ÊÓËÒÓÐÎËÎÚÈ ÌßÑßËßËßÐ
ÌÈËËÈ ÒÅÀÒÐ ÑßÍßÒÈÍÄß ÑßÙÍß ÄÀÍÛØÛÜÛÍÛÍ ÊÞÊËßÐÈ Âß ÐÖØÅÉÌËßÐÈ
Ôÿðùóíÿ ÀÒÀÊÈØÈÉÅÂÀ
Search

ÊÓËÒÓÐÎËÎÚÈ ÌßÑßËßËßÐ
ÈËÉÀÑ ßÔßÍÄÈÉÅÂÈÍ ÍßÑÐ ßÑßÐËßÐÈÍÄß ÃßÙÐßÌÀÍÛÍ ÌßÄßÍÈ ÒÈÏÎËÎÝÈÉÀÑÛ
Âÿôà ÕÀÍÎÜËÀÍ
ÀÍÀËÈÒÈ×ÅÑÊÈÉ ÌÅÒÎÄ Ë.Ñ.ÂÛÃÎÒÑÊÎÃÎ Â ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈÈ ÒÐÀÃÅÄÈÈ ØÅÊÑÏÈÐÀ «ÃÀÌËÅÒ»
Ãðèãîðèé ÊÎÍÑÎÍ (Ðîññèÿ)
ØÀÙËÀÐÛÍ ÑÀÐÀÉÈÍÄÀ ÌÓÑÈÃÈ Âß ÐßÃÑ ÚÀÍÐ ÍÞÂËßÐÈÍÈÍ ÄßÉßÐÈ
Ãîðõìàç ßËÈËÈÆÀÍÇÀÄß
ÞÌßÐ ÔÀÈà ÍÅÌÀÍÇÀÄßÍÈÍ ÏÓÁËÈÑÈÑÒÈÊÀÑÛÍÄÀ ÌÈËËÈ ÄÈË ÏÐÎÁËÅÌÈ
Ýöëíàðÿ ÌßÌÌßÄÎÂÀ
ÌÈËËÈ ÒÅÀÒÐ ÑßÍßÒÈÍÄß ÑßÙÍß ÄÀÍÛØÛÜÛÍÛÍ ÊÞÊËßÐÈ Âß ÐÖØÅÉÌËßÐÈ
Ôÿðùóíÿ ÀÒÀÊÈØÈÉÅÂÀ

 


Teatr sÿnÿtènèn kþkönö araødûraðêÿí, îíóí rètuallara, èbtèdaè dènè mÿrasèmëÿðÿ sþykÿnäèéèíèí øàùèäè îëóðóã.

        V.Terner rètual sþzönö belÿ øÿrh edèr: «…rètual-jestlÿrè, sþzlÿrè vÿ obyektlÿrè ÿhatÿ edÿn, mÿxsusè yerdÿ (mÿkanda) ècra olunan vÿ fþvqÿltÿbèè qövvÿlÿrÿ, ya mÿxluqlara èfa÷ûlarûn maraqlarû vÿ mÿãsÿdlÿrènÿ uyüun tÿsèr gþstÿrÿ bèlÿcÿk ÿmÿllÿrèn (ÿmÿlèyyatlarûn) ståreotèplè ardûcûlëûüûdûr» (6, ñ. 12). ßgÿr teatr sÿnÿtènèn rètualdan qaynaqlanmasû hÿqèqÿtènè qÿbul edèrèksÿ, teatrûn hÿr hansû bèr komponentènè, o cömlÿdÿn sÿhnÿ danûøûüûnû tÿhlèl etmÿk ö÷ön mèllè mÿdÿnè tÿfÿkkörömözÿ hÿkk olunan xalq oyun-tamaøalarûnda, øÿbèhlÿrdÿ, meydan tamaøalarûnda nètq faktorunun þzÿllèklÿrènè þyrÿnmÿk zÿrurèdèr. «Mèllè teatr ÿnÿnÿlÿrèndÿ nètq faktoru» adlanan yarûmfÿsèl dÿ bötþvlöklÿ bu problemÿ hÿsr olunub vÿ ÿsasÿn bu èdeya ÿtrafûnda qurulub: sÿhnÿ danûøûüûnûn formalaømasûnûn tarèxè mèllè mÿdÿnèyyÿtèmèzèn ayrûlmaz òÿðêèá hèssÿsè olan teatral, estetèklÿødèrèlmèø mÿrasèmlÿrÿ, oyunlara gedèb ÷ûxûr.

        Doürudur, èndè «sÿhnÿ danûøûüû» adlandûrdûüûmûz nÿsnÿ o zaman hÿlÿ röøeym halûnda mþvcud îëóá. Amma, hÿr halda, sÿhnÿ danûøûüûnûn baølûca keyfèyyÿtlÿrè bu èlkÿl teatral oyun-tamaøalarda ìþâæóä îëàí nètq faktorunun þzÿllèklÿrè èlÿ bèrbaøa baüldûr.

        Mèllè-mÿnÿvè tÿfÿkkörömözdÿ dÿrèn èzlÿr buraxan, azÿrè törkönön yaøam tarèx÷ÿsè olan «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä» dastanûna, àtÿøpÿrÿstlèyèn möqÿädÿs kètabû olan «Avesta»ya, xalq oyun-tamaøalarû haqqûnda ÿlèmèzdÿ olan mÿlumatëàða ÿsaslanaraq ÿmènlèklÿ deyÿ bèlÿrèk kè, sÿhnÿ danûøûüûnûn ènkèøaf tendensèyalarûnû èzlÿmÿk ö÷ön bu mÿxÿzlÿrÿ nÿzÿr salmaq çÿðóðèdèr.

