КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ НЯГГАЛЛАРЫН МЯЗМУН ВЯ ФОРМАЛАРЫ
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ЭЕНЕАЛОЭИЙА ВЯ ТАЛАНТ
Фирянэиз ЩИДАЙЯТОВА
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ НЯГГАЛЛАРЫН МЯЗМУН ВЯ ФОРМАЛАРЫ
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
РОЛЬ СЕФЕВИДСКИХ АЛЬБОМОВ В ЭВОЛЮЦИИ ИСКУССТВА РИСУНКА
Лала МАМЕДОВА
ЖИВОТНЫЕ В ПОЭМЕ «ЛЕЙЛИ И МЕДЖНУН» НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ
Алла БАЙРАМОВА
УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ИРСИ СЯНЯДЛИ ТЕЛЕВИЗИЙА ФИЛМЛЯРИНДЯ
Фидан НЯСИРОВА
ДАИРЯ КОНСЕПТУАЛ ИШАРЯ КИМИ
Фазиля НЯБЫЙЕВА
А.П.ЧЕХОВ ДРАМАТУРЭИЙАСЫ РЕЪИССОР Ж.СЯЛИМОВАНЫН ЙОЗУМУНДА (“Ванйа дайы” тамашасынын нцмунясиндя)
Эцнел ТАЛЫБОВА
ШЯХСИЙЙЯТИН ФОРМАЛАШМАСЫНЫН ПЕДАГОЪИ, ПСИХОЛОЪИ ВЯ ФЯЛСЯФИ МАЩИЙЙЯТИ
Щижран САДЫГЗАДЯ
ТЦРКИЙЯДЯ ОПЕРА ЪАНРЫНЫН ЙАРАНМА ЙОЛЛАРЫ
Юзел ОСМАН

 


       Советляр дюврцндя естрада сянятинин данышыг ъанрыннын бядии гираят нювц, идеалоэийа нюгйейи нязярдян чох мцщцм вя ящямиййятли ролу олуб. 1920-1930-жу иллярдя мешшанларла, голчомагларла, бцрократларла, тцфейлилярля мцбаризядя естарада актйорларынын бойцк ролу олуб. Бядии гираят нцмайяндяляри болшевик шаирляринин шеирляриндян композисийалар щазырлайыб юз репертуарларына дахил едирдиляр. Бу тяблиьатын бюйцк тясир эцжц вар иди. Совет Азярбайжанында да бядии гираятля мяшьул олан актйорлар ясасян театр актйорлары олурду. Онлар театрдан кянарда тамашачыларла эюрцшя эедяндя естрада актйоруна чеврилирдиляр вя бядии гираятчи кими тамашачыларын бюйцк ряьбятини газанырдылар. Цмцмиййятля, театрларын актйорлары щямишя бош вахтларында юзлярини естрада сящнясиндя сынайыблар вя мцвяффягиййятляря наил олублар. Районларда клубларын сящняси кичик олдуьундан театр коллективи тамашаларла гастрол сяфяриня чыха билмирдиляр. Мцхтялиф тамашалардан кичик парчалар, йа да ки, йумаристик сящняжикляр, монологлар вя лятифялярдян ибарят естрада програмлары иля гастрол сяфяриня чыхмаьа мяжбур олурдулар. Яфсус ки, танынмыш бюйцк сяняткарларын йарадыжылыьынын бу сащясиндян щеч бир театршцнас бир мягаля дя олсун беля йазмайиб. Чцнки театршцнаслар щеч вахт естрада сянятини жидди бир сянят кими гябул етмяйибляр. Еля инди дя бу мцнасибят ачыг-ашкар эюрцнцр. Дяфялярля мясяля галдырмышам ки, ААК-ын жядвялиндя естрада цчцн айрыжа шифр айрылсын. Явязиндя “естрада театрын бир голудур” дейиб, бу мясялянин цстцндян кечмяйи цстцн тутмушлар. Беля бир суал мейдана эялир, театршцнаслар театрын “естрада голу”нун инкишафы цчцн индийяня гядяр ня едибляр? Беля чыхыр ки, театрын бу “голу” инкишаф етмяйиб, “рахит галыб”. Цмид едяк ки, ня вахтса арзуларымыз йериня йетяр.

