ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН МИЛЛИ МУСИГИ АЛЯТИ - ТАРЫН ФОРМАЛАШМАСЫ ВЯ ТЯКМИЛЛЯШМЯСИНДЯ МИРЗЯ САДЫГ ЯСЯДОЬЛУНУН РОЛУ
Рамиз ГУЛИЙЕВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ШИРВАН АШЫГ МЦЩИТИ ЦЧЦН ХАРАКТЕРИК ОЛАН ЮЗЦНЯМЯХСУС ЙАРАДЫЖЫЛЫГ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Ящлиман РЯЩИМОВ
АЗЯРБАЙЖАН ЙАЛЛЫЛАРЫ ИЛЯ ТЦРК АНАДОЛУ ЙАЛЛЫЛАРЫНЫН ОХШАР ВЯ ФЯРГЛИ ЖЯЩЯТЛЯРИ
Телман ГЯНИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН МИЛЛИ МУСИГИ АЛЯТИ - ТАРЫН ФОРМАЛАШМАСЫ ВЯ ТЯКМИЛЛЯШМЯСИНДЯ МИРЗЯ САДЫГ ЯСЯДОЬЛУНУН РОЛУ
Рамиз ГУЛИЙЕВ

 


Тар ифачылыьы сяняти Aзярбайжан мусиги мядяниййятинин инкишафында мцстясна рол ойнайыр. Мялумдур ки, тарзянлик сяняти юзцнцн ясаслы инкишаф дюврцня XIX ясрин икинжи йарысында башламышдыр. О вахтадяк тар ифачылыьы сянятиндя чох узун вя рянэарянэ тяшяккцл просеси щяйата кечирилмишдир. Тякмилляшмя просеси Мирзя Садыг Ясяд оьлунун – ел арасында Садыгжан кими танынан юлмяз устадын ады иля баьлыдыр.

        Эюзял Гарабаьын дилбяр эушяси Шуша, сюзцн щягиги мянасында, инструментал мусиги ифачылары, ханяндяляр, шаир вя йазычыларын мяскяни олмушдур. Даьлар дийары щаглы олараг Гафгазын консерваторийасы – мусиги бешийи адландырылмыш, Азярбайжанын щцдудларындан чох-чох узагларда шющрят газанмышдыр.

        XIX ясрин икинжи йарысында чалыб-чаьыран мусигичилярин, ханяндялярин сайы Шушада сцрятля артмышдыр. Илляр кечдикжя бурада Щажы Щцсц, Жаббар Гарйаьды оьлу, Кечячи оьлу Мящяммяд, Малбяйли Щямид вя диэярляри мусиги фядаиляри шянликлярин, мяжлислярин, Шярг консертляринин йарашыьы олмушлар.

        Мусигимизин тарихиндя мцстясна хидмятляри олан шяхсиййятлярдян бири Мiрзя Садыг Ясяд оьлу олмушдур. Тясадцфи дейил ки, йашамыш олдуьу дюврцн мусигисевярляри ону тарын новатору адландырмышлар.

        Гядим Шуша щяйатында йохсуллуг мянэянясиндя сыхылан Ясяд киши 1846-жы илдя йеэаня оьул атасы олур. Кичик Садыг айаг тутуб, бой атдыгжа гайьысы да чохалыр. Онун эяляжяк талейи аиля башчысыны дцшцндцрцр, наращат едир. Бир тяряфдян дя Садыьын бяхти эятирир, о, кичик йашларындан мялащятли сяси иля халг мащныларыны щявясля охумаьа башлайыр.

        Оьлунун сяси Ясяд кишийя тяскинлик верир, ону фярящляндирирди. О, оьлуну харрат Гулунун мяктябиня апарыр. Ел сяняткары Садыьын сясини йохлайыб, мямнуниййятля мяктябиня гябул едир. Лакин он сяккиз йашында икян Садыьын сяси гяфлятян батыр. Бунунла беля о, рущдан дцшмцр, яввялжя тцтяк, сонра ися ней чалмаьы юйрянир. Бир мцддят кечдикдян сонра Садыг каманча чалмаьы юйрянир.