        Xeyèrlÿ øÿrèn möbarèzÿsèndÿ sþzö baølûca sèlah hesab edÿn «Avesta» sÿhnÿ danûøûüû èlÿ baülû yetÿrèncÿ bèlgèlÿrè þzöndÿ ehtèva edèr. Dramatèk sÿnÿtèn – òåàòðûí bötön èfadÿ vasètÿlÿrènè, o cömlÿdÿn, sÿhnÿ danûøûüûnû þzöndÿ bèrlÿødèrÿn «Avesta»nûn «Qat» bÿhrè haqãûnda M.Allahverdèyev «Azÿrbaycan xalq teatrû tarèxè» adlû kètabûnda áåëÿ éàçûð: «Avestanûn ÿsasû olan «qat» bèrèncè øÿxsèn adûndan sþylÿnèlèr vÿ èmprovèzÿ edèlèrmèø. Bu da nÿümÿ, sþz vÿ musèqè èlÿ, re÷ètatèv danûøûqla möøayèÿt edèlèrmèø... «Yasen»dÿ dÿ mahnû vÿ dua mÿhz qurbankÿsmÿdÿn ÿvvÿl ècra olunurdu» (1, s. 21-22). Bu èãtèbasdan da gþröndöyö kèmè «Avesta»da sþz a÷ûlan atÿøpÿrÿstlèk mÿrasèmlÿrèndÿ rètual xarakterlè oyunlarda nètq faktoru möhöm rol oynamûødûr. Atÿøpÿrÿstlèk ènanclarûndaí doüan mÿrasèmlÿrdÿ «möqÿddÿs mahnû» èfa olunurdu kè, bu mahnûnûí suggestèv, mèstèk xarakterènè saxlamaq, dènlÿyècènè, tamaøa÷ûnû sehrlÿ ovsunlamaq ö÷ön èfa÷ûnûn ÷ox bacarûqlû vÿ èstedadlû olmasû gÿrÿklè èdè. Möqÿddÿs mÿtlÿblÿrè øÿrh edÿn mÿtnlÿrè, tÿbèè kè, dèl qösuru, qeyrè-sÿlès danûøûüû olan, ÿdÿbè tÿlÿfföz qanunlarûna rèayÿt etmÿyÿn bèrè èfa edÿ bèlmÿzdè. Zÿrdöøò kahènlÿrè maqlarûn ècra etdèyè mÿrasèmlÿrdÿ nètq, sÿs, danûøûq þnÿ ÷ÿkèlÿn faktorlardan bèrè èdè. Gþrkÿmlè teatrøöíàñ alèm, teatrûmûzn tarèxè kþklÿrènèn araødûrûcûsû M.Allahverdèyev «Azÿrbaycan Xalq teatr tarèxè» adlû ÿñÿðèíäÿ maqlarûn sÿhnÿ danûøûüûna tÿsèrènè, sÿhnÿ danûøûüûnûn maqlarûn yaradûcûlûüûndakû ÿhÿmèyyÿtènè belÿ èôàäÿ edèr: «Maqlar sþzÿ hÿyat verèrdèlÿr» (1, s. 24). Îdun qarøûsûnda dayanûb mèstèk dualar oxuyan, nètqè ènsanla ruhun arasûnda kontakt yaratmaüa qadèr bèr vasètÿ kèmè èstèfadÿ edÿn maqlar, he÷ øöbhÿsèz kè, sþzön ÿsl mÿnasûnda, aktyor qabèlèyyÿtènÿ, aydûn sÿs, sÿlès tÿlÿffözÿ, dözgön dèksèyaya malèk olmalû, sÿhnÿ danûøûüûíûí sèrlÿrènÿ mökÿmmÿl yèyÿlÿnmÿlè èdèlÿr.

        Sÿlÿfëÿðèmèzèn hÿyatûnda, mÿèøÿtèndÿ nètq faktorunun nÿ kèmè þnÿm daøûdûüûnû bÿllè edÿn arxetèpèk mÿnalar, bþyök hèkmÿtlÿr, sàkral mÿtlÿblÿrlÿ dolu bÿdèè-tarèxè èrsèmèz «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä» dastanûna da nÿzÿr salmaq sÿmÿrÿlè olar. Qÿdèm oüuz-törk bÿdèè tÿfÿkkörönön dÿyÿrlè èncèlÿrèndÿn olan «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíû mèllè teatr döøöncÿmèzèn, demÿk olar kè, bötön sÿcèyyÿvè keyfèyyÿtlÿrènè þzöndÿ ehtèva edèr. Mèn ö÷ yöz èllèk tarèxè dþvrön sûnaüûndan ÷ûxmûø «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà èstÿr formal, èstÿrsÿ äÿ paradèqmatèk qatda teatrallaødûrûlmûø önsörlÿr kèfayÿt qÿdÿrdèr. «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä»un ÿn þnÿmlè keyfèyyÿtlÿrèndÿn bèrè, hÿtta bèrèncèsè sehrlè sþz qatûdûr. Sÿnÿtøöíàñlûq doktoru, professor M.ßlèzadÿ «Teatr: seyr vÿ sehr poetèkasû» kètabûnda «sehrlè sþz qatû»nû «mèllè teatr poetèkasûnûn yaranmasû» ö÷ön ÿn vacèb øÿrtlÿrdÿn bèrè kèmè èrÿlè sörör. Þzöndÿ sàkral, arxåtèpèk mÿnalarû ehtèva edÿn mÿtnlÿrdÿ («Quranè-Êÿrèm»dÿn baølamûø «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä»a qÿdÿr), xalq teatrûnûn èlkèn tÿzahörlÿrèndÿ (meydan tamaøalarû, kèlèmarasû, øÿbèh, kþlgÿ oyunu âÿ ñ.) ñþzön sehrëè, mèstèk tÿbèÿtè spesèfèk xösusèyyÿtlÿrdÿndèr vÿ bu sþzön mèllè mÿdÿnè tÿfÿkkörömözdÿ kommènukatèâ deyèl, mÿhz suggestèv (tÿëãèíedècè) funksèya daøûmasû èlÿ øÿrtlÿnèr. Teatrøöíàñ-àëèì M.ßlèzadÿ dastanûn dèlè haqqûndaêû ìöëàùèçÿëÿðè èlÿ bu fèkèrèmèzè tÿsdèqlÿyèr: «Dÿdÿ Qorqudun dèlè èsÿ baødan-baøa rètmÿ tabedèr. Yÿnè rètmèk nÿsrdèr.

