Мирси-Мысри: Азербайжан’да ашык мащны йаратыжылыьы тцрлеринден биридир. Бцйцк ашыкларын базыларынын фикринже Кюроьлу’нун Мисри Кылыжын йенилмез кудрети есас бу мащныда тасвир едилир. Бунунла берабер Мисри мцзиьин чок заман Бейати-Шираз макамы интонасийасында сесленир. Мисри, ашык вокал-енструментал тарзында, лирик рущ щалинин чок эцзел ифаде олундуьу эюрцлцр. (Араслы,2008:54) Щарпут йюресинде исе Мысри, бир щалк дансынын ады олмакла бирликте Класик Тцрк Мцзиьиндеки Тащир ве Буселик Макамларына бенземектедир.
Мущалиф: Чарэащ дестэащында Щасар иле Меэлуп арасындаки шубедир. Щарпут мцзиьинде исе йюрейе юзэц макамлардан биридир. Бу макам ады иле щем щойрат, щем эазел щем де бир кырык щава йюреде йайэын оларак ижра едилмектедир. Щарпут’та ки мущалиф макамы класик Тцрк мцзиьиндеки щцззам макамынын сейир юзелликлерини эюстермектедир. Факат чыкыжы олан щцззам макамы Щарпут’та инижи де олабилмектедир.
Паша Эючтц: Азербайжан’да, юлчцсц 6/8 олан ашык мащны тцрцдцр. Щарпут мцзиьинде исе айны ад иле бир есер мевжуттур. Есерин диьер бир ады исе “Щарпут Пешреви” дир. Щцсейни макамында олан есер адындан да анлашылажаьы эиби пешрев нителиьинде ве мешке башланыркен ижра едилмектедир.
Пешрев: Азербайжан’да айры айры макам вейа дестэащтан юнже чалынан енстрцментал мукаддимедир. Айны шекилде эерек класик Тцрк мцзиьинде ве эерексе Щарпут мцзиьинде Пешрев чалынмактадыр. Мцзик фасылларынын башында чалынан дюрт щанели сюзсцз езэидир.
Тещнис-Тежнис; Азербайжан’да; Чок зил сес, анламы иле кулланылыркен Щарпут мцзиьинде бу келиме вейа ифаде “Тежнис” е дюнцшмцштцр. Тежнис Азери сазында айны заманда бир перденин де адыдыр. Бу перде Анадолу баьламасындаки До пердеси оларак билинен пердейе каршылыктыр. Ашык едебийатында бир форм йапысы олан Тежнис; жинас йапма, ики мвналы сюз сюйлеме ве бир чешит мцзик макамы анламларындадыр. Бунун иле бирликте Щарпут’та йюрейе юзэц бир макам ады олмакла бирликте айны заманда узун щава формунда ижра едилен бир есерин де адыдыр. Айак ве ара наьмелери усыллц олан Тежнис, класик Тцрк мцзиьиндеки нева макамынын бцтцн сейир юзелликлерини эюстермектедир.
Тцм бу терминолоъик бензерликле бирликте дцьцн эеленеьи ве бу эеленеклерин чешитли ашамаларындаки уйэуламаларда да ортаклыклар эюрцлмектедир. Елазыь дцьцнлеринде “Эелин Алма Щавасы” не исе; Азербайжан дцьцн щавалары ичерисинде “Ваьзалы Раксы” ады иле билинен езэи айныдыр. Щер ики есер де, эелинин бабасынын евинден чыкып дамадын евине эютцрцлме ашамасында ижра едилмектедир. Эелинин баба евинден алынарак дамадын евине эютцрцлцшц Азербайжан’да олдуьу эиби ескиден Елазыь’да да ат иле йапылырды. “Эелин Алма Щавасы” дцьцнцн деьишик ашамаларында эерек данс езэиси ве эерексе сюзлц оларак ижра едилсе дащи, дцьцнцн бу ашамадаки ижрасында данс ве сюз йоктур. Даща чок дуйэусал бир щава ичерисинде щцзцнлц бир ортамда ижра едилмектедир. Белки де Елазыь’да ижра едилен “Эелин Алма Щавасы”нын даща чок Сеэащ, Щцззам ве Щижаз эиби щцзнц ифаде еден макамларындан олушмасынын себеби де бу дуйэусал ортамдыр. “Эелин Алма Щавасы” йюреде “Чайда Чыра” ойунунун мцзиьи олса биле аслында Эелин Алма Езэиси; Ширван Щойратынын эириш бюлцмц, Баь Алтына, Исфащан’да Щан Ишлерим, О йаны Пембе ве Чайда Чыра эиби йюреде ен чок билинен деьишик макамлардаки есерлере бцйцк бир усталыкла эечки йапыларак ижра едилмектедир.
