КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ДАИРЯ КОНСЕПТУАЛ ИШАРЯ КИМИ
Фазиля НЯБЫЙЕВА
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ЭЕНЕАЛОЭИЙА ВЯ ТАЛАНТ
Фирянэиз ЩИДАЙЯТОВА
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ НЯГГАЛЛАРЫН МЯЗМУН ВЯ ФОРМАЛАРЫ
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
РОЛЬ СЕФЕВИДСКИХ АЛЬБОМОВ В ЭВОЛЮЦИИ ИСКУССТВА РИСУНКА
Лала МАМЕДОВА
ЖИВОТНЫЕ В ПОЭМЕ «ЛЕЙЛИ И МЕДЖНУН» НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ
Алла БАЙРАМОВА
УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ИРСИ СЯНЯДЛИ ТЕЛЕВИЗИЙА ФИЛМЛЯРИНДЯ
Фидан НЯСИРОВА
ДАИРЯ КОНСЕПТУАЛ ИШАРЯ КИМИ
Фазиля НЯБЫЙЕВА
А.П.ЧЕХОВ ДРАМАТУРЭИЙАСЫ РЕЪИССОР Ж.СЯЛИМОВАНЫН ЙОЗУМУНДА (“Ванйа дайы” тамашасынын нцмунясиндя)
Эцнел ТАЛЫБОВА
ШЯХСИЙЙЯТИН ФОРМАЛАШМАСЫНЫН ПЕДАГОЪИ, ПСИХОЛОЪИ ВЯ ФЯЛСЯФИ МАЩИЙЙЯТИ
Щижран САДЫГЗАДЯ
ТЦРКИЙЯДЯ ОПЕРА ЪАНРЫНЫН ЙАРАНМА ЙОЛЛАРЫ
Юзел ОСМАН

 


       Дцнйада еля бир халг йохдур ки, онун мядяниййятиндя рягсляр олмасын. Рягсляр щяр халгда истяр мязмун, истяр хореографийа, истярся дя тарихи бахымдан щям ортаг, щям дя фяргли хцсусиййятляря маликдирляр. Соло рягсляр, тякжя кишиляр вя гадынлар тяряфиндян ифа едилян рягсляр, еляжя дя кцтляви рягсляр фяргли гцтблярдя йашайан мцхтялиф халгларын рягс инжясянятиндя мювжуддур. Щямин рягсляри щяр халг юзцнцн темпераментиня, адят-янянясиня уйьун тярздя ифа едир. Ола билсин ки, рягслярин адлары айры-айры халгларда фярглидир. Лакин буна бахмайараг онлар арасында мцштяряк яламятляр дя вардыр. Ясас сяжиййяви яламятлярдян бири онларын даиря формасында ифа олунмасыдыр. Даиряви рягслярин тарихи чох гядимдир. Фикримизжя, беля рягсляр цмумбяшяри башланьыж олуб, инсан шцурунун илкин вя ясас формасыны тяшкил едир. Ону да гейд етмяк йериня дцшяр ки, даиряви формада ифа олунан рягсляр мейдана эялмямишдян яввял тарихин ян еркян мярщялясиндя даиряви айин мярасимляри мювжуд олмушду. Дцшцнцрцк ки, щямин мярасимляр гядим инсанларын танрыйа ибадят етмясинин ян еркян формасы иди.

