МУСИГИ ТЯЩСИЛИ ВЯ МААРИФЧИЛИЙИ
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЩОГГАБАЗЛАР ВЯ СЕЩИРБАЗЛАР
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
Search

МУСИГИ ТЯЩСИЛИ ВЯ МААРИФЧИЛИЙИ
УШАГЛАРЫН МУСИГИ ЕСТЕТИК ТЯРБИЙЯСИНДЯ КЦТЛЯВИ ИНФОРМАСИЙА ВАСИТЯЛЯРИНИН ТЯСИРИ ВЯ ИМКАНЛАРЫ
Минара ДАДАШОВА
МУСИГИ ГАБИЛИЙЙЯТЛЯРИНИН ТЯРБИЙЯСИНИН ПРОБЛЕМЛЯРИ
Фирянэиз ЩИДАЙЯТОВА
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЩОГГАБАЗЛАР ВЯ СЕЩИРБАЗЛАР
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЙ ТЯК НУРЛУ ХАТИРЯЛЯР ДАЛЬАСЫНДА
Зцмрцд ДАДАШЗАДЯ

 


       Инсанлар щямишя гейри-ади щадисяляря бюйцк мараг эюстярибляр. Тябиятдя баш верян гейри-ади щадисялярин сябябини билмяйяндя тябиятин мюжцзяси билиб танрынын кярамятиня шцкр едирдиляр. Лакин инсан мюжцзя эюстяряндя ятрафдакылары щейрятя эятирир. Бязиляри бу нцмайишляри шейтан ямяли, бязиляри мюжцзя, бязиляри истедад, мящарят адландырыр. Тябии ки, дин хадимляри щямишя беля нцмайишляря гаршы чыхыблар. Лакин садя халг илляр кечдикжя бу яйлянжядян ляззят, зювг алмышлар вя бу мящяббят имкан вермяйиб ки, бу сянят мящв олсун.

        Чох мараьлыдыр ки, орта ясрлярдя щоггабазлары фырылдагчы адландырырдылар. Ялбяття щогганын юзцлцндя алдатмаг дайаныр. Ел арасында сонралар бу сянятин адыны эюзбаьлайыжылар да адландырырдылар. Щоггабазлыг сяняти инди севилян, сайылан бир сянятдир. Бу сянят щоггабазлыг сявиййясиндян чыхыб, бойцк инкишаф йолу кечиб. Щоггабаз сяняти инди цч нювя бюлцнцб: фокус, иллйузийа, манипулйасийа. Вахты иля Шарденин эюрдцйц щогга инди башга формада нцмайиш олунур.

        “Торбайа беш алты йумурта гойурлар. Жамаатын арасындан бир няфяр кюнцллц мейдана дявят олунур. Щямин шяхс торбанын цстцня чыхыб ичиндяки йумурталары тапдалайыб язир. Торбаны ачырлар ичиндян эюйярчин, тойуг, жцжя чыхыр. Сонра башга бир бош торбаны тамашачылара нцмайиш едир. Бош торбаны йеря гойуб, ичиндян мцхтялиф мятбях яшйалары чыхартмаьа башлайырлар.” 1 Инди Сиркдя бу нюмряни башга форматда эюстярирляр. Фокусчу аренада юз башындан силиндри чыхардыб, тамашачыларын эюзц юнцндя ичиня ики йумуртаны сындырыб аьыны вя сарысыны ичиня тюкцр. Чубугла гарышдырыр, сонра силиндри башына гойур. Щамы эюзляйир ки, йумуртанын суйу фокусчунун башына ахыб цст-башыны булайажаг, амма бу ан тамашачы мяятял галыр, Фокусчу щеч ня олмамыш кими силиндри башындан чыхардыр вя онун ичиндян эюйярчин вя йа жцжя, довшан чыхардыр. Заман кечдикжя бязи фокус номряляри тягдимат формасыны дяйишиб, чохлары унудулуб, явязиндя йениляри ижад едилиб. Техника инкишаф етдикжя фокус нюмряляринин сявиййяси, форматы вя тягдиматы йениляшир, мцасирляшир.