        Нящайят, эянж Садыьын гялбиндя йени бир арзу – тар чалмаг истяйи баш галдырыр. Бу дяфя о, бюйцк щявясля тар чалмаьы да юйрянир. Ону юзцня пешя сечир. Садыгжан тарзян кими эянж йашларындан мяшщурлашыр. Кечян ясрин ахырларында тарзянин шющряти бцтцн Загафгазийайа, Даьыстана, Орта Асийайа, Тцркийяйя вя Ирана йайылыр. Шушада, еляжя дя, дявят олундуьу шящярлярдя мусиги щявяскарларына тар сянятинин сирлярини юйрятдийиня эюря, она чох вахт Мирзя Садыг дейярмишляр. Мирзя Садыьын мусиги фяалиййяти чохшахяли, йарадыжылыг сащяси эениш олмушдур. Мирзя Садыг илк дяфя ифачылыгда, тарын гурулушунда бир сыра санбаллы, жясарятли йениликляр апармышдыр. Сонралар щямин новаторлуг юзцнц доьрултмушдур. О, тарын техники имканканларыны зирвяйя галдырмыш, няинки симляринин сайыны артырмыш, щятта бу алятин чанаьынын ичини тамамиля башга бичимдя йонуб йцнэцлляшдирмиш, бунунла да сяс тембриндя йенилик етмишдир.

        Симлярин сайыны ики дяфя артырмаг жящди яввялжя жидди чятинлийя сябяб олмушдур. Артырылмыш симляр тарын голунун эярилмясиня, эюзлянилмядян вязиййятин дяйишилмясиня эятириб чыхармышдыр. Бу да юз нювбясиндя сяс щармонийасына хялял эятирмишдир. Бу чятинликдян чыхмаг цчцн устад тарын чанаьында йенидян ямялиййат апармалы олмушдур. Нятижядя мцвафиг сяс щармонийасы ялдя едилмиш вя алятин сяслянмя имканлары мцкяммялляшмишдир. Бу мцкяммяллийи тямин едян диэяр гурулуш дяйишикликляри дя щяйата кечирилмишдир. Мирзя Садыг тарын голунун бянд олдуьу йеря аьаж дайаг кечирмиш, бунунла да мцвази тарымлыьын алынмасына, симлярин мцстящкямлийиня, голун гисмян яйилмясинин там арадан галдырылмасына наил олмушдур.

        Беляликля, тар Садыгжанын симасында юз йени оптимал формасыны тапмышдыр. Мясулиййятля демяк олар ки, Садыгжан реформасы олмасайды, тар дюврцмцзцн классик мусиги алятляри аилясиня дахил ола билмязди vя bу эцн Aзярбайжан, еляжя дя, харижи юлкя бястякарларынын, Бетщовен, Мотсарт, Чайковскинин цмумдцнйа шющряти газанмыш классик ясярлярини тарда ифа етмяк мцмкцн олмазды. Мяним алямимдя Мирзя Садыг, бу мянада инжясянят тарихимиздя бир ислащатчы тарзян кими юз йерини алмышдыр. Онун тарын гурулушунда тятбиг етдийи тарихи новаторлуг елементляри, милли мусиги аляминдя бюйцк дяйишиклийя сябяб олмушдур. Бу дяйишиклийя сябяб олан бязи хцсусиййятляри гейд етмяк важибдир.

        Садыгжан тарын эювдясиндя, йяни чанагда апардыьы ислащатла кифайятлянмямишдир, о, гола баьланан пярдяляр системини дя тамамиля дяйишмишдир. Симлярин йерляшдирилмясиндя вя пярдялярин дцзцмцнц инжя бир усталыгла халг мусигимизин ладлары ясасында тянзимлямишдир. Бу гурулуш йениликляри алятдя муьамларын, халг щаваларынын бцтцн хырдалыг вя инжяликляриня гядяр идеал сяслянмяси имканларыны артырмыш вя Садыгжан ихтиралар мцяллифиня чеврилмишдир.

        Бу мцряккяб вя мясулиййятли иш просесиндя о, Сяфиййяdдин Урмяви, Мир Мювсцм Нявваб вя башга мусиги алимляринин нязяриййяляриндян дя бящрялянмишдир. Хцсуси гейд етмяк лазымдыр ки, мцасир тар алятиндяки жинэяня симлярин мцяллифи дя Садыгжан олмушдур.

        Жинэяня симлярин алятин сяслянмясиндя, мцряккяб ясярлярин ифасынын мцкяммяллийиндя ролу олдугжа бюйцкдцр. Беля ки, бястякарларымызын тар цчцн йаздыглары консертляри, пйесляри вя муьамларымызы ифа едяркян тяляб олунан сяс зянэинлийи мящз бу симляр щесабына ялдя олунур. Юлмяз тарзянимиз щямин симляр васитясиля тарда ащянэдарлыг йаратмыш, цмуми резонансын эцжлянмясиня наил олмушдур. Жинэяня симляр щям дя цмуми тембря эюзяллик вя инжялик эятирмишдир. Ейни заманда гейд етмяк лазымдыр ки, Aзярбайжан бястякарларынын тар вя оркестр цчцн йазмыш олдуглары бюйцк формалы консерт вя кичик формалы ясярляриндя дя зянэ симлярдян эениш истифадя олунур.

