МУСИГИШЦНАСЛЫГ
«СEВИЛ» ОПЕРАСЫНЫН ЪАНР ВЯ ЦСЛУБУ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
НИЙАЗИ ВЯ ТЦРКИЙЯ МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИ
Сурайа АЬАЙЕВА
ИСТОРИЯ С ПРОДОЛЖЕНИЕМ
Ниязи и Нури бей Сеидзаде-Сарьял
МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНДЯ ЙЕНИ ТЯМАЙЦЛЛЯРИН ЯКСИ
Кямаля ЯЛЯСЭЯРЛИ
Г.ГАРАЙЕВИН БИРИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ ВЯ С.ПРОКОФЙЕВИН ИКИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ: ЙАРАДЫЖЫЛЫГ “ДИАЛОГУ” ПРОБЛЕМИНЯ ДАИР
Лаля КАЗЫМОВА
«СEВИЛ» ОПЕРАСЫНЫН ЪАНР ВЯ ЦСЛУБУ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСУНУН ТЯШЯККЦЛ ДЮВРЦНЦН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ

 


Фикрят Ямиров юзцнцн мяшщур ясяри олан «Севил» операсы иля Азярбайжан милли мусиги тарихиндя илк лирик-психолоъи опера ъанрынын ясасыны гоймушдур. Амма гейд етмяк лазымдыр ки, бунунла йанашы ясярдя тарихи опера яламятляри дя яйа­ни шякилдя мцшащидя олунур. Демяк олар ки, «Севил»дя синтетизмин, йяни чохъанрлылыьын мцяййян хцсусиййятляри гейд олунмушдур. Бу ися юз нювбясиндя, операнын драматурэийасына да тясир етмишдир.

        «Севил», ейни заманда мцасир эерчяклийи илк дяфя юзцндя тяжяссцм етдирян лирик-психолоъи операдыр. Операнын ъанры вя Ямировун субйектив цслубу мцяллифин диггятини тябии олараг, сурятлярин фярдиляшдирилмясиндя вя бурадан йаранан композисийа васитяляриндя жямляшдирир. Бу ися лейтмотивлярдян, речитативлярдян эениш истифадя олунмасындан, ансамблларда ясас мязмунун полифоникляşмясиндян вя бир чох башга хцсусиййятлярдян ибарятдир.

        Операнын йени мязмуну мусигили театр сящнялярини даща да зянэинляшдирди. Бунунла ялагядар, артыг мялум олан кющня формалар милли операмыза яввялляр аид олмайан йени формаларла явяз олунду.

        Бу жящятдян ilk нювбядя Мцгяддимянин функсийасыны гейд етмяк лазымдыр. Мцгяддимя бядии-мяналы форманын (цмумиляшдирилмиш) Азярбайжан операсы цчцн йени нювц иди. Халгын ясрин яввялиндяки щяйатыны тяжяссцм етдиряряк, Мцгяддимя онун цмумиляшмиш характеристикасыны йаратмышдыр. Мцгяддимя вокал-инструментал характерлидир. Бурада тязадлы-тяркиб форманын яламятлярини дя эюрмяк мцмкцндцр. Мцгяддимядя щямчинин интонасийа жящятдян муьам парчаларына уйьун олан бир нечя габарыг фрагментляр, бюлмяляр дя вардыр. Ямиров репризлик принсипиндян истифадя етмякля «халгын талейи», азан охун­масы мювзуларыны, Севилин вя Эцндцзцн лейтмотивлярини бир-бириня уйьунлашдырыр.

        Мцгяддимянин яввялиндя верилмиш мелодийа юзцндя цмумавропа щомофон яламятляри иля муьам мювзусуну бирляшдиряряк диггяти жялб едир.

        Классик типли, дягиг юлчцлц халг мюзусунун тезиси бир чох халг мащны формасы ьзьn дя сяжиййяви олан гейри-квадратлыг структуруна уйьунлашдырылмышдыр.