        Азярбайжан мцстягиллийини газанандан сонра бядии гираятчилярин репертуары кюклц дяйишди. Вятянпярвярлик, азадлыг, гящряманлыг мювзулары цстцнлцк тяшкил етди. Бядии гираятчилийин тарихиня нязяр саланда эюрцрцк ки, ясрляр кечдикжя бу сянят юз инкишафында дяйишикликляря уьрайыб. Няггалларын орта ясрлярдя йцксяк сявиййяйя чатмасы мянбялярдя ашкар эюрцнцр. “Няггаллыьа нцмайиш нюгтейи нязяриндян бахыш” адлы елми мягалянин мцяллифи Нясруллащ Гадири няггаллары ифачылыг, форма, сай, ижра, мязмун вя мащиййят етибары иля мараьлы арашдырма апармышдыр.

        “1)Няггаллыьын фяза бахымындан бюлцнмяси:

        а. Ев наьыл сюйлямякляри. Адятян йайда евин щяйятиндя, гышда ися кцрсц вя чыраьын ятрафында аиля цзвляри бир йеря топлашардылар, бир няфяр наьыл сюйляйярди. Нцмайиш бахымындан чох да эцжлц, йцксяк сявиййяли олмурду. Буну аиля сямимиййяти вя щямряйлийи явяз едирди.” Ев наьыл сюйлямякляри ясрляр кечдикжя юз важиблийини итирди. Няггаллыг васитяси иля аилядя ожаьа, ясля-кюкя, вятяня, торпаьа мящяббят ашыланырды, ядяб-яркан дярсляри кечирилирди. Бу сябябдян няггаллыьын важиблийи юням иди. Заман кечдикжя, юлкядя ижтимаи-сийаси щяйат дяйишдикжя, техника инкишаф етдикжя, театр, кино, радио, телевизор мейдана эялдикжя инсанларын няггалыьа мараьы азалды. Артыг дцнйайа пянжяря ачылды, информасийа ахыны вя боллуьу няггалларын илляржя сюйлядийи, демяк олар ки, ейни репертуар, мювзу инсанлары гане етмяди. Демяк олар ки, бу нюв няггалларын ишини няняляр эюрмяли олдулар. Онлар нявялярини ширин наьылларла бюйцтмяйя башладылар. Сон заманлар жизэи филмляри, наьыл-кинолар няняляри явяз етмяйя башлайыб, артыь нянялярин наьыллары марагсыз олуб. Аз-аз евлярдя наьыллар сюйлянилир.