        Беляликля, Мирзя Садыьын йенидян гурашдырдыьы тар гыса мцддят ярзиндя эениш йайылмыш вя тар ифачылыьында йени инкишаф мярщялясинин ясасыны гоймушдур. Мцасир Aзярбайжан тарынын модели, ифа тярзи, тутма гайдасы бизя Мирзя Садыгдан – Садыгжандан мирас галмышдыр (шякил 3).

        Устад сяняткарларын кяшф етдийи йени азярбайжан тары иля мцгайисядя о дюврдяки цчсимли каманча кюк вя сяслянмя жящятдян ону тямин едя билмязди. Каманча алятиндя дя ифачы олан Садыг Ясяд оьлу буну анламыш вя она эюря дя бир чох обйектив сябябляри нязяря алараг, щямин алятя ялавя дюрдцнжц сими дахил етмишдир. Садыгжанын каманча цчцн тятбиг етдийи гурулуш йенилийи сонралар диэяр сяняткарлар тяряфиндян дя щяйата кечирилмишдир.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, щал-щазырда бязи ифачылар тар цзяриндя йерсиз, щеч бир мяна кясб етмяйян, яксиня, аляти гаврама хцсусиййятини зяифлядян «йениликляр» етмяйя жящд эюстярирляр. Ялбяття, бу «йениликляр» ифа тярзиня вя алятин сяслянмясиня хялял эятирдийи цчцн тямялли ола билмирляр, нятижядя «новаторлуг» иддиасында оланларын жящдляри боша чыхыр.

        Чохиллик ифачылыг вя педагоъи тяжрцбямя ясасланараг, ону гейд етмялийям ки, щяр щансы бир алятдя ифачылыьын тяшяккцл тапмасы цчцн гурулуш хцсусиййятляри вя ифа тярзиня «гярб дону» эейдирмяк тяляб олунмур. Садяжя олараг, ифачы тарын сирли-сораглы алямини дяриндян дярк етмяли, юзцнцн ифачылыг имканларыны обйектив сурятдя гиймятляндирмяйи бажармалыдыр. Бяла бурасындадыр ки, бязи эянж ифачыларымыз орта вя йа али тящсиллярини баша вурмагла юз ишлярини битмиш щесаб едир, ифачылыг мядяниййятиня биэаня галырлар. Чох заман тары кянара гойуб эитара чалмаг щявясиня дцшцрляр. Яэяр биз доьрудан да тарын талейини дцшцнцрцкся, бу алятин цзяриндя «щоггабазлыг» етмямяли, ифачылыг мящарятинин щалына йанмалы, тарын милли мядяниййятимизин айрылмаз бир щиссяси олдуьуну нязяря алараг, йахшы ифачылар йетишдирмялийик.

        Нязяря алмаг лазымдыр ки, йени форма модификасийаларына уймаьын мцсбят вя мянфи тяряфляри мювжуддур. Яэяр мцсбят дяйишкянлик инкишафа эятириб чыхарырса, ифачылыьын имканларыны артырырса ону гябул етмяк мцмкцндцр. Яксиня, тарын башыны эитаранынкы иля комбинасийа етмяк, кюкляри йерсиз йеря дяйишдирмяк, она лцзумсуз сясляр ялавя етмяк, айаг цстя дуруб чалмаг кими модификасийалар ифачылыьын тяряггисиня мянфи тясир эюстярирся, онлары гябул етмяк олмаз. Тяжрцбя ону эюстярир ки, бу дяйишикликляр няинки ифачылыг имканларыны бяситляшдирир, онлары тяняззцля уьрадыр, ейни заманда, алятин миллилик хцсусиййятляриня дя хялял эятирир. Йенилийи, алятин сяслянмя-синдя милли сяжиййялилийи сахламаг шярти иля щяйата кечирмяк тяляб олунур. Она эюря дя, бир тарзян олараг узун илляр али тящсил ожаьында тарын тядриси иля мяшьул олан мцяллим кими, бу тяшяббцслярин зярярли олдуьуна шцбщя етмирям.