        …«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»ó yîzmaqdansa, onu olduüu kèmè sÿslÿndèrmÿk vacèbdèr. ×önkè mÿnøÿyènÿ gþrÿ øèfahè olan bu deyèm èlk nþvbÿdÿ son dÿrÿcÿ tÿsèrlè vÿ ènformatèv rètmÿ, àhÿngÿ tabedèr (4, s. 30, 33)».

        «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíûí özÿrèndÿ ÷ox dayanmaüûmûzûn sÿbÿbè bu dastanûn nètq faktorunun ènkèøaf xösusèyyÿtlÿrènèí þyrÿnèlmÿsè baxûmûndan sÿmÿrÿlè olmasûdûr. Bu dastan yalnûz tarèxè bÿdèè ÿsÿr, sÿnÿt abèdÿsè deyèl, hÿm÷ènèn mèllè teatr döøöncÿmèzèn þyrÿnèlmÿsèndÿ èstènad edèlÿ bèlÿcÿk tÿäqèqat predmetèdèr.

        Dÿdÿ Qorqudu xarakterèzÿ edÿn xösusèyyÿtlÿrdÿn bèrè dÿ onun qödrÿtlè sþz ustasû olmasûdûr. Sehrëè, hèkmÿtlè sþz, bÿlaüÿtlè danûøûq bèr èfa÷û kèmè onun dastanlarûnûn sevèlmÿsènÿ vÿ dènlÿnmÿsènÿ sÿbÿb olmuødur. Dÿdÿ Qorqud haràdasa naqqal kèmè ÷ûxûø edÿn, boy-boylayan, sþy-sþylÿyÿn bèr øÿxsèyyÿt kèmè yadda qalûb.

        «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä»da deyèlÿn «sþy» sþzö mþvsöm tamaøalarûnda saya èlÿ eynèlÿødèrèlèr. «Dÿdÿ Qorqud» gÿlèbÿn «boy-boyladû», sþy-sþylÿdè: yÿnè dastan danûødû. «Sþy» kÿlmÿsè burada øeèr mÿnasûnda èzah edèlèr» (1, s. 28).

        Belÿlèklÿ, øeèr sþylÿyÿn, dastan danûøan, þz fÿalèyyÿtènè danûøûq özÿrèndÿ quran vÿ sþylÿdèklÿrènè seyr÷èyÿ önvanlayan Dÿdÿ Qorqud bu gönkö aøûüûí, aktyorun sÿlÿfèdèr vÿ bu dastanûn estetèk sÿcèyyÿlÿrè monotamaøanûn estetèk kateqorèyalarû èlÿ öst-östÿ döøör.