        Бяс, даиряви айин мярасимляринин вя щямин мярасимлярин шяклидяйишмиш формасы олан мцасир йаллы рягсляринин даиря формасында ифа олунмасынын ясас сябяби нядир? Беля рягслярдя даирянин функсийасы нядян ибарятдир? Биз, щазырки мягалядя ахтарышларымызы щямин суаллар яртафында гурмушуг. Фикримизжя, даиря кцтлянин щярякят васитяси иля цмуми дилидир. Беля рягслярдя даиряни щярякятя эятирян механизм ися инсан кцтлясидир. Даща дягиг десяк инсанларын рущи бахымдан бир-бирляриня баьлылыьыдыр. Диггятля нязяр йетирсяк даиря формасынын щяйатын бцтцн сащяляриндя мювжуд олдуьуну мцшащидя едя билярик. Беля ки, йашадыьымыз каинат, эцняш, ай вя диэяр бцтцн планетляр даиря формасындадырлар. Йер кцряси эцняш ятрафында даима дювр едир. Цмумиййятля, даиря силсиляси бяшяриййятин инсанлыг тарихиндя гырмызы галын хятт кими кечир. Санки щяйатын лейтмотиви функсийасыны йериня йетирир. Инсанын дцнйайа эялиши вя дцнйадан эедиши мцгяддяс Гурани-Кяримдя дя дейилдийи кими торпагдан ямяля эялиб торпаьа гайыдышы, инсан бядяниндя ганын дювр етмяси, саат ягрябинин щярякяти, фясиллярин нювбяляшмяси, иллярин бир-бирини явяз етмяси щяйат даирясини тяшкил едир. Йухарыда садаладыьымыз мясяляляри тящлил етдикдя даирянин ня цчцн мювжуд олдуьу бизим цчцн айдынлашыр. Беля фикирдяйик ки, даиря башланьыж, сон вя йенидян башланьыж цчцн лабцддцр. Бу жанлы просесдир, тябиятин вя щяйатын ганунауйьунлуьудур. Эюрцнцр, беля дя олмалыдыр. Щямин ганунауйьунлуг даиря силсилясини ямяля эятирир. Яэяр щярякят дайанарса инкишаф да олмаз вя дцнйада щяр шей яталят щалында олар. Даиря силсиляси дя олмазса ня каинат, ня инсан нясилляри, ня дя щяйат олмаз. Бир сюзля ганунауйьунлуг позулар. Бцтцн бунлардан беля нятижяйя эялмяк олар ки, дцнйа илк башланьыжын ябяди дювранындан ибарятдир. Ялбяття ки, буну даиряви рягсляря дя шамил едирик.

        Даиря силсиляси юзцнц инжясянят нювляри арасында тякжя рягслярдя дейил, щям дя мусиги формаларында якс етдирир. Мясялян: рондо формасы (Н.Ф: рондо даиря демякдир), соната формасы, цмумиййятля бцтцн репризли формаларда буну айдын шякилдя мцшащидя етмяк мцмкцндцр. Даиряви силсиля шярг халгларынын мусиги тяфяккцрцнцн мящсулу олан муьам дястэащларда да мювжуддур. Ващид мяркяз (Н.Ф: майе, тоника, нцвя) яртафында гурулан шюбялярин ардыжыл олараг тядрижян нювбяляшмяси вя кулминасийайа чатдыгдан сонра йенидян тоникада тамамланмасы муьамын драматурэийасыны тяшкил едир. Эюрцндцйц кими, муьамда беля силсиляви гурулуш щяйатын ганунауйьунлуьундан эютцрцлмцш даиряви силсиля иля цст-цстя дцшцр. Она эюря дя муьам дястэащлара мусиги даиряляри кими дя бахыла биляр. Тясадцфи дейил ки, Шярг дцнйасынын бюйцк мусигишцнас-алими Сяфи яд-Дин Ябдцлмюмин ибн Йусиф ибн Фахир Урмяви юзцнцн мяшщур ясярини “Китаб-ял Ядвар”, йяни даиряляр китабы адландырыб. Ону да гейд едяк ки, даиряви силсиля тякжя мусиги вя рягс сянятиндя дейил, щям дя мцхтялиф дини айинлярдя юзцнц якс етдирир. Суфи дярвишлярин - сямазянлярин щярякяти буна парлаг юрнякдир.

        Даирянин бцтювлцйцнц тянзимляйян щярякятверижи гцввя ися ритмдир. Ритм инсан гялбинин дюйцнтцсц, каинатын эцняш ятрафында арамсыз рягс етмяси- бир сюзля щярякятин ясасы, бяшяриййятин вя дцнйадакы бцтцн просеслярин юзяйидир.

