ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АНАДОЛУ ВЯ АЗЯРБАЙЖАНЫН ТОЙ ВЯ ИНАНЖА БАЬЛЫ ХАЛГ РЯГСЛЯРИНИН МЯГАМ-МАКАМ БАХЫМЫНДАН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИ
Эцлтекин ШЕНЕР
Search

ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АВРОПА МУСИГИ ТАРИХИНДЯ “АЛА ТУРКА” ЦСЛУБУ
Дерйа АЬЖА
ШЯФИГЯ АХУНДОВАНЫН МАЩНЫ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫ
Нцшабя ЩЦММЯТОВА
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ ОРКЕСТРИ ЦЧЦН ЯСЯРЛЯРИ
Мещрибан ГАСЫМОВА
ЕЛНАРЯ ДАДАШОВАНЫН ФОРТЕПИАНО ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫ
Бащар БЯЙЛЯРОВА
АНАДОЛУ ВЯ АЗЯРБАЙЖАНЫН ТОЙ ВЯ ИНАНЖА БАЬЛЫ ХАЛГ РЯГСЛЯРИНИН МЯГАМ-МАКАМ БАХЫМЫНДАН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИ
Эцлтекин ШЕНЕР
ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИНДЯ АЗЯРБАЙЖАН ОПЕРАЛАРЫНДА МУСИГИЛИ-ДРАМАТУРЪИЙАНЫН ЩЯЛЛИ ЙОЛЛАРЫ
Айтян БАБАЙЕВА
МЦЯЛЛИМ-ШАЭИРД МЦНАСИБЯТИ
Эцнял МЯММЯДОВА
АГШИН ЯЛИЗАДЯ «АНА ТОРПАГ» ОДАСЫ
Аида ЩЯСЯНОВА
ФЫКРЯТ ЯМЫРОВУН “ГОБОЙ ВЯ ФОРТЕПЫАНО ЦЧЦН АЛТЫ ПЙЕС” СЫЛСЫЛЯСЫ
Аьа - Яли БАБАЙЕВ

 


       Мярасим (Той, хына-дуваг) рягсляри: Анадолу вя Азярбайжан халг рягсляриндя мцхтялиф сяпкидя олан макамсал цнсцрлярин системляшдирилмяси важибдир. Бу систем ики шякилдя: а) Ейни мягамла башлайыб битян (Ладдахили йюнялмя) рягс мелодийалар,

        б) Башладыьы мягамдан башга мягама йюнялмядян (Ладларарасы) ибарят рягс мелодийалары шяклиндя мювжуддур.

        Анадолу вя Азярбайжан рягсляриндя бир нцмунянин эюстярмяйя чалышдыьымыз макамсал гурулушда, ейни мягамла башлайыб битян мелодийалар мювжуддур. Бунлара нцмуня вермяк лазым олса; “Чамбашына чыхдым анам”, “Хынаны эятир аней”, “Йцксяк- йцксяк тяпяляря ев гурмасынлар”, “Тярсиня”, “Тязя эялин”, “Чифтя телли”,”Тракйа гаршыламасы” “Цшшаг” ладында, “Ордунун сокаклары” (Орду Тцркийядя шящяр адыдыр. Сокак-кцчя анламындадыр) ися “Сеэащ” мягамында башлайыб тамамланыр.

        Башладыьы мягамдан диэяр бир мягама кечяряк орада битян “Ушак эялин алма щавасы”, Курди, Каржийар, Цшшаг вя Нява пярдясиндя Раст ладындан истифадя етмишдир. “Саллама” ися Щцззам вя Сеэащ мягамларына кечмышдир. Бу група аид олан “Эиресун гаршыламасы” ися Каржийар, Щцсейни пярдясиндя Цшшаг вя Нява пярдясиндя Щижаз ладларындан истифадя етмишдир. Бу рягс мелодийасы, Гара дяниз бюлэясинин той, нишан вя хцсуси яйлянжя эцнляриндя юнямли бир йери олан вя ики инсанын цз-цзя дюняряк ойнамасындан адыны алан сюзлц вя сюзсцз ики ясас периоддан ибарят олан бир рягсдир. Биринжи период инструментал, икинжи периоду ися сюзлц гурулушдадыр. Биринжи инструментал бюлцм 7 жцмля иля олан вариантда юзцнц эюстярмишдир. Нцмунянин тонал гурулушу, Каржийар ладына истинад ется дя цч мягама йюнялмяляр баш верир.