        Azÿrbaycan xalq teatrûnûn ènkèøaf yolóna, bu yolda onun qazandûüû forma vÿ mÿzmun möxtÿlèflèyènÿ gþrÿ fÿrqlÿnÿn janrlarûna nÿzÿr salsaq, gþrÿrèk kè, sÿhnÿ danûøûüû, nètq faktoru xalq oyun-tamaøalarûnda möhöm, hÿtta tÿyènedècè rol oynamûø, bèr ÷ox hallarda onun mahèyyÿtènè möÿyyÿnlÿødèrmèødèr. Sÿhnÿ danûøûüûnûn mèllè teatr mÿdÿnèyyÿtèmèzèn kþköndÿ dayanan oyun–tamaøa xarakterlè mÿrasèmlÿrdÿ, ayènlÿrdÿ möøahèdÿ olunan ènkèøaf tendensèyalarûnû araødûrmazdan ÿvvÿl xalq îéóí-tamaøalarûnûn vÿ bu tamaøalarda sÿhnÿ danûøûüûnûn bÿdèè-estetèk xöñóñèééÿòèíè tÿyèn edÿn bèr mÿqama nÿzÿr yetèrÿk. Øÿrq döøöncÿsèndÿ Ãÿrb dönyagþröøöndÿn fÿrqlè olaraq sþzön ènformatèv, komunèkatèv yox, mÿhz suggestèv tÿbèÿtènÿ östönlök verèlèr. Bu da ùe÷ øöbhÿsèz kè, Øÿrq adamûnûn dönyaqavramûndan èrÿlè gÿlÿn bèr nÿsnÿdèr: ènsan dönyaya gÿlÿrkÿn tÿhtÿløöurda hÿyat haqqûnda bötön bèlgèlÿrÿ sahèb olur. Yÿnè dönyada ènsan ö÷ön yenè he÷ nÿ yoxdur. He÷ bèr øey ona yenè ènformasèya vÿ yaxud bèlgè vermèr, sadÿcÿ bu bèlgèlÿrè ona xatûrladûr. M.ßlèzadÿ dÿ bu mþvqenè ÿsas gþtörÿrÿk sÿhnÿdÿ sÿslÿnÿn sþzön qarøûsûnda aøaüûdakû tÿlÿblÿrè qoyur: «Bu sþz ÷oxqatlû, ÷oxmÿnalû, suggestèv olmalûdûr kè, «ruhun nÿ zamansa gþrdöklÿrènè» (Platon) canlandûra bèlsèn, ÿzÿlè yaddaøûn ènformasèyasûnû özÿ ÷ûxarmaq göcönÿ qadèr ola bèlsèn» (4, ñ. 28). Doürudur, M.ßlèzadÿ bu qÿnaÿtÿ «Kètabè-Äÿäÿ Ãîðãóä» dastanûnûn dèë-öñëóá xösusèyyÿtlÿrènèn tÿhlèlè zamanû gÿlèð. Amma ÿmènlèklÿ deyÿ bèlÿrèk kè, eynè mölahèzÿ teatr önsörlÿrèíè þzöndÿ ehtèva edÿn ayèn, mÿrasèm tamaøalarû èlÿ baülû da ke÷ÿrlèdèr. ßks halda, yÿnè sÿhnÿ danûøûüûnûn ñuggestèv xarakter daøûmadûüû, ruhè kontakta yþnÿlmÿdèyè tÿqdèrdÿ necÿ ola bèlÿrdè kè, hÿr èl øÿbèh tamaøalarûnûn seyrènÿ toplaøan tamaøa÷ûlar söjetè ÿzbÿr bèldèklÿrè halda hþnkör-hþnkör aülayalar. Øÿbèh tamaøalarûnûn bu qÿdÿr uzun möddÿt yaøam höququnu qoruyub saxlaya bèëmÿsè, ÿsrlÿrèn sûnaüûndan ke÷èb mþvcudluüunu sördörmÿsè onun energetèk növÿsènè tÿøkèl edÿn mèstèk-ruhè kontaktla èzah olunmalûdûr. Xalq oyun-tamaøalarûnûn demÿk olar kè, bötön janr vÿ nþvlÿrèndÿ (sûrf pàntîmèma, rÿãs özÿrèndÿ qurulan tamaøalar - «Êafòarkös», «Ëþhlÿmÿ», «Áaübellÿmÿ», «Ìaral oyunu» vÿ s. èstèsna olunmaqla) sÿhnÿ danûøûüû elåmentlÿrè þzönö gþrökäörör. Sÿhnÿ danûøûüûnûn teatr sÿnÿtèmèz ö÷ön nÿ qÿdÿr ÿhÿmèyyÿtlè olduüunu gþrmÿk ö÷ön mèllè oyun-tamaøa mÿdÿnèyyÿtèmèzÿ nÿzÿr salmaq kèfayÿtdèr. Þncÿdÿn vurüulayaq kè, ýþðêÿìëè teatrøönañ alèmlÿrèmèz Æ.Æÿôÿðîâ, M.Allahverdèyev, È.Kÿrèmov, È.Rÿhèmlè, Ð.Ñàäûõîâ, Ì.ßëèçàäÿ, È.Èñðàôèëîâ, À.Òàëûáçàäÿ vÿ baøqalarûnûn Azÿrbaycan xalq teatr tarèxè, mèllè xalq oyun-tamaøalarû èlÿ baülû fundamental tÿäqèqatlarû mþvcuddur. Doürudur, bu tÿäqèqatlarda sÿhnÿ danûøûüûnûn ènkèøaf xösusèyyÿtlÿrènè araødûrmaq qarøûya mÿqsÿd kèmè qoyulmayûb, amma øöbhÿsèz kè, mèllè teatr ÿnÿnÿlÿrèmèzèn araødûrûcûlarû xalq oyun-tamaøalarûnûn möxtÿlèf janr vÿ öslub þzÿllèklÿrènè araødûrarkÿn sÿhnÿ danûøûüû èlÿ äÿ baülû ÷ox dÿyÿrlè mÿëumatlar verèálÿr.

        Bèr az þncÿ qeyd etdèyèmèz kèmè, xalq teatrûíûn, demÿk olar kè, bötön nömunÿlÿrèndÿ sÿhnÿ danûøûüû elementlÿrè nètq faktorunun ènkèøaf þzÿllèklÿrèndÿ þzönö gþstÿrèr.

        Sÿhnÿ danûøûüûnûn xalq oyun-tamaøalarûnda tutduüu mþvqenè möÿyyÿnlÿødèrmÿk ö÷ön kötlÿvè etno-mÿdÿnè oyun-tamaøalardan olan yuü mÿrasèmlÿrènÿ nÿzÿr salaq.

