ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ЙАЛЛЫЛАРЫ ИЛЯ ТЦРК АНАДОЛУ ЙАЛЛЫЛАРЫНЫН ОХШАР ВЯ ФЯРГЛИ ЖЯЩЯТЛЯРИ
Телман ГЯНИЙЕВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ШИРВАН АШЫГ МЦЩИТИ ЦЧЦН ХАРАКТЕРИК ОЛАН ЮЗЦНЯМЯХСУС ЙАРАДЫЖЫЛЫГ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Ящлиман РЯЩИМОВ
АЗЯРБАЙЖАН ЙАЛЛЫЛАРЫ ИЛЯ ТЦРК АНАДОЛУ ЙАЛЛЫЛАРЫНЫН ОХШАР ВЯ ФЯРГЛИ ЖЯЩЯТЛЯРИ
Телман ГЯНИЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАН МИЛЛИ МУСИГИ АЛЯТИ - ТАРЫН ФОРМАЛАШМАСЫ ВЯ ТЯКМИЛЛЯШМЯСИНДЯ МИРЗЯ САДЫГ ЯСЯДОЬЛУНУН РОЛУ
Рамиз ГУЛИЙЕВ

 


Йаллы рягсляринин гядим тарихя малик олмасы щаггында мцхтялиф мялуматлар мювжуддур. Бу рягсин бизим е.я ХЫЫ минилликдя Азярбайжан яразисиндя Гобустанда йаранмасы диггяти жялб едир1. Йаллыларла йанашы щалайлар да йаранмасы вя инкишафы бахымындан чох гядим тарихя маликдир. Йаллыларын мязмунунда, интонасийа хцсусиййятиндя язмлилик, гящряманлыг, мцбаризлик юз яксини тапырса да, щалайларда бу жящят ики дястянин цзбяцз мащны охуйараг дейишмяси шяклиндя мювжуд олур.

        Йаллы рягсиндя «йаллыбашынын» эюстярдийи ойун щярякятляри диэяр ижрачылар тяряфиндян тякрар олунараг йериня йетирилир. Бу хцсусиййятляр йаллылара интонасийа жящятляри иля йанашы щям дя театрал характер верир.

        Щалайлар ися тяхминян 15-20 няфярдян, бязян дя даща чох иштиракчылардан тяшкил олунур. Бурада щалайын ясас мязмунуну ики дястяйя бюлцнмцш охуйанлар групунун, «дястябашынын» вя йа «щалайбашынын» охудуьу байаты вя йахуд эярайлы мисраларынын дястядя иштирак едян иштиракчыларын нягарят типли мисралар кими тякрар едяряк охумасы тяшкил едир2. Мцхтялиф нюв рягслярин тядрижян йайылмасы, инкишаф етмяси, мящз йаллы вя щалайларын узун илляр, ясрляр бойу эеныш яразиляря йайылмасы иля дя баьлы олмушдур3.

        Румынларын «Аркан», Болгарларын «Трескохоро», молдованларын «Табакарйаска», юзбяклярин «Йалла», «Лапар», мцасир «Пахтакор», франсызларын «Бранл» вя с. рягсляр йаллысайаг ифа едилир4.

        Лакин Азярбайжан вя Тцркийя яразисиндя мювжуд олан йаллы вя щалайлар сюзлц вя сюзсцз шякилдя ифа олунур. Азярбайжан яразисиндя мювжуд олан йаллы вя щалайлар иля Тцркийя яразисиндя мювжуд олан йаллы вя щалайларын юзцнямяхсус хцсусиййятляри мювжуддур. Бу хцсусиййятляр щямин йаллы-щалайларын интонасийа, лад-мягам сяссырасы вя ядяби-поетик бахымындан тящлил олунмасыны важиб шярт кими гаршымыза чыхарыр.

        Азярбайжан яразисиндя «йаллы» вя «щалай»лар бир - бириндян айры ъанр кими танындыьы щалда Тцркийя яразисиндя ися «щалай - йаллылар» кими таныныр. Беля щалай вя йаллылар мцхтялиф мцьяннилярин, сянят адамларынын репертуарына дахил олараг бир сыра кцтляви тядбирлярдя, консертлярдя, байрам вя ел шянликляриндя дя ифа олунур. Беля йаллы-щалайлар сяссырасына дахил олан бир чох йаллы вя щалыайларла йанашы, интонасийа вя сяссырасы бахымындан Азярбайжанда ян чох истифадя едилян «Дящня» йаллысынын, Тцркийя Анадолу яразисиндя ися «Дцнйа эюзяли йарим» вя щалай-йаллысынын охшар вя фяргли жящятляри нязяр диггяти жялб едир.

