ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
ЕЛНАРЯ ДАДАШОВАНЫН ФОРТЕПИАНО ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫ
Бащар БЯЙЛЯРОВА
Search

ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АВРОПА МУСИГИ ТАРИХИНДЯ “АЛА ТУРКА” ЦСЛУБУ
Дерйа АЬЖА
ШЯФИГЯ АХУНДОВАНЫН МАЩНЫ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫ
Нцшабя ЩЦММЯТОВА
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ ОРКЕСТРИ ЦЧЦН ЯСЯРЛЯРИ
Мещрибан ГАСЫМОВА
ЕЛНАРЯ ДАДАШОВАНЫН ФОРТЕПИАНО ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫ
Бащар БЯЙЛЯРОВА
АНАДОЛУ ВЯ АЗЯРБАЙЖАНЫН ТОЙ ВЯ ИНАНЖА БАЬЛЫ ХАЛГ РЯГСЛЯРИНИН МЯГАМ-МАКАМ БАХЫМЫНДАН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИ
Эцлтекин ШЕНЕР
ХХ ЯСРИН ЯВВЯЛЛЯРИНДЯ АЗЯРБАЙЖАН ОПЕРАЛАРЫНДА МУСИГИЛИ-ДРАМАТУРЪИЙАНЫН ЩЯЛЛИ ЙОЛЛАРЫ
Айтян БАБАЙЕВА
МЦЯЛЛИМ-ШАЭИРД МЦНАСИБЯТИ
Эцнял МЯММЯДОВА
АГШИН ЯЛИЗАДЯ «АНА ТОРПАГ» ОДАСЫ
Аида ЩЯСЯНОВА
ФЫКРЯТ ЯМЫРОВУН “ГОБОЙ ВЯ ФОРТЕПЫАНО ЦЧЦН АЛТЫ ПЙЕС” СЫЛСЫЛЯСЫ
Аьа - Яли БАБАЙЕВ

 


       Елнаря Дадашова Азярбайжан фортепиано мусигиси сащясиндя актив фяалиййят эюстярян, бянзярсиз сянят нцмуняляри йарадан бястякардыр. Бястякарын фортепиано йарадыжылыьынын ъанр палитрасы ишыглы вя рянэарянэдир. Йарадыжылыьы бойу ащянэ вя щармонийа ахтаран, фикирляринин айдын шярщиня чалышан бястякар классик цслуб моделляриня, ъанр вя формаларына мцражият едир, онлары щяр заман милли мусигинин идиомлары щесабына тяравятляндирмяйя чалышыр.

        Мусиги сянятиндя юзцнямяхсуслуьу иля сечилян Е.Дадашова йарадыжылыьында демяк олар ки, щяр бир ъанра мцражият етмиш вя эюзял сянят нцмуняляри йаратмышдыр. Бястякарын ян бюйцк фяалиййяти фортепиано иля баьлыдыр. О, бу сащядя мцражият етдийи щяр бир ъанрын ясас юзялликлярини вя юзцнямяхсуслуьуну юн плана чякя билир. Е.Дадашова фортепиано цчцн “24 прелцд” силсилясинин; скрипка вя фортепиано цчцн “Сонатина”нын (3 щиссяли); сопрано вя камера оркестри цчцн классик шаирлярин сюзляриня мащны вя романсларын; 2 симли квартетин (4 щиссяли); ики фортепиано вя зярб алятляри цчцн “Консертино”нун, фортепиано иля БСО цчцн (3 щиссяли) “Консерт-симфонийанын”; БСО цчцн “Симфонийа”нын (3 щиссяли); “Сайалы” бир пярдяли балетин; “Вариасийа”, “Фантазийа” вя “Постлйудийа” кими орган аляти цчцн ясярлярин; “Азярбайжан муьам ладларында полифоник силсиля” нин (2 дяфтярдян ибарят 21 фуга); няфясли оркестр цчцн “Марш”ларын, халг чальы оркестри цчцн “Дюйцш жянэиси” вя с. ясярлярин мцяллифидир. Е.Дадашова туба аляти цчцн Ф.Ямировдан сонра ясяр йазан йеэаня азярбайжанлы гадын бястякардыр.