       

        Бу ладдан “А 4” жцмлясиня эялиндийиндя Цшшаг вя Щцсейни мягамына кечид едилдийи эюрцнцр.

        “А 4” жцмляси:

       

        Бу кечиддян сонра мелодийа тякрар “Каржийар” мягамына кечяряк битир.

        Ейни групун Азярбайжан нцмунясиндя вердийимиз рягс мелодийаларыны “Эялин атланма”, “Эялин щавасы”, “Эызыл эцл” рягсляри - Ре майяли Шур ладында, “Баьдадуру” -сол майяли Шур ладында, “Кясмя” - Шур вя Сеэащ ладында, “Янзяли”, “Узундяря”, “Йцзбири” - Шуштяр ладында, “Той” - Мащур ладында, “Мирзяйи”, “Гытгыла”, “Тярякямя”, “Тамара” вя “Ваьзалы” рягсляри - Сеэащ мягамына ясасланыр.

        “Ваьзалы” арамлы бир мелодик гурулуша малик мелодийадыр, Ми майяли Сеэащ ладына ясасланараг А вя Б жцмляляри иля мейдана эялмишдир. Рягсин мелодик гурулушу майе интервалина йахын бюлэялярдя башлайан нцмунянин бям сясляря доьру эенишлянмяси вя лад дахилиндя едилян мотивлярля мейдана эятирдийи суал-жаваб гурулушунда, суал жцмляжийи тякрарында вариантлашдыьы эюрцлмякдядир. Ми майяли Сеэащ ладына ясасланан щава терсийа Сол интервалында мцвяггяти каданслашыр.

        “А” жцмляси:

       

        “Б” жцмляси: Майе сясдя тякрарланан ики ханядя фразанын вурьусаллыьы юня чыхарылараг, мелодик зил бюлэяйя щярякятийля лад дахилиндя зянэинляшмяси ашкарланыр. Бу жцмлядя, фразаларын секвенсийаларла сыраланараг майяйя доьру ениш айры бир хцсусиййят олараг эюрцлмякдядир. “Б” жцмлясинин давамында секвенсийа жцмляжикляриня уйьун вариант жцмлялярин мейдана эялмяси диггят чякян бир хцсусиййятдир. Бу вариант жцмяжикляриндя мелизм мотивлярини йарым каданслардан ибарят трелляр мелодийайа хцсуси бир мяна вя эюзяллик эятирдийини эюрцрцк. Нцмунянин тонал структуру, Ми сеэащ ладындан ибарят олан мелодийанын майе сясдя дайанмасында там каданс щиссийатындан чох, Ре # сясиндян До сясиня эяляряк артыг икитяряфли секунда иля хцсуси бир каданс версийасы эюстярир.

        Инанжа баьлы рягсляр: Ялдя едилян рягслярин мягамсал хцсусиййяти диэярляри иля бянзярлик эюстярмякдя, “Нийаз Илащи” тяк бир мягама, Сеэащ ладында башлайыб битмишдир. “Памукчу бенэи Зейбяйи” рягсиндя ися Щижаз мягамы олуб, Евич пярдясиндя Сеэащ, Нявада пярдясиндя Бусялик мягамларына кечяряк ладларарасы йюнялмялярля мейдана эялмишдир. “Сим-сим” адлы рягс дя Щцсейни ладында, “Син-син” адлы рягс ися Чащарэащ пярдясиндя Чащарэащ вя Цшшаг мягамларындан ладларарасы кечидлярдя юз яксини тапмышдыр. Бу мювзу щиссясиндя ладларарасы кечид ян зянэини “Эине дярдли инлийорсун” Инанжа баьлы рягс групу ясяридир. Бир-бириня йахын вя чох ясярдя ортаглыьы олан Щцсейни, Цшшаг вя Каржийар ладлары истифадя олунан бу ясярдя ладларарасы йюнялмя хцсуси нцмуня тяшкил етдийи дцшцнцля биляр. Бу рягс групуна аид едилян вя бир чох бюлцмц ещтива едян бир гурулушу вар. Ритмик бахымдан хцсуси характеря маликдир. Фяргли ритмик цнсцрля бярабяр темп бахымындан дяйишкяндир