        Òåàòðøöíàñ-àëèì È.Rÿhèmlè éuüu tÿqdèm edÿnlÿrèn ÷alüû÷ûlar, qûlûnc oynadan ègèdlÿr, möüÿnnèlÿr, rÿqqaslar, yuü÷ular olmaqla beø qrupa ayrûldûüûnû vurüulayûr vÿ möüÿnnèlÿrèn èfasû haqqûnda yazûr: «Möüÿnnèlÿr (avaz sÿslèëÿð) hÿzèn sÿslÿ, yanûqlû avazla vÿ mötlÿq cÿngè ruhlu nÿümÿlÿrlÿ ègèdlèyè anûlan mÿrhumun øÿnènÿ nÿümÿlÿr oxuyurdular. Hÿmèn nÿümÿlÿr dÿ þz obrazlûlûüû, poetèk ruhu, emosèonal cazèbÿsè, dramatèk gÿrgènlèyè, fèkèr qanadlûlûüû, nÿzmÿ ÷ÿkèlÿn sþzlÿrèn qafèyÿ vÿ mÿna, fèkèr vÿ haray cèngèltèsè èlÿ se÷èlèrdè. Yuü muüÿnnèlÿrè eynè mþvzu özÿðèndÿ xor avazla da nalÿ ÷ÿkèr, zÿngulÿ harayû qopardûr vÿ sþzlÿ musèqènèn èfa cÿngèsènè yaradûrdûlar» (5, s. 64). Bu mÿlumatdan da gþröndöyö kèmè möüÿnnèlÿr sþzö bu gön bèzèm qavradûüûmûz mÿnada èølÿdèlìèð. Yuü möüÿnnèlÿrè hÿm dÿ sþzö musèqènèn rètmèk ahÿngènÿ tabe edÿn, sþz-sÿs-musèqè vÿhdÿtèndÿn doüan mèstèk ab-hava yarada bèlÿn, qövvÿtlè sÿs èmkanlarûna malèk bÿdèè sþz ustalarû èdèlÿr. Gþröndöyö kèmè, möüÿnnèlÿr dÿstÿsènèn èfasûnda sÿhnÿ danûøûüûnûn möÿyyÿn elementlÿrè sezèlmÿkdÿdèr. Bu baxûmdan yuü÷u dÿstÿnèn fÿalèyyÿtè daha ÷ox dèqqÿt ÷ÿkèr. Yuü÷ular dÿstÿsè yuü ayèn-mÿrasèmlÿrènèn nömayèøèndÿ möhöm rol oynayûrdûlar. Belÿ kè, mÿrasèmèn ÿsas mÿqsÿdè (seyr÷èlÿrè hþnkör-hþnkör aülatmaq) vÿ èdeyasû (þlömÿ þlöm) yuü÷ularûn el ègèdènè yuülamasû èlÿ realèzÿ olunurdu. Bu proses dÿ, sþzsöz kè, sÿhnÿ danûøûüûnûn ösullarûndan èstèfadÿ etmÿdÿn þtöøÿ bèlmÿzdè. Fèkèrèmèzè ÿsaslandûrmaq ö÷ön yenèdÿn È.Rÿhèmlènènèn «Xalq oyun tamaøalarû» kètabûna möracèÿt edÿk: «Yuü÷ular cÿng rètmèndÿ, pÿs sÿslÿ aüû (saüû) demÿyÿ baølayûrdûlar. Sÿhnÿlÿødèrèlmèø dramatèk facèÿnè xatûrladan, ègèdèn hÿyat abèdÿsènè kÿdÿrlè sþz yanüûsû harayûna meydan a÷an yuülama tÿdrècÿn yuksÿk rètmÿ ke÷èrdè. Hÿmèn dÿyèømÿdÿ fèkèr sþzö, sþz fèkrè qovur vÿ yuü÷unun alè mÿqsÿdènÿ (baøãà sþzlÿ, tamaøanûn alè mÿqsÿdènÿ, ÿsas èäåyasûna), yÿnè camàatû (dènlÿyècèlÿrè) hþnkör-hþnkör aülatmaq cÿhdènÿ genèø meydan a÷ûlûrdû. Yuü÷u kÿlam vÿ deyèmlÿrèn rètmèndÿkè lÿngÿr èncÿlèyènè, ahÿng vösÿtènè emosèonal dÿqèqlèklÿ dÿrk edèb, ìÿnèmsÿyèb onu þzönön ÿsas «oyununda» mèsèlsèz mÿharÿtlÿ oxuyur, sþz qatarûnû deyèb ÷àòdûrûr, eøètdèrèr, hÿm dÿ fèkrèn mÿnasûnû oynayûb gþstÿrèrdè.

        Yuü÷uëàð hÿm kÿdÿrlè, ancaq vÿsflÿ, øþvqlÿ øeèrlÿr sþylÿyèr, hÿm dÿ sþzlÿrè dÿvÿ karvanûnûn lÿngÿr tutumunda musèqè ahÿngèndÿ sapa dözördölÿr. Aüûlar aparûcû mÿtnlÿ vÿ nÿqàrÿtlÿ, hÿm dÿ eynè fèkèr-qafèyÿ zÿmènèndÿ nþvbÿ-nþvbÿ, ancaq fasèlÿ verèlmÿdÿn dþvrÿlÿmÿ dözöì sûrasû èlÿ deyèlèrdè» (5, s. 65-66). Yuü ayènlÿrèndÿ bu gön anladûüûmûz mÿnada tamaøa÷û yox èdè, seyr÷èëÿð dÿ bèr nþv oyunun èøtèrak÷ûsû èdèlÿr. Eynè bèr duyüusal ortamda bulunduqlarûndan seyr÷è èlÿ oyun÷u bèr-bèrènÿ qovuøurdu. Belÿ bèr øÿraètdÿ, ÿlbÿtòÿ, pafoslu danûøûqdan sþhbÿt gedÿ bèlmÿzäè. Doürudur, yuü mÿrasèmlÿrènèn gönömözÿ qÿdÿr gÿlèb ÷atmamasû sÿbÿbèndÿn, bu haqda mölahèzÿlÿr ÿsasÿn fÿrzèyyÿyÿ sþykÿnèr. Buna gþrÿ dÿ yuü mÿrasèmè, elÿcÿ dÿ, xalq teatrûnûn dègÿr nþvlÿrè haqqûnda mÿlumatlarû ènvarèant kèmè qÿbul etmÿk olmaz. Amma ÿlèmèzdÿ olan mÿlumatlara ÿsaslanaraq deyÿ bèlÿrèk kè, yuü÷ular mahèr sÿhnÿ danûøûüû ustalarû èdèlÿr vÿ onlarûn sþzlÿrè avazla, hÿzèn sÿslÿ tÿlÿfföz etmÿlÿrè, sþzön sehrlè aura, ruhè-psèxodelèk ovqat yaratmaüûn vasètÿsè kèmè ÷ûxûø etmÿsè onlarûn sÿnÿtènèn spesèfèk xösusèyyÿtlÿrèndÿn bèrè èdè. Sÿhnÿ danûøûüû elementlÿrènèn daha barèz øÿkèldÿ tÿzahör etdèyè xalq oyun-tamaøalarûnûn bèr nþvö dÿ «qaravÿllè»lÿrdèr. Bèr nþv èntermedèya kèmè yaranan, daha sonra xalq teatrûnûn möstÿqèl nþvö (janrû) kèmè formalaøan qaravÿllè tamaøalarû bèr sûra spesèfèk xösusèyyÿtlÿrè èlÿ dèqqÿtè cÿlb edèr. Qaravÿllè tamaøalarûnû sÿcèyyÿlÿndèrÿn xösusèyyÿtlÿrdÿn bèrè onun satèrèk-mÿèøÿt xarakter daøûmasû, genèø xalq kötlÿlÿrènÿ daha yaxûn olmasûdûr. Mÿhz bu amèllÿrlÿ baülû tÿxmèn etmÿk olar kè, qaravÿllèlÿrèí äèëè ara danûøûüûíà, qeyrè-normatèv nètqÿ yaxûn olmuødur.