        “б. Мяжлис наьыл сюйлямякляри. Бу мяжлисляр шащларын, задяэанларын, яйанлар сарайында йцксяк сявиййяли гонаглар цчцн ижра олунурду. Щямишя мяшщур няггал дявят едярдиляр ки, мяжлиси шеир, аваз вя ибрятамиз сюзлярля фейзийаб етсин.” Йцксяк тябягянин инсанларынын мяжлис наьыл сюйляйянляря, йяни няггаллара бюйцк ещтийажы вар иди. Эцнорта дювлят ишлярини битиряндян сонра ахшамлар вахтларыны истиращятля кечирмяйи цстцн тутан сарай адамлары мусиги, яйлянжя эежяляри тяшкил едярдиляр. Рянэарянэлик цчцн няггалларын иштиракы иля наьыл мяжлисляри дя гурардылар. Бу мяжлислярин репертуары фяргли оларды. Няггаллар юз чыхышларында мяжлис сащиблярини, ялялхцсус шащы вясф етмяйи юзляриня важиб вя борж билирдиляр. Сарайа юлкянин ян мяшщур, пешякар няггаллары дявят олунарды. Советляр дюврцндя сянятшцнаслар шащларын сарайында чыхыш едян щяр нюв сянят адамларыны пислямякля Азярбайжанын о дюврлярдя йашайыб - йарадан инжясянят хадимляринин цстцндян хятт чякиб тарихдян силмяк истядиляр. Беля чыхырды ки, бу халгын щеч вахт пешякар сяняткарлары олмайыб, совет щакимиййяти гуруландан сонра халг аь эцня чыхыб вя инкишаф 1920-жи илдян башлайыб. Бу сийасят халгы юз эюзцндя кичилтмяйя, рус халгыны ися бюйцк халг кими тягдим етмяйя гуллуг едирди. Шащларын сарайында мцдрикляр мяжлиси олуб, ола билярми ки, онларын гаршысында щансыса няггал эялиб аьзына эяляни данышсын вя йа зяиф ифасы иля онлары валещ едя билсин. Йахшыларын йахшысы сарайа дявят олунарды. ХХ ясрдя няггаллары бядии гираятчиляр явяз етди. Няггаллары гираятчи адландырмаьа башладылар. Артыг онлар юз репертуарыны, заманын тялябиня уйьун, сийаси мотивляр цзяриндя гурурдулар. 1920-жи илдян етибарян шимали Азярбайжанда няггаллары бядии гираятчиляр явяз етди. Советляр шурасында бядии гираятчиляр, идеологийа нюгтейи нязярдян, щакимиййят цчцн чох лазым иди. Сюз мцбаризя цчцн ян эцжлц силащдыр. Бядии гираятчиляри хцсуси репертуарла Азярбайжанын щяр бюлэясиня эюндяриб ящалини юз тяряфиня чякмякля, ясасян эяляжяк нясли, болшевик ящвали-рущиййядя йетишдирмяйя чалышырдылар. Бюйцк Бятян мцщарибяси дюврцндя бядии гираятчилярин репертуары шяраитя уйьун дяйишяряк, гящряманлыг мювзулары, сатира цстцнлцк тяшкил етди. 1950-жи иллярдян сонра гираятчиляр классик шаирлярин шеирляриндян ибарят бядии композисийалар иля чыхышлар едирдиляр. Няггаллыг сяняти репертуар, эейим, ифа тярзи иля тамам фяргли формада, башга ад алтында инкишаф етмяйя башлады.

        “ж. Доланан вя йа мейдан няггаллары. Бунлар ики йеря бюлцнцрдцляр. Йерли вя шящяр няггаллары. Йерли няггаллар кянддя, ики кянд арасы эязиб башына адам топлайыб няггаллыг едярдиляр. Шящяр няггаллары ися мейданларда, кечидлярдя, зийарятэащларын гаршысында, базарларын эушясиндя вя гябристанлыьын кянарында башына адам топлайыб няггаллыг едярдиляр.” Бу нюв доланан вя йа мейдан няггалларыны пешякар адландырмаг олмаз. Яввяла ики кянд арасында доланан няггал о дюврдя инандырыжы дейил ки, йцксяк ифачылыг сявиййясиня малик олсун. Кянд сявиййясиндя савад, дягиг десяк, гане едижи олмадыьы цчцн исдедадлы ушаглар бюйцк шящярляря охумаьа эедярди. Ола билсин няггаллар да шящярдя дярс алмыш инсанлар олуб, лакин кянд щяйат сявиййяси иля шящяр щяйат сявиййяси чох фярглидир. О дюврдя шящярдя олан йенилик, инкишаф кяндя йа эеж чатырды, йа да щеч чатмырды. Шящяря йахын кяндляр, узаг кяндляр, ужгар кяндляр фяргли щяйат тярзи сцрцрляр. ХХЫ ясрдя кянд щяйатыны шящяр щяйатына йахынлашдырырлар. Интернет дюврц инсанларын шцуру инкишафына мцсбят тясир эюстярир. Адижя мисал, ХХ ясрин биринжи йарысында Бакы театрынын актйорларынын ифачылыг сявиййяси иля диэяр шящярлярдя (Нахчыван, Эянжя, Лянкяран, Шяки вя саиря театры олан шящярляр) олан актйорларын сявиййяси ейни олмайыб. Мяркяз щямишя цстцн олуб. Орта ясрлярдя бу фярг даща чох иди. Бу сябябдян кяндлярарасы доланан няггалын сявиййяси, пешякарлыг ногтейи нязярдян, шцбщясиз ки, ашаьы олуб. Шящяр няггалларынын щамысыны пешякар саймаг олмаз. Чцнки онларын пешякарлары сарайларда чыхыш едирдиляр. Диэярляри ися мянбядя гейд олундуьу кими мейданларда, кечидлярдя, зийарятэащларын гаршысында, базарларын эушясиндя вя гябристанлыьын кянарында башына адам топлайыб няггаллыг едярдиляр. Сарайларда чыхыш едян няггаллар мяжбур идиляр ки, репертуарын, ифачылыьын сявиййясиня фикир версинляр. Бундан ялавя онлар, демяк олар ки, ейни тамашачылар гаршысында чыхыш етдикляри цчцн репертуары тязялямяк мяжбуриййятиндя олурдулар. Амма шящярдя доланан няггаллар ися йерлярини тез-тез дяйишдикляри цчцн демяк олар ки, ейни репертуарла узун бир мцддят чыхыш едя билярдиляр.

