ИРСИМИЗ «ШУША – 250»
Şuşa Azərbaycan musiqisinin məbədidir
Z.Səfərova.
Natəvan və musiqi
A. Ziyadlı.
Bülbül Azərbaycan professional vokal sənətinin banisidir
S. Həsənova-Ismayılova.
Azərbaycan incəsənətində Bədəlbəylilərin rolu
N. Rəhimova.
Ağalar Əliverdibəyovun musiqişünaslıq fəaliyyəti
haqqında
F. Xalıqzadə.
Şuşa musiqi təhsili
Y. Vəliyev

A. Əliverdibəyov müxtəlif musiqi janrları arasındakı əlaqələri və təsirləri də çox incəliklə sezə bilmişdir. Məsələn, "qaraçılara" məxsus qədim və sadə folklor mahnılarının xalq musiqisində bünövrə rolunu oynaması aşağıdakı qeyddən məlum olur: "Bu mahnılar ağızdan-ağıza keçib, nöqsanları təkmil olunub və gələcək ədəbi və vəznli mahnılar üçün məvad (material) ədd olunurdu"4. Müasir folklor tədqiqatları göstərir ki, arxaik nəğmələr və nisbətən sonralar yaranmış xalq mahnıları arasında lad və melodik əlaqələrin olmasına baxmayaraq, onların mətni təkmilləşdirilmiş, vəzn əsası isə daha mütəşəkkil keyfiyyət qazanmışdır.
Tədqiqat əsərinin "Azərbaycan musiqisi" bəhsində milli muğam sənətimizin özünəməxsus növü sayılan zərbi-muğamların tarixinə işıq tutan bir maraqlı qeyd də vardır. A. Əliverdibəyov "Mənsuriyyə" və "Səmai-şəms"in zərbi-muğam şəklinə düşməsini Sadıqcanın adı ilə bağlayır ki, bu da janrın son əsrlərdə təşəkkül tapdığını düşünməyə əsas verir: "Bunun (Sadıqcanın – X. F.) təşəbbüsatına görə "Mənsuriyyə"ni və "Səmai-Şəms"i dairənin dəm tutması ilə ifa edirlər"5.
Nəzərə çatdıraq ki, göstərilən nümunələrin hal-hazırda iki ifa variantı məlumdur (zərb ilə və zərbsiz).
A. Əliverdibəyov musiqinin heyvanlara göstərdiyi təsiri məsələsini Şərq xalqlarının (hind, ərəb, Azərbaycan) təcrübəsi əsasında şərh edir. Bu baxımdan Qarabağ folklorundan alınma nümunələr xüsusi əhəmiyyət daşıyır. "Qarabağ atları musiqiyə o dərəcədə alışmışlar ki, cıdıra çıxan vaxtı zurnada "Koroğlu" havasını çalanda atları yerlərində saxlamaq mümkün deyildi. Musiqinin başqa növlərə təsiri şayani-diqqətdir. Qarabağ atları su içən vaxtı bunlara məxsus müəyyən bir mahnı, fit çalınmasa, su içməkdən çəkinirlər"6.
Yaxud, qoyun sürülərinin bəsit bir qamış tütəyi ilə idarə olunmasını söyləyən müəllif günün müəyyən vaxtlarında "Yaylımı", "Yığılma" və "Qayıtma" havalarının çalındığını qeyd edir. Bu kimi nümunələrin əldə edilib ciddi araşdırılması Azərbaycan folklorşünaslığının mühüm vəzifələrindən olmalıdır.
A. Əliverdibəyov Azərbaycan musiqi folklorunda baş verən proseslərin mahiyyətinə varıb olduqca dərin və qiymətli müşahidələr aparmış, yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq, xalq mahnılarının Avropa not sistemi vasitəsilə yazıya almaq zərurətini qeyd etmişdir. "Azərbaycanda hər bir yeni ləhnlərin və mahnıların vətəni Qarabağ olub, buradan cəmi Qafqaziyaya ağızdan-ağıza tövsiyə olunmuşdu. Belə üsulla nəşr bəzi qəzalarda mövcud ləhnlərin və mahnıların təğyir və təbdil (dəyişdirmə) tapmağına, bir müddətdən sonra bilmərrə (tamamilə) məhv olmağına səbəb olmuşdu. Bu mahnıların və ləhnlərin nota köçürülməyin və həmişəlik qeyd etməkliyin lüzumu və ehtiyacı görünürdü. Bu niyyəti hüsula gətirmək üçün bu sahədə birinci qədəm qoyan Üzeyir Hacıbəyov olmuşdu" (s. 9).
Üzeyir bəyin bu işə hələ gənc yaşlarından başlaması faktı da son dərəcə diqqətəlayiqdir. "Hələ seminariyada oxuyarkən bir neçə Azərbaycan xalq mahnılarını nota salmışdı" (s. 9).
Bu sahədə A. Əliverdibəyovun özünün fəaliyyiəti hələlik yalnız ümumi şəkildə bəllidir. Görkəmli bəstəkarımız S. Rüstəmov onun vəfatından xeyli sonra çıxmış mahnı toplusunun ön sözündə yazmışdır: "Böyük musiqi həvəskarı Ağalar bəy Əliverdibəyovun əlyazmasında altı yüzdən artıq xalq mahnı və təsniflərinin mətnləri var idi. Ağalar bəy mahnıların mətninə baxan kimi melodiyasını yada salıb oxuyardı. Mən onların içərisindən iki yüz mahnı seçib nota köçürmüşdüm"7.