        Бурада ян мараглы жящятлярдян бири «Дящня» йаллысынын инструментал, «Дцнйа эюзяли йарим» щалай-йаллыларынын ися вокал инструментал шякилдя ифа едилмясидир.

        Азярбайжанда эениш йайылан «Дящня» йаллысы ясасян шур интонасийасы цзяриндя сур ладынын сяссырасына уйьунлуг тяшкил едир5. Йаллы 2/4 юлчудя олуб, Модерато темпиндядир. Бу йаллынын сяссырасы шур лад-мягамына мяхсус жями 6 сяси ящатя едир. Ашаьыда эюстярилян нумунядя ре сур мягамына уйьун олан «Дящня» йаллысына нязяр салаг:

       

Бу йаллынын сяссыры ашаьыдакы кимидир.

        Тцркийя Анадолу яразисиндя мювжуд олан «Дцнйа эюзяли йарим» щалай-йаллысы юзцндя жями 5 сяси ящатя едяряк шур мягамынын сяссырасына уйьун олур. Йаллы 6/8 юлчудя олуб, Анданте темпиндядир. Ашаьыда эюстярилян нумунядя ре сур мягамына уйьун олан «Дцнйа эюзяли йарим» щалай-йаллысына нязяр салаг:



       

Бу щалай-йаллынын сяссырасы ашаьыдакы кимидир:

 

     



Эюрцндцйц кими, Азярбайжан вя Тцркийя Анадолу яразисиндя мювжуд олан бир чох щалай вя йаллыларла йанашы бу ики йаллы вя щалайын мцгасйисяси бир даща онларин ейни кюкя йахын олмасы, ейни интонасийайа баьлы олмасы жящятлярини сцбут едир. Лакин поетик вокал–ифа охунушуна эюря щалай-йаллы типиня аид едилян «Дцнйа эюзяли йарим» щалай-йаллысы соло вя хор шяклиндя ифа едилян поетик мятни иля дя мараг доьурур. Бурада иситфадя олунан вя тякрарланан байаты сеир мисралары «мащныбашы» адланыр. Охунан байаты ики бянддян ибарятдир. Лакин «йаллы башы»нын эюстяриши иля онун мисралары даща да артырыла биляр. Бу байати мисралары Тцркийя Анадолу яразисинын халг байатысы олмагла йанашы, щям дя Азярбайжан халг байатыларынын гурулушуна уйьунлуг тяшкил едир. Бурада щяр мисрадан сонра «мащны башы» хор охунушу иля тякрар олунур. Щалай-йаллынын сеир мятниня нязяр салаг:

        Байатынын сеир бяндляри юзц-юзлцйцндя бир тамлыг тяшкил ется дя, истифадя олунан сеир мисралары арасында «мащны башы» охунур. Бурада севэи щиссляри тяряннцм олунур. «Мащныбашы» да инсан севэисинин тябиятля вя ужа бойлу аьажын йарпаглары иля йарын ужа бойу арасында олан бянзятмя мцгайисясы диггяти жялб едир. Бу жящятляр юзц дя Азярбайжан йаллылары иля Тцрк Анадолу щалай-йаллыларынын охшар жящятляри кими дя эюз юнцня эялир, халгларымыз арасындакы достлуг, гардашлыг вя бир миллят ики дювлят принсипини бир даща сцбут едир.


1. Шцкцров А. Културолоэийа. Бакы, Елм,1998,285с.

2. Исазадя Я. вя Мяммядов Н. Азярбайжан халг мащнылары вя ойун щавалары. Бакы, Елм,1975,100 с.

3. Б.Щцсейнли. Азярбайжан халг рягс мелодийалары.ЫЫ Дяфтяр (щалайлар). Бакы, АДН,1966, 53 с.

4. Р.Имрани. Азярбайжанын мусиги тарихи. Ы жилд. Бакы,Елм. 1999, 147с.

5. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары.Бакы,Елм, 1985,145с.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1.Щажыбяйли Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары.Бакы,Елм, 1985

2. Б.Щцсейнли. Азярбайжан халг рягс мелодийалары.ЫЫ Дяфтяр (щалайлар). Бакы, 1966

3. Шцкцров А. Културолоэийа. Елм-Бакы, 1998

4. Р.Имрани. Азярбайжанын мусиги тарихи. Ы жилд. Бакы-Елм. 1999

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page