       

        Щцсейни ладында бешинжи дяряжя Ми сясиндя едилян каданс хцсуси бир мясяля олуб, бу дайанманын дюрдцнжц дяряжя Ре сясиндя едилмяси иля “Цшшаг” ладына кечид олунур. Щяр ики вязиййятдя дя ладдахили кечидляр бир-бириня чох йахын мотивлярля едился дя буну ладларарасы кечид олараг гябул етмяк лазымдыр. Бу жцмлялярин давамында ися “Каржийар” мягамы Ми бемол кечиди иля юзцнц эюстярир.

       

        Анадолу Инанжа сюйкянян рягс мелодийаларындан ян мяшщур вя классик мязмунда формалашан, зянэин бир мелодик-ритмик гурулуша сащиб олан бу нцмунянин шифащи вя инструментал вариантлары вар.

        Азярбайжанын рягс мелодийаларыны да бу група дахил едяряк тонал гурулушуна бахдыьымыз нцмунялярдя, “Сямяни” рягс нцмунясинин Мащур, “Новрузу” Шуштяр, “Щажыжан” Шур вя Новруз” Чащарэащ ладларында мейдана эялмишдир. “Инанжа баьлы рягс” мейдана эялмясини; яняняви мювсцм мярасимляри вя йеня буна баьлы тябият щадисяляриня; айа, эцняшя, йаьыша, атяшя аид едиля биляжяк дини, йа да Инанжа даир рягслярин йаранмасыны груплашдырмаг лазымдыр. Гядим дюврлярдя вя Шаманизмдя инсанларын тябиятин эцжцня тясир етмяк, тябиятин эедишини дяйишдирмяк мягсяди иля етдикляри яняняви мювсцм мярасимляри вя дуалар; мащнылара, ойунлара, рягсляря тясир етмишдир. Буна нцмуня олараг, “Кос-коса”, “Сямяни”, “Щыдырялляз”, “Году” вя с. мисал эюстярмяк мцмкцндцр.

        Ян гядим яняняви ойунлардан “Кос-коса” илин мювсцмляринин дяйишмясиля баьлыдыр. Ойун мятнляриндя антропоморфик вя зооморфик символ структурлары ифадя едилир. (51, с.25.)

        “Сямяни” рягс мелодийасында ики период вар. Илк период А + Б + А, икинжи период ися Ж + А тямял структурлары цзяриндя гурулмушдур. Нцмунянин мелодик гурулушунда олан Ы вя ЫЫ периодларда суал вя жаваб жцмляляри олдугжа симметрик мелодик мязмуна сащибдир. Гурулан жцмляжиклярин сонракы гурулушуна баьланышы хцсуси кюрпц жцмляжик мотивлярдян ибарятдир. Бу йолла емосионал тясир артырылыб, мелодик ахын тямин едилмишдир.

       

        Нцмунянин тонал гурулушунун, Фа сясиндя Раст ладына тямялляняряк ижра олундуьу эюрцлмякдядир. Бу гурулуш бцтцн жцмлялярдя раст эялинмяйя дя биляр. Хцсусян дя “Б” жцмлясиндя Сеэащ Шикестейи-фарс ладына транспозисийа едилдийи эюрцлмцшдцр. Ейни заманда да, лад хцсусиййятини итирмядян пиллявари шякилдя мцхтялиф секвенсийа хцсусиййятляри тягдим едилир.