        “ч. Гящвяханя няггаллары. Гящвяханяляр бязи доланан няггаллар цчцн сабит бир йеря чеврилмишди. Гящвяханянин сащибляри дя онлари газанж мянбяйи кими эюрцрдцляр.” Гящвяханяляр йаранандан сонра няггалларын имканлары бир аз да чохалды. Яввяла гящвяханядя сящня йаранмагла бир нюв демяк олар ки естрада сящняси йаранды. Яввялляр чарщовузларын цстцня тахта, халча-палаз дцзмякля сящня йарадырдылар. Илк естрада сящняляри беля йараныб. Артыг щамыйа мялумдур ки, естрада сюзцнцн анламы щцндцрлцк мянасы верир. Гящвяханядя сящнядя чыхыш етмякля няггаллар юз ифа тярзляриня дя ял эяздирдиляр. Артыг тамашачылар айаь цстя дейил, кятиллярдя (отуражг, бир нювц мцасир табретка - Г.Я.) яйляшиб няггаллары ращат динлямяк имканы ялдя етмиш олдулар. Няггал тамашачылардан бир метр щцндцрдя олдуьу цчцн башга абу-щява ямяля эялирди. Тамашачылар ашаьыдан йухары баханда ифачы даща мющтяшям эюрунур. Кцчядя олан тамашачы диггяти иля гящвяханядя олан диггят ейни дейил. Ялялхцсус ахшам чаьы, нюйцтля йанан фянярлярин ишыьы алтында гящвяханядя гейри-ади абу-щава йараныр. Бир нюв валещедижи, овсунлу бир алям, атмосфер йаранырды.

        Диггятля фикир версяк эюрярик ки, мцяллиф няггаллыгда ижра лявазиматы вя йа формалары ясасында бюлцнмясиндя ифачылыьы беш йеря бюлмяйиня бахмайараг тякрарчылыьа йол вериб. Эялин бу бяндляри ардыжыл олараг арашдыраг.

        “2) Няггаллыьынын ижра лявазиматы вя йа формалар ясасында бюлцнмяси.

        а. Мусигисиз няггаллыг: Мусиги икинжи дяряжялидир. Ола биляр ки, эиришдя, зирвялярдя (кулминасийа) вя сонда аваз олсун. (Бу да ибрятамиз мязмун дашыйыр) Бу нюв няггаллыг чох заман гящряманлыг мязмунунда олур. Мцяллиф йазыр ки, “мусигисиз няггаллыг” ардынжа да йазыр “мусиги икинжи дяряжялидир, ола биляр ки, эиришдя, зирвялярдя (кулминасийа) вя сонда аваз олсун”. Бу нежя мусигисиз няггаллыг олур. Ифачы няггаллыг едяркян мятнин мцяййян бир щиссясини авазла, “дямйя”, охуйурса бу еля мусигили няггаллыгдыр. Садяжя олараг мусиги алятинин мцшайияти олмур. Яэяр няггалын охумаьа сяси варса, онда суал олуна биляр, щяр щансы бир мусиги алятини ифа едян мусигичи тапылмады ки, няггалы мцшайят етсин. Мусигичи олмаса беля няггал рянэарянэлик цчцн мятни авазла мусигили ифа едир. Беля ифа “дямйяли ифа” адландырылыр.