        Бястякар прелцд ъанрына мцражият едяряк “24 прелцд” силсилясини йаратмышдыр. Бу ъанр тямял дюврцнц И.С.Бахын, чичяклянмя дюврцнц Ф.Шопенин йарадыжылыьында йашамышдыр. Классик авропа ъанрындан эялян яняня сонрадан Ращманиновун, Скрйабинин, Дебцссинин прелцд силсиляляриндян - азярбайжан бястякарларынын йарадыжылыьында да юз яксини тапмышдыр.

        Азярбайжан бястякарларынын фортепиано йарадыжылыьында кифайят гядяр инкишаф етмиш прелцд ъанрында ясяр йазан эюркямли сяняткарлардан Г.Гарайев, Ф.Ямиров, Т.Гулийев, Е.Нязирова, В.Адыэюзялов вя башгаларыны эюстярмяк олар. Даща сонра Азярбайжан мусигисиндя бу яняня давам олунду вя ейни заманда силсиля прелцд ъанры йаранды: Х.Мирзязадя (“Аь вя гара”, 12 прелцд), Т.Гулийев (“Азярбайжан халг мащныларына прелцдляр”, 12 прелцд), Р.Щясянова (“Чешмя”, 12 прелцд) вя б. Азярбайжан мусигисиндя илк 24 прелцд силсилясининин йарадыжысы Г.Гарайев олмуш, бу янянянин давамы В.Адыэюзялов вя Е.Дадашованын ады иля баьлыдыр.

        Прелцдляр щаггында Е.Дадашова беля дейир: “щяля мяктяб илляриндя, Ядиля ханымын синфиндя охуйаркян мящз фортепиано прелцдц тимсалында милли мусиги дилинин Авропа щармонийасы иля узлашдырылмасы йолларыны арайыб ахтарырдым. Мянжя, бязи щалларда ахтарышларым ябяс олмамышдыр. Буну сюйлямяйя ясас бу эцн дя о заман бястялянмиш “6 прелцд”цн уьурла ифа олунмасы вя гябул едилмясидир”.

        Елнаря ханымын мяхсуси прелцд силсилясинин бястялянмяси давам етмякдядир. Бурада бястякарын афористик йазы ядасы, минимум ифадя васитяляринин кюмяйиля габарыг образ йаратмаг бажарыьы даща бариз цзя чыхыр. Бястякар миниатцрц сяжиййяляндирян башлыжа принсипя: мелодийа, щармонийа, фактураны гыса ибарядя тямяркцзляшдириб образы еля илк ханядян бяргярар етмяк бажарыьына садиг галыр.

        Е.Дадашованын прелцд силсиляси щярясиндя 6 прелцд олмагла 4 дяфтярдян ибарятдир.

        Бястякар скертсо ъанрына да мцражият етмишдир. Онун ики фортепиано цчцн бястялядийи “Скертсо”йа хроматиклик характерикдир. Аллеэро темпиндя ифа олунан “Скертсо”ну секундалы сяслянмяляр интонасийа системини мцряккябляшдирся дя, бурада “Чащарэащ” лад-интонасийалары айдын нязяря чарпыр.

        Е.Дадашованын бцтцн ясярляриндяки кими бу ясярдя дя полифоник сяслянмяляря раст эялинир. О жцмлядян, полифоник цслуба хас олан икисясли мелодийаларын мцгайисяли сяслянмяси вя онларын октава-септима гаршылашдырма мцнасибятляри хцсуси нязяря чарпыр. Онун бу ясярляриндя щямчинин, халг мусигисиня хас кварта интервалынын ялавя олунмасы да юз яксини тапмышдыр. Секундалы дюрд вя бешсясли кластер аккордларын нювбяляшмяси дя бястякарын юзцнямяхсус жящятляриндяндир.