        Тядгигатлар эюстярир ки, тарихин еркян мярщялясиндя щеч бир мусиги алятинин олмадыьы дюврлярдя гядим инсанлар даиряви айин мярасимлярини изоморфик мяна верян ритмлярля мцшайият етмишляр. Мцасир даиряви рягслярин ифасы заманы да инсанлар етдикляри ял-айаг вя бядян щярякятляри иля ритми ямяля эятирирляр. Даиряви рягсляр тякжя ял чалма, айаг дюйяжлямя иля дейил, щям дя мцхтялиф зярб алятляринин мцшайияти вя инсан сяси иля ифа олунурлар. Бизи охума иля мцшайият едилян даиряви рягсляр марагландырдыьы цчцн арашдырмаларымызы да щямин истигамятя йюнялтмишик. Тарихин еркян мярщялясиндя мусиги алятляри мейдана эялмямишдян хейли яввял даиряви мярасимляр инсанлар тяряфиндян ял чалма, айаг дюйяжлямя, сонралар ися гырыг-гырыг сясляр чыхармагла мцшайият олунурду. Инсан нитги инкишаф етдикжя гышгырыг сясляр щежалара, тядрижян сюзляря вя эет-эедя ися няьмяляря, йяни охумалара чеврилмяйя башлады. Тядгигатлар апараркян охума иля мцшайият едилян даиряви рягслярин дцнйанын фяргли гцтбляриндя йашайан халгларын рягс сянятиндя мювжуд олдуьуну мцшащидя етмишик. Йакутларын “Осуохай”, “Дерйоде”, чукчаларын “Чукот Пичгейн-ен (Н.Ф: Боьазла гышгырмаг), осетинлярин “Чепена”, йукагирлярин “Лондол” вя йа “Лонгдол”, исландларын “Спренгисанди”, болгарларын вя йящудилярин “Хора”, словенийалыларын “Коло”, гарачыларын “Оро”, мажарларын “Кариказо”, йящудилярин “Майим-майим”, йунанларын “Хорейа”, “Кагели”, тцрклярин “Щалай”, корейалыларын “Ганггансуле”, тибетлилярин “Гуозщуана”, “Кщам/Бща Сще”, “Амдо”, русларын “Хоровод” адланан рягсляри инсан сяси иля мцшайият олунур. Эцржцлярин “Перхули”, украйналыларын “Метеличйа” рягслярини ися хорун мцшайияти иля ифа едилян даиряви рягсляр сырасына аид едя билярик.

        Мягалянин щяжмини нязяря алараг йухарыда адларыны чякдийимиз халгларын щяр биринин даиряви рягсляри щаггында мялумат веря билмирик. Ашаьыда корейа вя тцрк халгларынын мащны иля мцшайият едилян даиряви рягслярини нот нцмуняляри иля бирликдя тягдим етмякля кифайятлянмяли олуруг.