        “б. Мусигили няггаллыг: Бу нюв гяггаллыьын ясас мягсяди емосионал лящзяляр вя сазлы-авазлы гязялляря чатмагдыр. Беля ифа формасына Гусан вя жярэялярдя раст эялмяк олурду. Онлар да ашиглиг дастанларыны саз вя авазла охуйурдулар.” Яввяла мусигили няггаллыг о мянаны верир ки, няггалын ифа етдийи мятн башдан айаьа мусигинин мцшайяти иля ифа олунур. Ола билсин ки, мцяййян мягамларда мясялян, ешг, накамлыг вя саиря мягамларда мювзуну даща тясирли етмяк цчцн мусигидян, аваздан истифадя едирляр. Мусиги алятинин мцшайияти мцтляг важиб олур. Мцасир ашыьлар дастаны данышыр, шеири сюйляйир, ардынжа шеири мусигинин мцшайияти иля охуйур. Ола билсин няггаллар да бу цслубдан истифадя едибляр.

        “ж. Мусигили сазсыз няггаллыг вя йа авазлы няггаллыг: Дини няггаллыгда вя зирвялярдя мцшащидя олунур.” Бу бянд “а” бяндин ейнисидир. “а” бяндиндя дя мусигисиз авазлы ифадан сющбят эедир.

        “ч. Гявваллыг: Щям сазла, щям дя сазсыз олур. Чох заман дини вя ирфани хцсусиййят дашыйыр.” Бу бянд ися “а” бянди иля “б” бяндинин бирляшмиш формасыдыр.

        “д. Шякилля няггаллыг: Бу нюв няггаллыгда пярдядарлыг (Бир пярдянин цзяриня мювзуйа уйьун рясм чякилир вя няггал о мювзу иля ялагядар чыхыш едир - Г.Я.) вя шямаил (Бир адамын шякли, дини вя ирфани дя ола биляр - Г.Я.) доландырмагдан да истифадя олунур. Ола биляр ки, пишханлыг (Няггаллар чыхыша башламаздан яввял мювзуйа уйьун тясниф охунур - Г.Я.) вя бязян зирвялярдя авазла да мцшайият олуна биляр.” Бу бяндин сонунда гейд олунан пишханлыьы шякилли няггаллыьа аид етмяк дцзэцн дейил. Шякилли няггаллар ола билсин ки, ифа заманы мусигидян, аваздан истифадя етсин, бу онун истедадынын имкан дяряжясиндян асылыдыр. Бу нюв няггаллыг ясасян гящвяханяляр йаранандан сонра мейдана эялди.

        Мян няггаллыг ифасыны цч йеря бюлярдим:

        а. садя няггаллыг (щеч бир мусигинин мцдахиляси олмадан);

        б. Мцряккяб няггаллыг (мусигинин мцшайятли иля, авазлы вя авазсыз);

        ж. шякилля няггаллыг.

        Беля бюлцм даща мягсядяуйьун оларды.

        Орта ясрлярдя, динин бцтцн ишлярдя рящбярлик етдийи бир дюврдя, беля тясяввцр етмяк олар ки, йалныз кишиляр няггаллыг сяняти иля мяшьул олур. Лакин йазылан мянбялярдян мялум олур ки, о дюврлярдя кишилярля бярабяр гадынлар да бу сянятля мяшьул олуб. Тябии ки, гадынлар йалныз гадын мяжлисляриндя иштирак едирди. Онларын ифачылыг сявиййяси щеч бир мянбядя йазылмайыб. Гадынлар бу сяняти йашадыб, инкишаф етдирдийи цчцн щяр бир тярифя лайигдирляр.

        “3) Ифачылыг ясасында няггаллыьын бюлцнмяси

        а. Киши няггаллыьы: Онлар йалныз рясми мяжлислярдя олурдулар.

        б. Гадын няггаллыьы: Гейри рясми няггаллыгдыр вя ейни мязмунла йалныз бир аз мящдуд олараг евлярдя гадын няггаллары тяряфиндян ифа олунур.”