        «Сяняткар олмаг истяйян, эяряк яввялжя пешякар олсун» шцарыны ифачылыг сянятиндя юзцня ясас эютцрян Мирзя Садыг, тарда чальы техникасыны йцксяк зирвяйя галдырмаг зяруриййятини щяля эянж йашларында икян йахшы дярк етмиш, сон дяряжя жидди чалышганлыьы сайясиндя мизраб вя бармаг вурмаг техникасыны хейли тякмилляшдирмяйя наил олмушдур.

        Мирзя Садыьын чохшахяли мусиги йарадыжылыьынын мцщцм мярщялясини тяшкил едян жящятлярдян бири дя онун муьамда шюбяляр арасы рянэляр вя диринэяляр йаратмасыдыр. Йери эялмишкян йада салмаг лазымдыр ки, 1897-жи илдя Шушада тамашайа гойулмуш «Лейли вя Мяжнун» тамашасынын мусиги тяртибатчысы Садыгжан олмушдур вя тамашаны юзц идаря етмишдир. Садыгжанын тякмилляшдирдийи Aзярбайжан тарынын сонракы инкишафында бир чох эюркямли тарзянлярин дя хидмяти олмушдур. Бунлардан Гурбан Пиримов, Мирзя Мянсур Мянсуров, Щажы Мяммядов, Ящсян Дадашов вя диэяр тарзянлярин адларыны бюйцк ещтирам щисси иля йад едирик.

        Беляликля, Садыгжан феномени сайясиндя Азярбайжан муьамынын мащиййяти, онун ифадя васитяляри, тясир гцввяси вя ифа цслубу йени бир пилляйя галхмышдыр. Бу хцсусиййятляр ися Азярбайжан халг мусигиси тарихиндя там йени бир сящифя ачмышдыр.

        Чятин бир мцщитдя щяйата эюз ачмыш Мирзя Садыг, гцдрятли истедады, зящмятсевярлийи щесабына зяманясинин ян мцтярягги шяхсиййятляриндян бири кими йетишмиш, мусиги сянятинин муьамларын, мисилсиз тяржцманы олан тарымызын гядир-гиймятини ужалтмыш, ону классик мусиги алятляринин сырасына чыхартмышдыр.

        Щазырда фяхрля гейд едя билярик ки, Мяшяди Зейнал, Малыбяйли Щямид, Мяшяди Жямил Ямиров, Ширин Ахундов, Мирзя Мянсур Мянсуров, Гурбан Пиримов вя башгалары Садыгжан мяктябинин йетирмяляри олмушлар. Халгымызын севимли сяняткары бейнялмилялчи бир шяхсиййят олмушдур: онун ансамблында азярбайжанлы, эцржц, лязэи вя диэяр миллятлярдян олан мусигичиляр дя чалыб-чаьырмышлар. Садыгжанын бюйцк истедады милли мусигимизин севилмясиндя, Гафгазда ян мютябяр йеря чыхмасында мисилсиз рол ойнамышдыр. О заманлар Садыгжан дястясиня дцшян чальычы, ханяндя юзцнц хошбяхтлярин хошбяхти щесаб едирди. Чцнки Мирзя Садыьын ансамблында чалышан мусигичи ади мусиги коллективиндя дейил, сюзцн ясл мянасында, мусиги академийасында фяалиййят эюстярмиш олурду. Онлар бурада йеткинляшир вя щяр жящятдян пцхтяляширдиляр.

        Халгымызын милли-мяняви йаддаш васитяси олан тарымыз бу эцн даща язямятля, тяравятля сяслянир. О, мусиги мяктябляри, коллежлярдя, Милли Консерваторийада тядрис олунур, Бакы Мусиги Академийасында ися бу алят цзря бейнялхалг мигйасда фяалиййят эюстярян эянж мцтяхяссисляр юз елми-практики вя ифачылыг сявиййялярини тякмилляшдирирляр. Бу бахымдан, Садыгжанын йени варисляри йетишдирилир. Юлмяз устадын тякмилляшдирдийи Aзярбайжан тары етибарлы яллярдядир. Щазырда тарымыз юлкямизин, дцнйанын ян мяшщур сящняляриндя вцгарла сяслянир, сянят йарышларындан цзц аь чыхыр вя дцнйанын апарыжы мусиги коллективляринин юнцндя чыхыш едир. Беля ки, Aзярбайжан тарында милли мусиги сянят инжиляри иля йанашы, Aзярбайжан, рус, Гярби Авропа бястякарларынын ян йахшы ясярляри сяслянмякдядир.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page