        “Ганггансуле” (Эанээансуалле) корейалыларын даиряви рягсидир. Бу халг ойуну щесаб едилир. Бахмайараг ки, сюзцн дягиг мянасы мялум дейил, лакин рягс адыны щяр айядян сонра тякрарланан нягарятдян алыб. Ганггансуле юзцндя охума, рягс вя ойуну бирляшдирир. Бу рягс гадынларын жошьун рущуну вя корейалыларын рущи эюзяллийини ифадя едир. Рягсдя едилян щярякятляр садядир. Даиряви щярякятляр едилмяси бу рягси бядииляшдирир. “Ганггансуле” Корейа цчцн мядяни символа чеврилмишдир. Бу рягс Корейа Республикасынын Жянуб-Гярб щиссясиндя корейалыларын мяшщур мювсцми мящсул байрамы мярасиминдя ифа едилир. Рягс Жщусеок байрамы (Н.Ф: Корейа Байрамы) вя Даебореум (Н.Ф: илин ян парлаг айлы эежяси) иля баьлыдыр. “Ганггансуле” гадынлар тяряфиндян яняняви олараг рягсля вя корейа мащнысы ифа олунур. Рягси ясасян кянд гадынлары парлаг ай ишыьы алтында ифа едирляр. Ифа заманы иштиракчылар ял-яля тутурлар. Мащнынын сюзляри ися ади инсанлар тяряфиндян йазылмыш шеирляря охунур вя апарыжы мцьянни темпи мцяййян едир. Диэяр иштиракчылар ися дястя башчысыны мащныны охуйаркян изляйирляр. “Ганггансуле” мараглы вя динамик рягсдир. Бу рягс бязян ахшам дцшяндян сящяря кими давам едир. Апарыжы мцьянни тяряфиндян темпин тяйин олунмасындан асылы олараг, мусиги аьыр, орта вя жялд категорийалара бюлцнцр. Рягс едянлярин щярякят сцряти мусигийя эюря дяйишир. Бу рягс аьыр аддымларла башлайараг тядрижян орта темпя кечир. Цчцнжц щиссядя ися рягсин темпи сцрятли олур. Ифа заманы 15-20 йаш арасында субай гызлара, бязян ися эянж аиляли гадынлара да бу рягся гошулмаьа ижазя верилир. Рягс саат ягрябинин якси истигамятиндя ифа едилир. “Ганггансуле” рягси 2009-жу илдя Йунескода бяшяриййятин гейри мадди ирси сийащысына дахил едилмишдир. Мярасим ясасян шящярлярдя орта йашлы гадынлар тяряфиндян бу эцн дя сахланылыр вя ибтидаи мяктяблярин мусиги куррикулумун тяркиб щиссяси кими тядрис олунур. Бу рягсин асан мелодийаларыны вя щярякятлярини гадын ряггасяляр арасында шяхси тяжрцбя ясасында чох асанлыгла юйрянмяк мцмкцндцр. Бцтцн бунлар онлар арасында щармонийа, бярабярлик вя достлуг йардымыдыр. “Ганггансуле” гадын рягси кими таныныр вя мядяни бядии дяйярляря сюйкянир.

       

        “Щалай” ися тцрк халгынын ясрлярдян бяри эялян вя сяжиййясиня эюря яйлянжя ойунларындан тамамиля фярглянян айин рягсидир. Бу халг рягси Тцркийянин Шярг, Жянуб-Шярг вя Орта Анадолу щиссясиндя эениш шякилдя йайылмышдыр. “Щалай” Орта Анадолуда давул-зурна чалынараг ойнанан даиряви рягсдир. Бу рягсин Сивас, Ерзурум, Елазыь кими бюлэялярдя даща эюзял нювляри вардыр. Бязи бюлэялярдя ися “Щалай” рягсинин сайы азалмыш, садяляшмиш щятта “алай” адыны алмышдыр. Сивас щал-щазырда да зянэин щалай мяркязляриндян бири щесаб едилир. Бязи щалай нювляриндя айин яламятляри сезилир. Бу рягсляр цчцн яввялляр мистик мяна сяжиййяви идися, инди ися иэидлик цнсцрляри даща цстцнлцк тяшкил едир.

        Щалай - “Алай” сюзцнцн “топланты” мянасында истифадяси эюстярилир. “Алай”-тцркжя “издищам”, “мярасим”, щярби “алай” мяналарында истифадя едилир. Бязи мянбялярдя щалай ян йайылмыш сыра рягси кими тягдим едилир. Тцркийянин мцхтялиф бюлэяляриндя “Алай”, “Щалей”, “Алей”, “Щаму” вя буна бянзяр шякиллярдя тяляффцз едилян щалайын мящз “Алай”дан эялдийи вурьуланыр. Тцркийядя щалайын дцз сыра, щям дя даиря формасында ифа едилмяси онун мцхтялифлийиндян хябяр верир. “Щалай” рягсини гадынлар вя кишиляр ял-яля тутараг даиря гуруб мцнтязям олараг йеря айаг вурараг ритмик шякилдя ижра едирляр. Рягси ифа едяркян ифачылар щалайбашынын ямриня табе олараг щярякят едирляр. Щалайбашы ялиндяки дясмалы щавада йеллядя-йеллядя диэяр иштиракчылары юз ардынжа апарыр. Онлар гол-гола эиряряк, бир-бирляринин кичик бармагларындан, йа да чийинляриндян тутараг сырайа дцзцлцрляр. Бязи щалайларда бу сыра бир мцддят сонра дяйишмя, бязиляриндя ися ойунун сонуна гядяр сахланыла биляр. Щалайлар 1, 2, 3, 4 щиссяли олурлар. Тцркийядя няьмялярля мцшайият олунан щадися, йер, йа да инсан адыны дашыйан йцзлярля щалай ады мцяййянляшмишдир. Щазырда щалайлар той, нишан, хына эежяси, дини, йа да рясми байрамлар мцнасибятиля кечирилян мярасимлярдя ифа едилир.