        Киши няггалларынын йалныз рясми мяжлислярдя иштирак етмяси инандырыжы дейил. Йухарыда гейд едилдийи кими ев няггалары олуб. Онлар бу сяняти евлярарасы йашадыблар. Гадынларын да йалныз евляр арасы фяалиййят эюстярмяси дя инандырыжы дейил. Садяжя олараг, “гейри рясми няггаллыг” дейяндя няйи нязярдя тутдуьу мцяллиф тяряфиндян мянбядя изащы верилмир. Яэяр гейри - рясми дейяндя гадынларын кишилярдян эизли вя йа сарайлардан кянарда, ади инсанларын евиндя нязярдя тутурса, мцяллиф тяряфиндян, бу йанашма йалнышдыр. Ола билмяз ки, сарайларда, яйанларын евиндя ханымлар юзляри цчцн яйлянжя йаратмасынлар вя бу мяжлисляря гадын няггаллары дявят етмясинляр. Чцнки о дюврдя няггаллыг сяняти инсанлар тяряфиндян, тябягясиндян асылы олмайараг, чох севилирди. Ола билмяз ки, йцксяк мянсяб сащиби олан кишилярин ханымларынын няггаллардан хябяри олмасын.

        “4) Няггаллыьын ижрачыларын сайы бахымындан бюлцнмяси.

        Биринжи нюв бир няфярлик няггаллыгдыр. Мясялян, Шащнамя наьылы. Икинжи нюв ики няфярлик няггаллыгдыр. Мясялян Сохянвяри (Дейишмя, мцшаиря - Г.Я.), Чавуш-ханлыг (щярбидя няггаллыг едян чавуш) вя Гявваллыьын (лазым эялдикдя диэярлярин дедиклярини ейни иля тякрар едиб истифадя етмяк - Г.Я.) бир нювц.” Бир няфярлик няггаллыг естрадашцнаслыьын нязяриййяси контекстиндя “соло ифа” кими гябул олунуб. Естрада сящнясиндя истянилян ъанр нювцнцн ифачысы яэяр тяк естрада нюмряси иля чыхыш едирся, бу нюв ифайа “соло ифа” дейирляр. Няггаллар ясасян соло ифачылыьы цстцн тутурлар, чцнки онлар яввялжядян юз репертуар ардыжыллыьыны гурур, ифанын истянилян мягамында, залын абу-щавасына уйьун олараг, юз бядищясиндян истифадя едяряк бядащятян мятня ялавяляр едир вя йа мювзуйа уйьун диэяр шаирлярин шеирляриндян ялавяляр едяряк, мяжлиси даща да жанландырыб “мейданы гызышдырыр”. Соло ифачы юз чыхышы заманы щеч кясдян асылы олмур, мяжлиси истядийи кими сярбяст идаря едир. Тябии ки, дейишмя, мцшаиря дейяндя ики вя йа даща чох адам нязярдя тутулур. Мейханядя ики вя йа даща чох адам дейишя биляр, сохявяридя ися мцтлягдир ки, ики няфяр олсун. Шцбщясиз ки, ики няфярин сящнядя ифасы даща мараглы олур. Тяк залы ики, цч саат идаря етмяк вя чалышмаг ки, тамашачылар дарыхмасын, мараглы олсун, бу йцксяк усталыг тяляб едир. Жцт ифа мцтляг бядищя цзяриндя гурулур. Лакин бядищя цслубундан истифадя олунмайа да биляр. Ифачылар “синядяфтяр” ола билярляр, йяни щяряси йцзлярля, мцхтялиф мювзуда шеир нювлярини язбяр билиб бир-бирилярини имтащана чяксинляр. Беля эежяляр дя мараглы олур. Ясасян бу нюв ифачылыь гявваллыг эежяляриндя олур. Ифачылар юзляри шаирлик истедадына малик оланда бу даща да мараглы олур. Щям юз шеирлярини, щям дя танынмыш вя йа аз танынмыш шаирлярин шеирлярини сюйляйяряк, тамашачыларын мящяббятин газанмыш олурлар.

        “5) Мязмун вя мащиййят ясасында няггаллыьын бюлцнмяси:

        а. Айин няггаллыьы: Кечмиш, кюк, даими вя цмуми мяналарла ялагядардыр, юзц ики гисмя бюлцнцр:

        - Гящряманлыг няггаллыьы.

        - Дини няггаллыг.