        «Bèz «qaravÿllè» dedèkdÿ, hÿr øeydÿn ÿvvÿl kè÷èk, mÿzÿlè, gölmÿlè mÿèøÿt ÿhvalatlarû, èntermedèyalar yada döøör. Lakèn meydandakû oyunbazlûq arasûnda ara-sûra kènayÿlè kÿlmÿlÿr, èfadÿlÿr dÿ deyèlèrdè. ßks tÿqdèrdÿ boø, mÿnasûz oyunbazlûq ÿsrlÿr boyu yaøaya bèlmÿzdè»

        (2, ñ. 19) Qaravÿllè tamaøalarûnda sþzön, ñÿhnÿ danûøûüûnûn baøqa bèr funksèyañû da var kè, bu da personajlarûn xaraktårlÿrènè àøêàðëàìàãäàí èbarÿtdèr. Ñÿíÿòøöíàñ El÷èn Aslanov bununla baülû yazûr: «...ènsan xarakterlÿrènèn sÿhnÿ tÿcÿssömö ö÷ön möÿyyÿn ehkamlar da varmûø. Belÿ deyèrlÿr kè, onlarûn hÿr bèrènè dþrd vasètÿ - gþrkÿm, nÿzÿr, sÿs vÿ hÿrÿkÿtlÿ gþstÿrmÿk mömkön èmèø» (3, s. 58). Øöbhÿsèz kè, bu èãtèbañda èøëÿäèëÿí «sÿs» èfadÿsè sÿhnÿ danûøûüûna èøarÿdèr. Sÿhnÿ danûøûüû dègÿr èfadÿ vasètÿlÿrè èlÿ vÿhdÿtdÿ personajûn xarakterè, xasèyyÿtè barÿdÿ èlkèn mÿlumatû verèr. Qaravÿllèlÿr haãqûnda danûøarkÿn onlarda sÿhnÿ danûøûüûna hÿlledècè tÿsèr gþstÿrÿn bèr amèlè dÿ unutmaq olmaz kè, bu oyun-tamaøalarûn bþyök qèsmè èmprovèzasèyaya ÿsaslanûrdû.

        Qaravÿllè aktyorlarû ÿtrafûnda baø verÿn hadèsÿlÿrÿ dÿrhal reaksèya verèr, äemÿk olar kè, bötön sþzlÿrènè bÿdahÿtÿn deyèrdèlÿr. «ßlbÿtòÿ, bu cör sÿrbÿst oynayan aktyor, demÿk olar kè, rolunu ÿzbÿrlÿyÿn aktyorlardan daha canlû, daha tÿbèè ÷ûxûrdû» (3, s. 59).

        E.Aslanov fèkrènè davam etdèrÿrÿk yazûr: «Qaravÿllè aktyorunun hÿrtÿrÿflè èstedadû olmalû èdè. Gþzÿl sÿs, aydûn tÿlÿfföz, ehtèras, sÿhnÿ äàâðàíûøû áàæàðûüûíäàí ÿëàâÿ îíäàí éàõøû ùàôèçÿ òÿëÿá îëóíóðäó. Î, ùÿìèøÿ äèëëè-äèëàâÿð (õöñóñÿí àïàðûæû – áàø àêòéîðëàð), ñÿðáÿñò, ñÿëèñ äàíûøìàëû, ìöõòÿëèô áÿùàíÿ âÿ ìþâçóäàí áÿäàùÿòÿí ìèí æöð ìÿçÿëè, ýþçëÿíèëìÿç îéóíëàð éàðàòìàëû, ùÿìèøÿ òàìàøà÷ûëàðëà önsèyyyÿt saxlamaüû bacarmalû èdè» (3, s. 59).

        Gÿtèrdèyèmèz mèsallardan, èqtèbaslardan, yörödölÿn mölahèzÿlÿrdÿn belÿ bèr qÿnaÿt hasèl olur kè, qaravÿllè oyun-tamaøalarûnûn èfa÷ûlarû mahèr sÿhnÿ danûøûüû ustalarû olmalû, sÿhnÿ danûøûüûnûn qanunlarûna dÿrèndÿn yèyÿlÿnmÿlè èdèlÿr.