        Гадын рягсляри: Рягс мядяниййятимиздя гадынлара аид едиля биляжяк бир чох ойун рягс щавалары вар. “Сары гыз” Каржийар ладында верилмиш, хцсусиля Нява сясиндя Щижаз вя Бусялик ладларына йюнялмя диггяти жялб едир. Бу ящатядя, “Наре”, “Тязя эялин”, “Мян бир говаг”, “Сары олур цст йаха эевени”, “Терши”, “Бурчак тарласы” кими рягс мелодийаларынын Цшшаг ладында мейдана эялдийи эюрцлмякдядир. “Тцркмян гызы” Каржийар мягамында ладдахили бир гурулушда башлайыб битмякдядир.

        “Тцркмян гызы”- Аь дяниз бюлэясинин гадын рягсляриня аид олан бу нцмуня, ейни заманда эцндялик щяйаты, иши, ямяйи ифадя едян бир рягсдир. Бу рягс Никриз ладында олуб До пярдясиндя сясляндирилир.

       

        Фягят мягамсал хцсусиййятля йанашы нцмунядя олан мелодик щиссиййат вя милли динамизм, бу мелодийалары “Мцряккяб мягамлар” синфиня аид едилян “Каржийар” мягам сяс сырасы олараг гябул етмямизя сябяб олур. Бу ладын ясас истинад сяси Лйа сясидир. Бу мелодийа До сясиня истинад едян лад гурулушу дяйишиклик эюстярмиш, “Никриз” мягамынын аралыьына йюнялмишдир. Маъор тона кечяряк “Чащарэащ” ладына да кечид едилир. Лакин мелодийанын эедиши вя йаратдыьы фолклорик щиссиййата бахылдыьында “Каржийар” ладында щиссиййаты вар олуб, бюлэя ижрачыларынын нотда олмайан мелодийалары битирмя яняняляриндя ашаьыдакы жцмля гялибинин тез-тез истифадя олундуьуну эюрцрцк.

       

        Диэяр бир хцсусиййятдя “А” периодунун илк жцмляляринин щамысында бям бюлэяляря енишляр, хцсусиля сол сясиня гядяр енилмякдядир. Бу шякилдя цч айры фяргли гялиб истифадя едилмишдир.

       

        Азярбайжанын гадын рягсляри щиссясиндя истифадя едилян ладларын ямяля эялмяси ися; “Нялбяки”, “Жейрани”, “Лязэинка”, “Эцлэязи” щаваларынын Байаты-Шираз ладында олдуьу эюрцлцр. “Лаля”, “Щалай” ися Шур ладында; “Халабажы”, “Гытгылы”, “Гызыл эцл”, “Щейва эцлц”, “Набат ханым” рягси Сеэащ ладындадыр. Ян ящямиййятли гадын рягси олан “Иннабы” ики щиссядян ибарят олуб Мащур ладындадыр. Мусигинин мелодик гурулушу, А + Б + А шяклиндя сыраланан мелодийадыр. “А” жцмляси ися “а 1” вя “а 2” суал жцмляжикляри иля шякиллянмишдир. “а 1” суал жцмляси бцтцн тякрарларында вариант мотивляр истифадя едяркян, “а 2” жаваб жцмляжийи тяк жцмляжикля бу вариантлары жавабламышдыр.

        “А” жцмляси: Бу жцмлянин “а 1” жцмляжийинин бцтцн тякрарларында фяргли шякилдя вариантлашмыш, лакин “а 2” жаваб жцмляжийи дяйишмямишдир.

       



        “Б” жцмляси: Бу жцмлянин илк жцмляжийи суал-жаваблы шякилдя мейдана эялмиш, йалныз илк мотивдя вариант инкишаф етмишдир. Цчцнжц жцмляжик, суалы юзц жавабландырмагдадыр.

       

        “Б” жцмлясинин “б 2” вя “б 3” жцмляжикляри юз йаратдыглары жцмляляря юзляри жаваб верир.

       

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page