        б.Гейри айини няггаллыг: Бурда йалныз эцндялик мяишят мювзулары сясляндирилир. Мясялян, гадынларын фырылдаглыьы, эялин гайнана, яр арвад вя с. Бу нюв няггаллыг кичик, хцсуси йыьжам мяжлислярдя олур. Ханларын чадырларында, яйанларын игамятэащында вя йа хцсуси киши, гадын мяжлисляриндя олур.” Ясрляр кечдикжя, заман дяйишдикжя мязмун вя мащиййят дюврцн тялябляриня уйьунлашмаг мяжбуриййятиндя олурду. Орта ясрлярдя дини мювзу щямишя биринжи йердя олуб. Советляр дюврцндя В.И.Ленин “дин халг цчцн уйушдуружу маддядир” (Релиэийа длйа народа опиум.) демякля, дини дювлятдян айырмыш, килсялярин гапысыны халгын цзцня баьламаьа жящд етмишдир. Азярбайжанда дини мювзуда няггаллыг ашкарлыгдан эизли фяалиййятя кечмяли олду. Йалныз мячидлярдя, йыьжам мяжлислярдя моллалар бу функсийаны юз цзярляриня эютцрмяли олдулар. Гящряманлыг мювзуларында ися гядим халг гящряманларыны мцасир, совет гящряманлары явяз етди. Няггаллар гящвяханялярдян, мейданлардан йени йаранмыш клуб сящняляриня кючдцляр вя пешяляринин адыны бядии гираятчи адландырдылар. Тябии ки, бу дяйишиклик шимали Азярбайжанда олду, жянуби Азярбайжанда ися Иранда ислам дювляти йаранана кими тядрижян няггаллыг тяняззцля доьру эедирди. 1979-жу илдя ислам дювляти йаранандан сонра бу сянятя хитам верилди. Орда да дини няггалларын функсийасыны моллалар юз цзяриня эютцрдц. Гейри айини няггаллыьа эялдикдя, бу сащядя дя заман юз сюзцнц деди. Онлары 1920-жи илдя йаранмыш “Сатираэиттеатр” явяз етди. Артыг пешякар артистляр сящнядя эцндялик мяишят мювзулары иля бярабяр ижтимаи-публисистик сатиралар, памфлетляр ифа етмяйя башладылар.

        “Наггалларын 3 сявиййяси:

        1. Шащнамяни- шеири там язбяр билиб, сюйляйянляр;

        2. Йары шеир, йары няср иля сюйляйянляр, нясря цстцнлцк верянляр.

        3. Шащнамяни нясрля сюйляйиб, бядищя (фантазийа) цслубундан истифадя едяряк ялавяляр етмяк. Мювзуну ширинляшдирмяйя чалышанлар.” Шащнамяни язбярдян сюйлямяк цчцн иллярля мяшг тяляб олунур. Яввяла эцжлц щафизя тяляб олунур. Сонра шеирин ифа цслубу вар. Шащнамяни ифа едяркян йекнясяк ифадан (монотон ифа - Г.Я.) гачмаг лазымдыр. Бейтлярдя тяляб олунан мяна вурьуларыны дцзэцн ифа етмяк, сятралты мяна вя фикирляри тамашачылара дцзэцн чатдырмаг, мцяллиф мятни иля шащнамядя олан образлары бир-бириндян фяргляндиряряк рянэарянэ, парлаг ифалар йаратмаг цчцн бюйцк устадлыг тяляб олунур. Бу сябябдян няггаллар устад дярси кечмядян шащнамя сюйлямяйя жцрят етмяздиляр. Ики саатдан чох бир мцддятдя жамаатын диггятини юзцня жялб едиб мящяббят газанмаг щяр няггалчыйа нясиб олмурду. Йары шеир, йары няср иля сюйляйян, нясря цстцнлцк верян няггаллар бу йолла ишлярини бир аз йцнэцлляшдирмиш олурлар. Шащнамядя олан щадисяляри нясрля данышаркян ифачы бядищя (яряб сюзцдцр, фантазийа анламын верир - Г.Я.) ифа цслубундан истифадя едяряк, бядащятян (яряб сюзцдцр, експромт анламыны верир - Г.Я.) мювзуйа уйьун иртижял (яряб сюзцдцр, импровизя анламыны верир - Г.Я.) едир. Бядищя, бядащятян вя иртижял яряб сюзляри олмаьына бахмайараг, тцрк дилиндя дя истифадя олунур. Биз советляр дюврцндя яряб сюзлярини харижи сюзлярля явяз етдийимиздян инди бизя гярибя эялир. Шащнамяни нясрля сюйляйян няггаллар чох садя йола ял атыблар. Онлар шащнамяни нясрля сюйлямякля сярбястлик ялдя етмиш олурлар. Шащнамяни сюйляйяркян щадисяляри сярбяст шякилдя ялавяляр етмякля, тябии ки, мювзудан кянара чыхмамаг шярти иля, щадисяляря юз мцнасибятини билдирмякля, лазым эяляндя аьламаг, эцлмяк, ирад тутмаг, жамаатын мцнасибятини юйрянмяк, данышдыгларына дястяк, тясдиг тапмаг бунларын щамысы эежяйя рянэарянэлик эятирир, тамашачылар арасында жанланма йарадырды. Няггалларын бир нювц дя вар иди ки, онлара тумарханлар дейирдиляр. Тумар сюзцнцн мянасы рулон каьыз демякдир. Няггал сюйлядиклярини яввялжядян тумарлара йазыр, сонра сящнядян, ращят, цзцндян охуйурду.