        “Авропа юлкяляриндян фяргли олараг бурада ифачылар тамашачылардан мяжбури пул йыьмырдылар. Тамашачылар кюнцллц олараг пул верирдиляр. Ифачылар юз пешялярини зарафат вя эцлдцрмякля йериня йетирирдиляр. Онлар фокуслар эюстяря - эюстяря наьыллар, щекайяляр вя лятифяляр сюйляйирдиляр. Щярдян маска иля, щярдян маскасыз цч саат тамашачыларын башыны гатырдылар. Мярякянин сонунда жамаатдан хащиш едирдиляр ки, кимин гулпундан ня чыхыр версин. Эюряндя ки бязиляри арадан чыхыр, тез дейирляр: ким пул вермядян эется Щязряти Ялинин дцшмянидир, щям дя Аллащын вя мцгяддяссатын дцшмяни сайылыр. Бу фырылдагчылары евляря дя дявят едирдиляр.” 2 О дюврлярдя баьлы заллар олмадыьы цчцн тамашачылардан пул топламаг чох чятин иди. Башга эялир йерляри олмадыьы цчцн ифачылар цмидини йыьылан пула баьлайырдылар. Авропада нцмайиш габаьы тамашачылардан пул йыьардылар. Бу бир адят шяклини алмышды. Бу мягамя диггят йетирсяк беля бир нцанс нязяря чарпыр. Азярбайжанда пулу щямишя иши битирдикдян сонра аларлар, бу бир адятдир. Иши эюрцб гуртарандан сонра пулу аланда сорушарлар: “щалал едирсян?” Ифачылар да бу адяти горуйуб сахлайырдылар. Тамашачылардан пулу ахырда ширин дил иля истяйярдиляр. Тябии ки, тамашачылар арасында мцтляг жыьаллар олурду. Онлары да утандыран сюзлярля йола эятириб юз зящмят щагларыны алырдылар. Яввялжя зарафатла эедянляря саташыб пул истяйярдиляр, эюрся идиляр эедян тамашачы цзлцлцйцня салыб арадан чыхыр, щязрят Ялинин, имам Щцсейнин адыны чякиб утандырардылар, лап ахырда “Аллащын вя мцгяддяссатын дцшмяни” адландырыб мячбур едярдиляр ки, тамашачы пулу версин. Бу бир психолоъи, фялсяфи мягамдыр.

        “Султан Мащмуд Гязняви садя тяяссцбкеш дюйцшчц иди. Нущ ибн Мянсури Саманинин шащы иди. Султан Мащмуд шащла мцщарибя едяркян она хябяр эялир ки, юзцня гапанан защид вар. Вязири Щясяни эютцрцб онун эюрцшцня эедир. Хейлаь сющбятдян сонра султан дейир ки, мяндян мал дювлятдян ня хащиш етсян дейярям верярляр. Защид бирдян ялини эюйя узадыр. Санки эюйдян, щавадан бир овуж гызыл эютцрцб шащын гаршысына тюкцр. Гейбин хязинясиндян эялян бу дювлятин сащибиня йердяки вар дювлятя ня ещтийажы вар.” 3 Бу мянбядя защидин эюстярдийи бу сещр (фокс) ялин мащирлийи сайясиндя йараныр. Мцасир сещркарлар юз нцмайишляриндя тамашачыйа йахынлашараг эюзц юнцндя эуйа “щавадан дямир пул гапыр” вя йа тамашачынын гулаьындан, йахасындан дямир пул тапыб она эюстярир. Башга бир сещр нцмайишиндя ялиндя кичик дямир ведря тамашачылар арасында эязир вя ялинин ичиндя щеч ня олмадыьыны жамаата эюстярир. Бирдян овжуну баьлайыб эуйа эюйя пул атыр, пул эялиб ведрянин ичиня дцшцр. Бир нечя дяфя тякрар етдикдян сонра тамашачылардан бириня йахынлашыб хащиш едир ки, ведрянин ижиня юскцрсцн. Тамашачы юскцряндя ведрядян сяс эялир, санки, еля бил ведряйя бир овуж хырда пул тюкцлцр. Бу просеси ики-цч дяфя тякрар едир. Садяжя олараг Защид бу цсулла юзцнцн илащи бир адам олуб, танрыйа йахын олдуьуну, мяняви дювлятин йердяки дювлятдян цстцн олдуьуну сцбут етмяк истяйир. Бязи мянбялярдя охуйуруг ки, сещрбазлыг мящаряти мяшщурлара да нясиб олуб.