        Ушаг мусиги мяктябляринин ЫЫЫ-ЫВ синиф шаэирдляри цчцн йазылмыш “Беш вариасийа” програмлы характер дашыйыр. Садя гурулушлу олан вариасийалар ясасян ашаьы синиф ушагларынын психолоэийасына нцфуз етмяк, онларын мусигийя щявясини артырмаг мягсяди дашыйыр. Бу вариасийалар “Сеэащ” ладынын интонасийалары ясасында бястяляниб. Мювзу имитасийалы вя сясалты полифоник елементляр ясасында гурулмасына бахмайараг, чох садя вя ясл вариасийа мювзусудур. Вариасийаларда синкопалы сяслянмяляр, бир ханя дахилиндя гяфил нцанс вя динамика дяйишкянликляри, остинатолу сяслянмяляр, рянэарянэ реэистр нювбяляшмяляри, аккордлу фактура сяслянмяляри цстцнлцк тяшкил едир. Бцтцн бунлары эянж ифачы дягиглик вя инжяликля динляйижийя чатдырмалыдыр. Мелодийа вариасийа дахилиндя аккордлу гурулушда верилян заман хцсуси инжяликля ифа олунмалыдыр.

        Бястякарын йарадыжылыьына авропа вя азярбайжан милли ъанр яняняляри хасдыр. Елнаря ханымын йарадыжылыьынын ики ясас хятти вар: полифониклик вя миллилик. Бу ики ясас хяттин тябии бирляшдийи ясяр “Азярбайжан муьам ладларында полифоник силсиля”дир (Азярбайжан халг муьам ладлары ясасында ики дяфтярдян ибарят 21 фуга, кварта даиряси цзря сыраланмыш 15 фуга Ы дяфтяря, Байаты-Шираз аилясиня аид олан 6 фуга ЫЫ дяфтяря дахилдир). Бу силсиля полифониклик вя милли лад бахымындан юзялликляря малик, йцксяк сявиййяли сянят ясяридир. Тящлилляр, мцгайисяляр заманы эялдийимиз гянаят будур ки, бу силсилянин лад-тоналлыьынын мянтиг бахымындан аналогу йохдур. “Азярбайжан муьам ладларында полифоник силсиля” Азярбайжан вя бяшяр мусигисиня лайигли вя илк тювфядир.

        Елнаря ханымын полифоник силсилясинин юзяллийи маъор-минор ардыжыллыьы принсипиндян имтина етмякдядир. О, фугалары Азярбайжан ладларынын гощумлуг ялагяляриня ясасян гуруб. Беля ки, бястякар Ы дяфтяри тяшкил едян 15 фуганы цчлцк ямяля эятирян микросилсиля - раст, шур, сеэащ кими гощум ладларда бястяляйиб. Ону да гейд едяк ки, биринжи дяфтяри ямяля эятирян фугалар щям дя кварта даиряси цзря щярякят едир. Силсилянин ЫЫ дяфтяриндя фугалар лад - тоналлыгларын ЫЫ дяряжяли гощумлуг принсипиня уйьун олараг Байаты-Шираз, Мцхалиф, Забул, Щумайун, Шцштяр, Чащарэащ ладларында йазылыб. Йяни Байаты-шираз аилясиня дахил олан ладларда йазылыб. Беляликля, полифоник силсиля гурулушунун щяля чох-чох яввял бяргярар олмуш яняняви гайдаларыны Е.Дадашова милли мусиги ганунауйьунлуглары щесабына дяйишдирир, сырф тядрис характерли пйесляр “барйерини” ашыб мараглы бядии щялли иля сечилян опусу ярсяйя эятирир. Елнаря ханым ХХЫ ясрин зирвясиндян Цзейир бяйин ладлар ясасында мусиги бястялямяк тялиминя цз тутараг, щямин тялимин актуал олдуьуну, онун йарадыжы тятбиги сайясиндя мараглы бядии нятижялярин ялдя олунмасы мцмкцнлцйцнц исбат едир. Фуга ян чятин полифоник ъанрдыр.Е.Дадашованын “Азярбайжан ладлары ясасында фуга силсиляси”нин ифачысы ня гядяр исдедадлы, виртуоз олса беля, ифа етдийи фуганын хцсусиййятлярини, онда истифадя едилян милли ладларын хцсусиййятлярини, характерини билмядян, дуймадан ясяри йцксяк сявиййядя гаврайа вя онун рущуну динляйижийя бцтцн зянэинлийи иля чатдыра билмяз.