Təssüf ki, A. Əliverdibəyovun ifasından konkret olaraq hansı mahnıların yazıya alınması və onların hansı not məcmuələrində yayınlanması tam aydınlaşdırılmamışdır. Azərbaycan Respublikası EA Memarlıq və Incəsənət Institutunun arxiv materialları məsələni bir qədər işıqlandırır. Burda saxlanılan bir musiqi qovluğunun iki hissəsində müvafiq olaraq 50 və 49 xalq mahnısının əlyazması toplanmışdır. Birinci hissənin ilk səhifəsində nümunələri oxumuş (A. Əliverdibəyov) və nota yazmış (S, Rüstəmov) şəxslərin adları və tarix (25/V-8/VI-36 q.) qeyd olunmuşdur. Mahnıların üslub etibarı ilə yaxınlığını nəzərə alsaq, onların (cəmi 99 nümunə) bir nəfər tərəfindən təqdim olunduğunu ehtimal etmək olar. Bu əlyazmaların böyük qismi ikicildlik məcmuədə çap olunmuşsa da, digər məcmuədəki (1967) nümunələrin "tərcümeyi-halı" gizli qalır və tərtibatçının "Ön söz"də ifa etdiyi fikri hələlik konkret misallarla təsdiqlənmir.
A. Əliverdibəyov sadəcə olaraq zəngin bir informant deyil, doğma musiqi folklorunun qayğıkeş toplayıcısı hesab edilməlidir. Həmin musiqi nümunələri hər hansı bir zümrəyə mənsub olmadığına görə, onlara bu və ya başqa xanəndənin, yaxud el nəğməkarının repertuarı kimi baxmaq olmaz. Toplama işi isə müxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər – xalq mahnılarını kimi texniki vasitələrlə, kimi də müəyyən yazı işarələrinin köməyi ilə toplaya bilər. Ağalar Əliverdibəyov isə el havalarını əvvəlcə özünün qeyri-adi musiqi hafizəsinə köçürmüş, sonra da onların nota yazılmasında bəstəkar S. Rüstəmova böyük yardım göstərmişdir.
A. Əliverdibəyovun oxuduğu mahnılar arasında bir çox məşhur nümunələri göstərmək olar: "Söhbət saz ilə", "Yaxan düymələ", "Çalpapaq", "Kəklik", "Nəzr eyləmişəm", "Üçtelli durna", "Xumar oldum", "Neylərsən", "Dedim bir busə ver" və s. Həmin məcmuədə müasir dinləyicilərə az tanış olan mahnılar da vardır: "Gəl, gəl ay ellər gözəli", "Altımda madyan", "Ay loylu", "Can qurban eylər", "Tirmə şalım", "Qızım", "Pinəçi mənəm" və b.
Eyni zamanda A. Əliverdibəyovun səsindən nota yazılan bəzi nümunələr hələ indiyə qədər işıq üzü görməmişdir. Onların nəşri və araşdırılması da milli musiqişünaslığımızın mühüm vəzifələrindəndir.
Gördüyümüz kimi, "Qafqazın konservatoriyası" sayılan gözəl Şuşanın yetirdiyi mütərəqqi Azərbaycan ziyalısı Ağalar bəy Əliverdibəyov həm musiqi tarixçisi, həm də doğma musiqi folklorunun toplayıcısı və bilicisi kimi maraqlı musiqinünaslıq fəaliyyəti göstərmişdir. Onun qələmindən çıxmış sanballı "Musiqi tarixi" və səsindən nota köçürülmüş xalq mahnıları tədqiq olunduqca bu görkəmli şəxsiyyətin bir musiqişünas kimi parlaq siması daha aydın görünəcək və onun milli musiqi elminin inkişafında oynadığı rolu daha yaxşı dərk olunacaqdır.

1 A. Əliverdibəyovun "Musiqi tarixi" kitabı Azərbaycan dilində (ərəb əlifbası ilə) yazılmış və Respublika Əlyazmaları Institutunda saxlanılır (Inv. B-50 07-25967). Kitabın "Azərbaycan musiqisi" adlı bölməsi filoloq-alimlər prof. Arif Məmmədov və dos. Vəli Məmmədov tərəfindən kirilə transkripsiya olunmuş və "Qobustan" jurnalının 1987-ci il, 3-cü sayında dərc edilmişdir. Məqaləmizdə irəli sürülən əsas məqsədlə əlaqədar biz həmin mənbəyə istinad etmişik. "Musiqi tarixi"nin qalan bütün hissələri (türk musiqisinin ritmləri haqqında bölmə istisna olunmaqla) A. Xəlilovanın diplom işində kiril əlifbasına çevrilmişdir. "Aqalar Aliverdibekov i eqo "Istoriya muzıki", Baku, 1997.
2 Göstərilən mənbə, s. 10.
3 Göstərilən mənbə, s. 10.
4 Göstərilən mənbə, s. 4.
5 Göstərilən mənbə, s. 5.
6 2 Göstərilən mənbə, s. 4.
7 Azərbaycan xalq mahnıları (nota yazanı S. Rüstəmov). Bakı, 1967.
8 Azərbaycan xalq mahnıları. I-II cild, Bakı, 1956-1958.