        Meydan teatrûnûn ÿn maraqlû formalarûndan bèrè dÿ øÿbèh tamaøalarûdûr. Øÿbèh tamaøalarû aøura gönöndÿ oynanûlûr vÿ Kÿrbÿla mösèbÿtèndÿn bÿhs edèr. ßsas èdeyasû seyr÷èlÿrè aülatmaq vÿ ruhlarûnû tÿmèzlÿmÿk olan øÿbèhlÿrdÿ danûøûq elåmentlÿrè daha barèz øÿkèldÿ tÿcÿssöm edèr. Ïðîôåññîð M.Allahverdèyev øÿbèh tamaøalarû haqqûnda yazûr : «Dèn xadèmlÿrè dÿ «øÿbèh» tamaøalarûnûn tÿsèr daèrÿsènè genèølÿndèrmÿk ö÷ön profesñèonal aüû÷ûlarû tamaøalarà dÿvÿt edèrdèlÿr. Onlara kþmÿk edÿn bèr qrup aüû÷ûlar èsÿ fÿcè vÿzèyyÿtèn yaranmasû ö÷ön möÿyyÿn psèxolojè hazûrlûq èøè aparûlmasûnda fÿal èøtèrak edèrdèlÿr. Lakèn hÿqèqè profesñèonal aüû÷ûlar-plakèløèkè meydana gÿlÿrkÿn þz fÿryadlarû vÿ ènèltèlÿrè èlÿ ÿsl kÿdÿr èfadÿ edèrdèlÿr. Onlar þz sÿnÿtkarlûq hönÿrlÿrè èlÿ matÿm èøtèrak÷ûlûarûnû kÿdÿrlÿídèrèrdèlÿr» (5, s. 85).

        Øÿbèh tamaøalarûnda rþvzÿxanlar elÿ danûømalû èdèlÿr kè, seyr÷èlÿrè hþnkör-hþnkör aülada bèlsènlÿr. Burada onlarûn danûøûüûnûn ènformatèv xassÿsèndÿn tÿbèè kè, sþhbÿt gedÿ bèlmÿz. Nÿdÿn kè, seyèr÷èlÿr-yÿnè mösÿlmanlar hÿr èl tÿkrar olunan øÿbèh tamaøalarûnûn söjetènè, demÿk olar kè, ÿzbÿr bèlèrdèllÿr. Bötön bu øÿrtlÿr daxèlèndÿ seyr÷ènèn aülamasû bèr qÿdÿr qÿrèbÿ gþrönör. Øÿbèhlÿrèn eqzotèklèyè, orègènal cÿhÿtè dÿ mÿhz bu amèllÿ èlgèlèdèr. Øÿbèh tamaøalarû uzun möddÿt sovet hþkömÿtè tÿrÿfèndÿn kþhnÿlmèø ÿnÿnÿ, fanatèklÿrèn mèsterèyasû kèmè tÿqdèm olunmasûna vÿ tÿqèblÿrÿ mÿruz qalmasûnà baxamayaraq, þz mþvcudluüunu qèsmÿn dÿ olsa saxlaya bèlmèødèr. Etèraf etmÿlèyèk kè, øÿbèhlÿr sÿhnÿ danûøûüûna ÿhÿmèyyÿtlè dÿrÿcÿdÿ tÿsèr gþstÿrmèø, ñÿùíÿ äàíûøûüûíû seyr÷èlÿrè duyüusal, mèstèk bèr ortaìa ÷ÿkÿæÿk sÿvèyyÿyÿ gÿtèrÿ bèlmèødèr.

        Òåàòðøöíàñ-àëèì M.Allahverdèyev øÿbèhlÿrèn tÿøÿkkölöndÿ dÿrvèølÿrèn èøtèrakûnû da xösusè vurüulayàðàã, «son dÿrÿcÿ gþzÿl, tÿsèrlè, emosèonal tÿsèrè olan» (1, s. 104) dÿrvèø - aktyorlarûn èfasû barÿdÿ yazûr: «Äÿðâèøëÿð øÿbèhlÿrdÿ tÿravÿtlè danûøûqlarû èlÿ fÿrqlÿnèrdè. Azÿrbaycanda vÿ Èranda onlar Kÿrbÿla qurbanlarû haqqûnda mÿdhedècè sþhbÿtlÿr aparûrdûlar. Belÿ dÿrvèølÿr mÿharÿtlè bèr aktyor kèmè danûømaqla tamaøanûn dènè mahèyyÿtènè tamaøa÷ûlara ÷atdûrûrdûlar» (1, s. 102-103). Dÿrvèølÿr bu gön bèzèm ö÷ön qÿrèbÿ gþrönÿ bèlÿcÿk sÿs èmkanlarûna, sÿhnÿ danûøûüû tÿrzènÿ malèk èdèlÿr. Sÿnÿtøöíàñlûq doktoru, professor È.Rÿhèmlè dÿrvèølèyè meydan teatrûnûn möstÿqèl bèr nþvö kèmè tÿqdèm edèr vÿ tÿäqèqat predmetèmèz olan sÿhnÿ danûøûüû haqqûnda dÿyÿrlè mÿlumatlar verèr. «Gþzÿl sÿs, yanûqlû vÿ mÿlahÿtlè, avazlû oxumaq, bÿlaüÿtlè vÿ sèrayÿtedècè danûøûq, sþz-musèqè, rètm dÿyèømÿlÿrèndÿ harmonèya tarazlûüû yaratmaq, nÿfÿsèn get-gÿlènè dènamèk danûøûqla hÿmahÿng uzlaødûrmaq, äaxèlè ehtèras, coøqun ÷ûlüûnlûq, ekñsentrèk hÿrÿkÿtlÿr, hèpnoz÷uluq dÿrvèølÿr ö÷ön vacèb sÿnÿt vÿrdèølÿrèdèr» (5, s. 106).