        “Жамаат Жялаляддин Руми Мювланя иля Шямс Тябризи щаггында рявайятляр сюйляйярдиляр. Шащидляр сюйляйярдиляр ки, Мювланя бир мяжлисдя гаршысында китаблар вараглар, моизя сюйляйярмиш. Тясадцфян мяжлися касыб эейимдя Шямс Тябризи дахил олур. Руми онунла таныш дейилди. Шямс сорушур ки, сян бурда ня ишля мяшьулсан. Руми дейир, кянаря чякил, сян билмязсян бу галды, гал.(Гал сюзц яряб сюзцдцр, мянасы щай-кцйлц данышмаг демякдир. Фарс дилиндя ися щай-кцйлц дейишмя демякдир. Г.Я.) Шямс эцлцр каьызлары эютцрцб жырыр. Руми чашбаш галыб билмир ня десин. Шямс каьыз парчаларыны бирляшдириб Румийя тягдим едир. Сонра китаблар од тутуб йанмаьа башлайыр. Шямс йанан китаблары суйа атыр. Руми гышгырыб цряйи эедир. Шямс Румини айылдыр. Руми Шямся дейир ки, сян ня етдин, орда атамын китаблары вар иди. Шямс эцлцр, ялини суйа салыб китаблары судан чыхардыр. Щамы эюрцр ки, китаблар гуру вя сяламятдир. Жамаат бу ишя щейран олур. Шямс чыхыб эедир. Руми сонрадан билир ки, бу шяхс Шямс Тябризи имиш. Сонралар Жялаляддин Руми Шямси чох ахтарыр амма раст эялмир.” 4 Чох мараглы мянбядир. Йухарыда охудугларымыз инсаны валещ етмяйя билмяз, садяжя олараг о дюврдя сещрбазлыьын бу сявиййядя олмасыны аьла беля эятирмяк олмур. Яслиндя щоггабаз вя сещрбаз бир-бириндян фяргли сянятдир. Сещрбазлыьын тямялиндя кимйаэярлик дурур. Щярчянд ки, бцтцн юлкялярдя, щяр дюврдя, дин хадимляри тяряфиндян сещрбазлара мянфи мцнасибят олуб. Ян чох Авропа юлкяляриндя, христианлар сещрбазлары тягиб едиб вя онларын юлцмцня фитва-фярман верибляр. Шярг юлкяляриндя ися, гядим дюврлярдя, сещрбазлара гисмян йумшаг мцнасибят олуб. Еля хаганлар, шащлар, султанлар олуб ки, сещрбазлыьын инкишафына бюйцк шяраит йарадыб вя малиййяляшдириб. Тарихдя сещрбазларын щяйаты вя бажарыглары барядя чохлу мялуматлар вар.

        Мцщяммяд Щашим Асяфин “Рцстям ял Тяварих” китабында беля бир мянбяйя раст эялмяк олар.

        “Бу китабда Мащмуд Яфган вясф олунур. Бу вясфин ичиндя Кусяж адлы бир шяхсдян сющбят ачылыр. “Яшряфхан эцлцр вя дейир: Ей кцтащ (балажабой Г.Я.) гамят, юзцнц эюзя сохан яййар, щоггабаз Кусяж, сянин зарафатларын, зирянэлийин бизим хошумуза эялди. Нядимлик (гуллугчулуг Г.Я.) цчцн йахшысан. Де эюрцм даща ня кярамятлярин вар? Кусяж деди: Ямр вер мяним яшйаларымы эятирсинляр сяня мюжцзяляр нцмайиш едим. Яшйалары эятирдиляр. Бир шцшя чыхартды ичиндя торпаг вар иди. Аьзыны кип баьламышды. Аьзыны ачыб торпагдан бир аз парчанын цстцня сяпяндян сонра парча алышыб йанды. Ялиндя бир аз йаьы эютцрцб суйа атандан сонра су донду, буз баьлады. Сонра бир габ эютцрцб ичиня су тюкдц вя цч айаглы сажын цстцня гойду. Сонра сажын алтына одун дцздц. Одунун цстцня бир дярман атды одун алышыб йанды. Бир аздан су гайнамаг явязиня донду. Сонра бир шамын фитилини йандырды. Йанан шама бахан жамаат бир аздан, гейри-ихтийары, ортайа дцшцб ойнамаьа башладылар. Сажы кянаря гойду, йанан одун цстцня бир дярман атды, ожагдан тцстц галхды. Бир аздан тцстц чякилди, жамаат бир дя айылыб эюрдц ки, ятрафда олан адамларын щамысыны лцт эюрцрляр. Щятта юзляриня бахб эюряндя ки, лцтдцляр утанырдылар вя билмирдиляр ейиблярини нежя юртсцнляр.” 5

        Щоггабазлыгда ися кимйаэярликдян ясяр яламят йохдур. Щоггабазлыг сянятиндя актйорлуг сяняти важиб амиллярдян биридир. Щогга яряб сюзцдцр, мянасы ойун демякдир, ял зиряклийи иля чыхарылан жцрбяжцр ойундур. Икинжи мяжази мянасы кяляк, фырылдаг, фянд, щийля анламыны верир. Щоггабазлыг ися йаланла, щийля иля, алдадыжы йолларла эюрцлян иш демякдир. Щоггабаз ися ял жялдлийи иля жцрбяжцр ойунлар эюстярян адам, щогга чыхардан; ойунбаз - бу ойунлары щяйата кечирян, даща доьрусу, ифа едян шяхся дейирляр. Щоггабазлар щямишя тяк башына мярякяляр тяшкил едяряк жамааты башына йыьмаг гцдрятиня малик олублар. Беля ифачылары мярякяэир дя адландырырдылар. Онларын иллярля мяшг едиб щазырладыьы мцяййян бир репертуары олурду. Чяфяр Шящринин “Тещранын ижтимаи тарихи ХЫЫЫ яср” китабында беля бир репертуар сийащысына раст эялирик.