        а + б

        3Т – 3Т

        Nцmunя:

       

        Лакин Щажыбяйlinin цслубунда цстцнлцк тяшкил едян бюлцнмя принсипиндян фярги олараг, бурада мювзунун структуру щомофон мювзуйа сон дяряжя сяжиййяви олан йекун принсипиня табе олур.

        Тящлил ясасында айдын олур ки, Ц.Щажыбяйlinin гануна-уйьунлугларынын вя щомофон мювзунун тяшкилинин структур принсипляринин йарадыжы шякилдя щяйата кечирилмяси (синтези) Ямировун сырф мелодик цслубуна уйьун олараг синтаксис сявиййясиндя, цзви шякилдя цмумиляшдирилмишдир.

        Мцгяддимянин яввялиндя бястякар халгы мелодик муьам дюнмяляриня йахын олан мювзу вя муьамын инкишафлы хцсусиййяти иля сяжиййяляндирир (мяс: Шур, Раст, Сеэащ-Забул кими).

        Адятян, беля йцксялишин ардындан тоникайа енмя баш верир. Ямиров щямин принсипи тякрар едир, йяни кулминасийа нюгтясиня чатмаг цчцн мелос бир нюв йени мяна кясб едяряк шахялянир. Мараглыдыр ки, Ямиров бурада мювзунун импровизасийалы тярзини дягиг юлчцлц щомофон яламятляри иля, жям принсипиня табе олан структуру ися мювзунун инкишаф мярщялясиндя бюлунмянин гапанма гурулушу иля уйьунлаш-дырыр.

        Ямировун мусигисиндя тез-тез тясадцф олунан лад семантикасынын (халг мювзусунун эиришиндя) ифа яняняляриндян фярглянмяси фактыны да гейд етмяк лазымдыр. Бурада Шур, експрессив-дольун, фажияли сяслянмя иля ифа тяжрцбясиндяки лирик-психолоjи Шурдан олдугcа фяргляняир. Ямировун щямин мягсядя чатмаг цчцн истифадя етдийи васитялярдян бири, даща эярэин сяслянян лад интонасийаларынын шцурлу сурятдя ириляшдирмясидир. Бунлар – арт. 2 (c-дис) вя арт.4 (c-фис)-дир. Ямиров, щямчинин ифачылыг янянялярини позараг, мювзунун ифадясини лад-алтерасийалы вя хцсуси вурьуланмыш пилля иля башлайыр. Бу алтерасийалы (ашаьы) II пилля IV йцксялдилмиш пилля иля мцгайисядя верилир вя бюлцнмяйя мяруз галараг, тякрарын ясасына чеврилир.

        Nьmunя

       

        Мелодийанын експрессивлийини, дольунлуьуну онун ашаьы ЫЫ пиллядян йухары ЫВ пилляйя доьру вя нятижядя цчтон интервал ямяля эятирян мягсядйюнлц щярякяти (до бекар- фа дийез) эцжляндирир. Ямиров чалышыр ки, ифа яняняляриндя тез-тез тясадцф олунан йухары унисонла щярякят цсулуну йенидян эюстярсин; бунун да мащиййяти, мелодийанын сон сяслярини сахлайараг, муьам шюбясинин дайаг сяси олан бас симляриня вурмагла, фикрин мянасыны нязяря чатдырмагдан ибарятдир. Йамб айаьы ясасында тягдим олунмуш пунктир нювц дя бу жящятдян жялбедижидир.

        Диггят етмяк лазымдыр ки, Мцгяддимянин халг мювзусундан сонра эялян даща бир фрагменти (азан) щям ъанр цслубу, щям дя лад-тонал планда муьам фрагменти олмагла, бу мянада биринжини (йеня дя шуру) давам етдирир. Лакин бунларын арасында Ямиров юзцнцн дяст-хяттинин, романтик цслубунун яламятлярини якс етдирян Алларэандо, Фортиссимо Тутти йерляшдирир. Мелодийанын експрессив икили сяслянмяси, онун паралел секстаккордлары, реэистрдя динамиканын мцхтялиф дяйишикликляри дя ейни заманда романтик цслубу хатырладыр.