       

       Фикримизи йекунлашдыраркян гейд етмяк истярдик ки, дцнйа халгларынын мядяниййятиндя мювжуд олан даиряви рягсляр гядим инсанларын еркян тяфяккцрцнцн юзяйини тяшкил етмишдир. Беля дцшцнцрцк ки, даиряви айин мярасимляринин вя онларын мцасир тарихи мярщялядя рягс шяклини алмыш формасы олан даиряви рягслярин инкишаф мярщяляляринин тядгиги бу эцн елмин мцхтялиф сащяляри цчцн эениш йоллар ача биляр.

        Ядябиййат сийащысы

Азярбайжан дилиндя

1. Фярщадова С. Азярбайжан муьам дястэащы Шярг мусиги алятляринин мцгайисяли юйрянилмяси цчцн консептуал ясас кими. ЫЫЫ Бейнялхалг “Муьам алями” Елми Симпозиуму. Бакы шящяри, 12-15 Март 2013-жу ил. С. 87-94.

Rus dilindя

1. Алексеев Э. Раннефольклорное интонирование. Звуковысотный анализ. М., 1986. c.

2. Королева Э. Ранние формы танца. Кишинев: Штиинца. 1977. 215с.

3. Королева Э. О генезисе круговых танцев. Известия АН Молдавской ССР. Сер. обществ. наук, 1973, вып. 2, C. 76.

4. Фархадова С. Ритмо-формула «семи ступеней» в ракурсе духовного познания. Сб. статей к конференции «Ориентализм изнутри и извне». Ассоциации по поддержке творческих инициатив.
“Zamanın qanadları”. Б, 2003. C

6.Фархадова С. Метафизика творческого процесса как точка схождения иррационального и рационального полей познания. Глобаллашма шяраитиндя културолоъи инновасийалар вя сосиал-мядяни инкишаф адлы Бейнялхалг конфрансын материаллары. АДМИУ-нун 90 иллик йубилейиня щяср олунур. Б.: Тякнур. 21-22 декабр 2012. С. 420-423.

Тцрк дилиндя

7.Шенел Сцлейман. Тцрк халг мусигисинде щалай. Азярбайжан фолклорунун актуал пробемляри. Республ. Елми конф.. мярузялярин тезисляри БДУ-91. с.


Хоровод, как концептуальный знак.

        В статье говориться о хороводах, сопровождающихся пением. Хороводы, сопровождающиеся пением и хлопаньем в ладоши, возникли на самом раннем историческом этапе. В статье, также говориться о причинах проведение танцев в форме хоровода. Объясняется философия хоровода.

        Ключевые слова: ритуальные хороводы, хороводы, сопровождающиеся пением и хлопаньем в ладоши, хороводный цикл.

Circle as conceptual sign

        The article is dedicated to circular dances accompanied with singing. It is noted that circular dances accompanied with singing and applauding arose in the early stage of history. The reasons of performing those dances in circular form are shown and the philosophical meaning of circle is explained.

        Key words: circular ordinance ceremonies, dances accompanied with singing and applauding, circular cycle.

       
Фазиля Нябийева 1984-жц илдя Нахчыван МР-да анадан олмушдур. 2003-2007-жи иллярдя Бакы Мусиги Академийасыны, 2008-2010-жу иллярдя ися Азярбайжан Милли Консерваторийасыны фярглянмя диплому иля битирмишдир. Щал-щазырда АМЕА Мемарлыг вя Инжясянят Институтунун докторантыдыр.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page