        “1) Аьза памыг гойуб 200 м сап чыхартмаг.

        2) Папаьын алтындан эюйярчин чыхартмаг.

        3) Йумуртаны папаьын ичиндя сындырыб, гайьанаг биширмяк.

        4) Дясмалы аьыза салыб рянэли дясмал чыхартмаг.

        5) Шамурту ойуну? Финжан ойуну, 3 финжан алтында шар эизлятмяк.

        6) Биринин гол саатыны башгасынын жибиндян чыхартмаг.

        7) Сааты щявянэдя язмяк сонра саь-саламат йийясиня вермяк.

        8) Шаэирди отурдуб алтындан тойуг-жцжя чыхартмаг.

        Ахырда ял вя баш кясмяк. Мярякянин яввялиндя дейирди, сюз верирдиляр. Ахырда дейирдиляр ки, галды эялян сяфяря. Щеч вахт бу щогганы йериня йетирмирдиляр. Ики-цч дяфя вяд едиб, пул йыьырдылар. Фокусун явязиня шаэирди сандыьа салыб, гылынжы бу тяряфдян салыб о бири тяряфдян чыхарырдылар.” 6 Йухарыда ады чякилян фокус нюмряляриндян инди дя истифадя олунур. Тябии ки, дяйишдирилмиш, тякмилляшдирилмиш, мцасирляшдирилмиш формада. Орта ясрлярдя щоггабазлар, мцасир ифачыларындан фяргли олараг, тамашачыларла мцтляг тямасда олурдулар. Ифачылыгда мцвяффягиййятин демяк олар ки, ялли фаизи цнсиййятдян асылыдыр. Ифачы тамашачы иля сющбят едяркян чалышыр ки, онун диггятини йайындырсын. Яввяла ифачы тамашачы иля сющбят едяркян юзцнц она ширинляшдирир, гялбини овлайыр, бир сюзля “рам” едир. Сющбятя йумор гатанда нцмайиш даща да шян кечир. Щоггабазларын щямишя йанында гулбечяси олурду. Ифачы фокусун ясас мягамыны ифа едяндя гулбечя еля бир щярякят едирди ки, тамашачынын диггятини юзцня жялб етсин. Бу мягамда ифачы юз фырылдаьыны, мцасир дилля десяк, трйукуну йериня йетирирди вя тамашачы о аны эюздян гачырырды. Еля вахт олурду ки, тамашачы айыглыг эюстяряндя щоггабазын трйукунун важиб мягамында ишлятдийи фырылдаьы эюрцр вя о дягигя щай-кцй салырды ки, йаланды, эюрдцм, бизи алдадыр вя с.


1. “Шарден Сяйащятнамяси” Мящяммяд Аббаси ЫВ ъурнал. 2-жи чап. Ямир Кябир няшр мцяссисяси. Тещран 1350-1972 цм. с.201 1390-2012 Март 21-и 1391 1979-2532. с. 188

2. “Шарден Сяйащятнамяси” Мящяммяд Аббаси ЫВ ъурнал. 2-жи чап. Ямир Кябир няшр мцяссисяси. Тещран 1350-1972 цм. с.201 1390-2012 Март 21-и 1391 1979-2532. с. 188-189

3. Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази., “Базищайе нямайеши” (Нцмайиш ойунлары)., Ы жап 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир., Тещран., с.583.

4. Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази., “Базищайе нямайеши” (Нцмайиш ойунлары)., Ы жап 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир., Тещран., с.583.

5. Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази., “Базищайе нямайеши” (Нцмайиш ойунлары)., Ы жап 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир., Тещран., с.596-597. (“Рцстям ял Тяварих” Мцщяммяд Щашим Асяф (ляьяби Рцстям ял Щокяма) Тещран, няшр Ямир Кябир 1352 щ.ш цм. 536,. Алманийа, Прост вилайяти, “Мядяни ясярляр” китабханяси оръинал чап 1348 щ.ш.)

6. Чяфяр Шящри., “Тещранын ижтимаи тарихи ХЫЫЫ яср”., Ы жилд., Тещран., “Ряса” мядяни хидмятляр мцяссяси., 6 жилддя., 3-жц чап 1378., цм. сящ 622. с. 31-33.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page