        Бястякар юз йарадыжылыьында ашыг вя муьам мусигисиня дя эениш йер верир. Бу бахымдан Е.Дадашованын фортепиано йарадыжылыьында азярбайжан милли мусиги ъанрлары олан муьам вя ашыг мусигисинин ролуну хцсусян вурьуламаг истярдик. “Сеэащ” муьамынын бястякар тяряфиндян “Шикястейи фарс” интонасийалары ясасында “Ашыгсайаьы” 2 фортепиано вя лагути аляти цчцн бястялянмишдир. “Ай бяри бах” халг мащнысынын мелодийасына ясасланан, жялд темпдя, а-молл тоналлыьында олан бу ясяр 6/8 юлчцдядир. Ясярдя даим щисс олунан ашыг мусигисинин ритминя, хырда бармаг техникасына, халг мусигисиня хас мелизимляря, реэистр сяслянмясинин зянэинлийиня раст эялинир. Лагути аляти ясярин сонуна кими ориъинал ритм сахлайыр. Ики фортепиано ифачылары вящдят тяшкил етмяли, дуетдя диггятли олмалы, характер дяйишкянликлярини, нцанс нювбяляшмялярини усталыгла йериня йетирмялидирляр.

        Бястякарын мцхтялиф илляря аид ясярляри иля таныш оларкян беля гянаятя эялдик ки, о, бцтцн мусиги идейаларыны даща айдын вя шяффаф дилля ифадя етмяйя чалышыр. Беля ки, фактуранын тяшкилиня, онун ифачы цчцн мцмкцн гядяр ращат олмасына мцщцм ящямиййят верир. Илляр ютцр, амма бястякарын мусигисиня хас цмдя жящятляр - позитивлик, мелодик образын даща габарыг эюстярилмяси, тембрляря щяссас мцнасибят ахарлы олараг щяр заман юзцнц бцрузя верир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

        1.Аббасгулийева О.Щ., Кянэярлинскайа Т.Ф. “Фортепиано методикасында мцщазиря курсу”. Бакы: 2001.

        2.Абдуллазадя Э. “Муьам”. Бакы: Йазычы, 1983.

        3.Бядялбяйли Я. “Мусиги щаггында сющбят”. Бакы: Ушаг эянж няшр, 1958.

        4.Бядялбяйли Я. “Изащлы монографик мусиги лцьяти”. Бакы: Елм, 1969.

        5.Ялийева Ф. “Азярбайжан мусигисиндя цслуб ахтарышлары”. Бакы: Елм вя щяйат, 1996.

        6.Щажыбяйли Ц. Ясярляри. Ы жилд, Бакы: Азярбайжан ССР Елмляр Академийасынын няшриййаты, 1964.

        7.Щажыбяйли Ц. Ясярляри. ЫЫ жилд, Бакы: Азярбайжан ССР Елмляр Академийасынын няшриййаты, 1965.

        8.Щажыбяйли Ц. Ясярляри. Ы жилд, Бакы: Азярбайжан ССР Елмляр Академийасынын няшриййаты, 1968.

        9.Щажыбяйли Ц. “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары”. Бакы: Йазычы, 1985.

        10.Щажыбяйли Ц. Сечилмиш ясярляри. Бакы: Йазычы, 1985.

        11.Щажымусалы О. “Мусиги дцнйасында из гойан сяняткар”, “Мусиги дцнйасы”.

        12.Жавадзадя А. “Бястякар Елнаря Дадашованын Азярбайжан мусиги сянятиндя ролу”. “Мусиги дцнйасы”

        13.Яфяндийева Е., Гядимова Ъ. “Мусиги”. Бакы 2007.

        14.Дадашзадя З. Елнаря Дадашованын нурлу сясляр алями. Мусиги дцнйасы 1/50 2012.

        15.“Гарайевин лайигли вариси”. “Республика” 18.09.2004, № 217 (2155)

        16. Попова Т. «О музыкальных жанрах». М.: Знание, 1981.

        17. Цуккерман В. «Музыкальные жанры и основа музыкальных форм». М.: Музыка, 1964.


       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page