягамын сяссырасына нязяр йетирсяк, тяркиб етибариля бунларын ейни олуб, лакин майя пярдяляриня эюря бир-бириндян фяргляндийини эюрярик”.

        Мящз бу фикирля М.С.Исмайылов эюстярмишдир ки, раст, шур вя сеэащ ладлары арасында бюйцк баьлылыг вар. Бу сябябдян ладлар арасында кечидляр чох характерикдир вя дейилян фикирляри эюркямли мусигишцнас халг мусиги нцмуняляриндян эятирилмиш мусиги парчалары ясасында сцбута йетирир.

        Эюрдцйцмцз кими, нязяр йетирдийимиз монографийаларда халг мащныларына мцнасибят мцхтялиф аспектлярдя юз тяжяссцмцнц тапыр. Яэяр “Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары” монографийасында халг мащныларынын ъанр вя мювзу етибариля классификасийасы, форма вя метро-ритм хцсусиййятляри, халг мащныларынын лад вя мелодийа ясасы тящлил обйектиня чеврилмишдися, “Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр” адлы монографийасында халг мащнылары мцяллифин нязяри фикирляринин тядгиги ясасында обйектя чеврилмишдир.

        Беляликля, очерклярдя юн плана чякилян мягамлар, мцяййян фикирляр, арашдырмалар няинки халг мащныларында, еляжя дя бцтцн ъанрларда юз актуаллыьыны итирмяйир. Бу тядгигатлар чох файдалы вя зяруридир. М.С.Исмайылов демяк олар ки, арашдырмалары иля Ц.Щажыбяйли йолунун давамчысы олмушдур. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, йухарыда М.С.Исмайыловун вурьуладыьы мясяляляр алимин йетирмяляринин тядгигат ясярляриндя вя еляжя дя, бу эцнкц дюврдя мусигишцнасларын елми ишляриндя юз давамыны тапыр.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page