        Романтиклярин вя мцасир бястякарларын йарадыжылыьында тясадцф олунан тязадлы-тяркибли формалы Мцгяддимянин структур формасы да диггятялайигдир.

        Ямиров операда мювзуларын ики групуну тяшкил едян лейтмотив характеристикаларындан эениш истифадя едир. Бу груплардан бири Севил суряти, Севилин вя онун ятрафынын, йя­ни операнын гящряманларынын психолоъи вязиййяти иля, о бири ися онлара гаршы дуран сурятлярля баьлы мювзулардыр.

        Ясас идейанын дашыйыжылары олан лейтмотивлярин биринжи групу фяал сурятдя драматурэийа инкишафына гошулур, дярин шякилдяйишмяляря мяруз галыр. Бу лейтмотивлярдя, щямчинин ифадя васитяляриндян нязяря чарпажаг дяряжядя эениш истифадя олунур. Икинжи груп – гыса, ясасян юзцнцн илкин вязиййятини тамамиля сахлайан вя портрет шякилли мювзулардан ибарятдир.

        Бу ики групу тяшкил едян мювзулардан ян мцщцмлярини йада салаг; Севлилин лейтмотиви, онун бцтцн партийасынын лейтинтонасийа мяьзи, онун аьыр рущи сарсынтысы иля ялагядар щцзнлц лейтмотиви («изтираб» мювзусу):

       

        Эцлцшцн Севили мцбаризяйя сяслядийи ариозосунун мотивиня ясасланан лейтмотив:

       

        Севилин вя Балашын шяхси фажияляринин лейтмотиви:

       

        Эцндцзцн лейтмотиви бу суряти характеризя едир, даща доьрусу, Севилин юз оьлуна олан мящяббятини, оьлундан айры дцшяряк кядярлянян ананын язабларыны ифадя едир.

        Мисал:

       

        Гейд олунанлардан башга, операда иштирак едян сурятлярин хцсусиййятлярини якс етдирян даща он лейтмотив вардыр.

        Севилин ясас лейтмотиви илк дяфя Прологда сяслянир. Бу лейтмотив актив - динамик шякилдя тягдим олунур. Емосионал-образда сяслянян лейтмотив Севилин эяляжяк монологундан хябяр верир.

        Севилин лейтмотиви операда ясас рол ойнайыр. Лейтмотив ики лаконик мотивдян тяшкил олунмушдур. Биринжи – ясас, енеръили мотив, санки Севилин дахили эцжцнц, онун яминлийини ифадя едир. Бу лейтмотив, щямчинин Севилин арийасынын яввялиндя дя сяслянир («Айры дцшдцм»).

        Лейтмотивин икинжи йарысы эениш, мащнываридир.

        Операда Севилин даща бир лейтмотивини эюстярмяк олар. Бу лейтмотив Севилин дахили алями, онун вя йахынларынын кядяри, наращатлыьы иля баьлыдыр. Мусигидя лейтмотивин характери яксилдилмиш кварта вя ЫЫ бямляшмиш пиллянин вурьулу интонасийалары иля гейд олунмушдур.

        Операда Севил суряти чох эениш вя динамикдир. Бу образын динамик инкишафы, щяр шейдян яввял, онун кейфиййят жящятдян дяйишилмясиндя юзцнц бцрузя верир. Севил образы илк нюмрялярдя мащны мусигиси иля тяряннцм олунур. Яввял, биринжи шякилдя о, гямли ариозо охуйур. Артыг ариозойа эиришдя гям, гцсся щисс олунур. Севил кядярлдир, тянщалыг ону цзмцшдцр. Бу ящвал-рущиййя орган пункту вя гямли мелодийа иля якс олунур. Ариозонун мащны мелодийасы кичик диапазонла гейд олунур вя халг мащны-аьылары хатырладыр.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page