        “Йерли мцяллифляр Шащнамядя олан ящвалатлары нязмя чякиб тумарханлара верирдиляр. Онлар эащ Шащнамядян шеирляр, эащ йерли йазарларын шеирляри, эащ да няср гатыб наггаллыг едярдиляр.

        Ян мящшур тумарчы Щцсейн Исмайил иди. Шащ сарайларында чыхыш едярди, эюзял сяся малик иди. Тцрк ясилли чюряк биширян чюрякчинин оьлу иди. Йахшы лятифяляр йазар, наггаллыгда едярди.” Няггаллыг сянятинин бир цстцн вя важиб жящяти вар иди ки, бу сянятин нцмайяндяляри мцасирляри олан, йени гялям сащибляринин танынмаьына йардымчы олурдулар. О дюврдя йазыб, охуйан инсанлара аз-аз раст эялмяк олурду. Шифащи вя йазылы ядябиййатын эениш кцтля арасында тяблиьатында няггалларын бюйцк ролу олуб. Няггалын юзцнцн гялям сащиби олмасынын цстцнлцйц ондадыр ки, о репертуарыны тез-тез дяйишмяк имканы ялдя етмякля вя эцнцн нябзини тутан йазылары иля даим дябдя олурду. Мцасир естрадада беля ифачылар “ифачы-мцяллиф” адланыр. Рус естрадасында “автор-исполнител”лярин сайы сон илляр чохалыб. Яввялляр мцяллифя дейяндя ки, йаздыьын монолог вя йа скетч зяифдир, инжийирдиляр. Жавабында актйору эцнащландырырдылар ки, сян зяиф чыхыш етдин вя йа мятни йахшы щазырламамысан. Мцяллифляр сящнядя чыхыш едяркян, артыг, юзляри йаздыглары ясярин сяиф нюгтялярини баша дцшцрляр. Яэяр тамашачы ясярдя йазылан он беш реприздян онуна эцлмцрся, демяли, мцяллиф йа репризи зяиф йазыб, йа да ки, репризин жаваб “нюгтясини” дягиг тапмайыб. Бу эцнки бядии гираят усталарынын сяляфляри олан няггаллар узун вя чятин щяйат йолу кечдийини мянбяляр сцбута йетирир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

“Театре мелли” топлуйаны Нясроллащ Гадери 1385 щ.ш. Тещран, няш. “Нямайеш” цм. Сящ. 344(семинар 1385 щ.ш. ийун 13-14 кечирилиб.) “Няггали ба негащи бе жянбещайе нямайеши” (Няггаллыьа нцмайиш нюгтейи нязяриндян бахыш) Сящ 75

“Тещран ХЫЫЫ ясрдя” цмуми сящ.799. 1368 чап. 1989 -жу ил. с. 511

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page