        Øÿbèhlÿrdÿ sÿhnÿ danûøûüû elementlÿrènèn tÿcÿssömö barÿdÿ mÿlumatlarû yetÿrèncÿ hesab edèr vÿ sonda øÿbèhlÿrèn sÿhnÿ danûøûüûna hÿlledècè tÿsèrènè a÷ûqlayan bèr amèlè qeyd etmÿk èstÿyèrèk kè, Æ.Çåéíàëîâ, H.ßrÿblènskè, M.A.ßlèyev, A.M.Øÿrèfzadÿ vÿ baøqalarû - unutmayaq kè, adlarûnû sadaladûüûmûz aktyorlar mÿhz qövvÿtlè sÿs èmkanlarû, dözgön sÿhnÿ danûøûüû èlÿ se÷èlèb, tanûnûb vÿ sevèlèb – èlk dÿfÿ mÿhz øÿbèhlÿrdÿ ÷ûxûø edèb. Azÿrbaycan xalq tamaøalarûnûn qÿdèm nþvlÿrèndÿn hesab edèlÿn, mèllè mÿdÿnèyyÿtèmèzèn ÿn orjènal sÿcèyyÿlÿrènè þzöndÿ bèrlÿødèrÿn margènal sÿnÿt nþvö - aøûq yaradûcûlûüûnûn da sÿhnÿ danûøûüûnûn formalaømasûna gþstÿrdèyè tÿsèrè ènkar etmÿk olmaz. Aøûq yaradûcûlüûnûn sÿhnÿ danûøûüûna tÿsèrèndÿn danûøarkÿn aøûq dastanlarûna xas olan ambèvalentlèyè (duallûüû) unutmaq olmaz. Belÿ kè, aøûqlar dastan-tamaøanûn bèr hèssÿsènè nÿql edèr, dègÿr hèssÿsènè èsÿ nÿzmlÿ-aøûq øeèrlÿrè, mahnûlarû èlÿ èfa edèrdè. Aøûq yaradûcûlûüûna xas bèr sûra spesèfèk cÿhÿtlÿr aøûq yaradûcûlûüûnûn sÿlÿfè sayûlan øamanlûqla èlèøkèlèdèr. «...øaman oyunlarûnûn èfa÷ûlarû hÿm cadugÿrlèk edèr, möxtÿlèf mèstèk dualar oxuyur, hÿm dÿ øeèr qoøur, naüûl sþylÿyèrdèlÿr.

        ...øaman bèr ÿlèndÿ qaval, o bèrè ÿlèndÿ qam adlû ÿsa tuturdu. Onlar bÿlaüÿtlÿ danûøa bèlèr, oxuma èlÿ oyunu mÿharÿtlÿ ahÿngdar vÿhdÿtdÿ bèrlÿødèrèrdèlÿr» (5, ñ. 191).

        Aøûq yaradûcûlûüûnda äàíûøûã (sÿhnÿ danûøûüû) a÷ûq sèstem ÿsasûnda qurulurdu. Aøûqlar dènlÿyècèlÿrèn (seyr÷èlÿrèn) zþvqönÿ uyüun danûøûr vÿ bununla da meydanû ÿlÿ ala bèlèrdèlÿr.

        Íÿòèæÿäÿ ÿëäÿ îëóíàí ãÿíàÿòëÿðè öìóìèëÿøäèðÿðÿê, âóðüóëàéûðûã êè, õàëã îéóí-òàìàøàëàðûíäà ñÿùíÿ äàíûøû åëåìåíòëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð çÿíýèíäèð âÿ ìèëë ÿíÿíÿëÿðèìèçÿ ãàéûäûø çÿìèíèíäÿ èíêèøàôûíû ñöðäöðÿí Àçÿðáàéæàí òåàòðû þç ôÿàëèééÿòèíäÿ áó åëåìåíòëÿðäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð.

        ßÄßÁÈÉÉÀÒ

1. Àëëàùâåðäèéåâ Ì.Ã. Àçÿðáàéæàí õàëã òåàòðû òàðèõè. Àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí äÿðñ âÿñàèòè, Áàêû, Ìààðèô, 1978, 234 ñ.

2. Àëëàùâåðäèéåâ Ì.Ã. Ãàðàâÿëëè òàìàøàëàðû. Áàêû, Èøûã, 1976, 68 ñ.

3. Àñëàíîâ Å.Ì. Áåëÿ áèð òåàòð âàðìûø… Òåàòð òàðèõèìèçäÿí. Óëäóç, 1969, ¹ 2, ñÿù. 55-61.

4. ßëèçàäÿ Ì. Òåàòð: ñåéð âÿ ñåùð; ìèëëè òåàòð ïðîñåñè ïðîáëåìëÿðè. Áàêû, Åëì, 1998, 252 ñ.

5. Ðÿùèìëè È.ß. Õàëã îéóí-òàìàøàëàðû. Áàêû, «Ãàïï-Ïîëèãðàô» Êîðïîðàñèéàñû, 2002, 240 ñ.

6. Òåðíåð Â. Ñèìâîë è ðèòóàë. Ì., Íàóêà, 1983, 392 ñòð.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page