Азербайжан иле Щарпут йюреси дцьцн эеленеьи мукайесе едилдиьинде евленежек кызын эюрцлмесинден вейа сечилмесин-ден башлайарак щамам эеленеьи, щедийе эютцрме, йцзцк такма, нишан, кына эеленеьи, эелинин бабасынын евинден чыкарылышы, эютцрцлцшц ве дамат евине индирилиши бу ашамадаки бирчок эеленеьин адлары фарклы олса да бирбирине чок бензер олдуьу эюрцлмектедир. Факат бурада ен юнемлиси боллук берекет, щузур мутлулук вейа назар эиби йапылан уйэулама вейа эеленеьин арка плвнындаки инанчларын айны олмасыдыр. Кызын, ат иле дамадын евине эелдиьинде башына елма атылмасы мотифи исе йине Щарпут ве живарында йакын бир замана кадар Азербайжан’даки эиби айны шекилде уйэуланмыштыр. Факат эелишен текнолоъи, илетишим арачлары вейа кцресел кцлтцр эцнцмцзде бунун эиби бирчок кцлтцрел докунун да деьишмесине неден олмуштур. Бунун эиби; кына эежеси, кына эцнц, кына эелен эеже вейа кына йакды тойу, адлары иле йапылан мерасимлер садеже Анадолу ве Азербайжан’да деьил бензер бир анлайыш ве инаныш иле аслында бцтцн Тцрк дцнйасында эюрцлен бир эеленектир. Деьишик адларла билинен кына йакма вейа кына койма мерасимлери Тцрк инсанынын щайатында айны заманда эери дюнцшц олмайан бир йолун да башланэыжы сайылмактадыр. Анадолу Тцрк кцлтцрцнде аскере эиден эенже, эелин олажак кыза, курбан едилежек щайвана, табутун цстцне кынанын атылмасы да бу инанжын бир ифадесидир. Бу неденле кына йакма мотифи Тцрк инсанын щайатында бир дюнемин биттиьи йени бир дюнемин исе башланэыжы сайылмактадыр. Факат Азербайжан дцьцн эеленеьинде Щарпут’та унутулан вейа йукарыда да белиртилдиьи эиби текнолоъинин еткисийле деьишиме ве унутулмайа йцз тутмуш бирчок эеленеьин вейа уйэулама-нын щала жанлы бир шекилде йашадыьы эюрцлмектедир. Бунун да себеби Азербайжан Тцрклери’нин йылларжа капалы бир топлум щалинде йашамыш олмасы ве дышары иле илишкилерин сон дереже сынырлы олмасы дцшцнцлебилир. Бунун иле бирликте бу ортак кцлтцрел унсурлар ве бензерликлер айны кюктен, айны сойдан ве айны кайнактан бесленен бир миллет олманын доьал бир сонужудур.
Эюрцлдцьц эиби айны заманда кимлиьи ифаде еден кцлтцр; кенди ичерисиндеки динамизминин щарижинде не кадар чок деьиштирилмейе щатта йок едилмейе чалышылырса чалышылсын анлам, ифаде вейа мекан деьиштиререк щайатийетини бир шекилде сцрдцрмектедир.
КАЙНАКЛАР
1-АБУТАЛЫБ АБДУЛЛАЩЗАДЕ Эцлназ, Проф.Др. Азербайжан Милли Мусики Алетлеринин Берпасы ве Мущафизеси, Щалк Мцзиьинде Чалэылар Улуслар арасы Семпозйуму Билдирилери, с.28, Мотиф Вакфы Йайынлары Но:8, Кожаели (2007).
2- АРАСЛЫ Алтан, Азери, Казанлы, Кырымлы Тцрклерин Фолклор ве Мусикиси, Йурт Ренклери Йайыневи, Анкара (2008);
3- АСЛАНОВ Елчин, “Азербайжан Тойу”, Туту Нешрийат, Бакц (2003).
4- БЕДЕЛБЕЙЛИ Ефресйаб, “Эурбан Пиримоф”, Азер Нешр, Бакц (1955).
5- ДИКИЖИ Мещмет, Анадолу’да Тцрклер, Анадолу’йа Тцрк Эючлери, Бурак Йайынлары: 67, Истанбул (1998).
6- ЕКИЖИ Саваш, Елазыь-Щарпут Мцзик Кцлтцрц, Акчаь Йайыневи, Анкара (2009).
7- ЭУЛИЙЕВ Октай, Азербайжан Щалк Чалэы Алетлери Оркестрасы, Ышык Нешрийаты, Бакц (1980).
8- ЩАЖЫБЕЙОВ Цзейир, Азербайжан Щалк Мусикисинин Есаслары, Йазыжы, Бакц (1985).
9- Щисторийа Азербайжанской Музыки, (Русча), Маариф, Бакц (1992).
10-ИСМАИЛОВ М.С., Азербайжан Щалк Мусикисинин Ъанырлары (Тцрлери), Ышык Нешрийаты, Бакц (1984).
11- ИСАЗАДЕ А.И., Курбанов Б.О., Низами-и Музыка, Елм, Бакц (1991).
12- ИМАМВЕРДИЙЕВ Илгар, Азербайжан Регс Щавалары, Нурлан, Бакц (2007).
13- ИМАМВЕРДИЙЕВ Илгар, Иран Тцрклеринде Ашыг Той Мерасимлери, Бакц (2006).
14- ИМАМВЕРДИЙЕВ Илгар, Ашык Санатында Азери Сазынын Ролц, Щалк Мцзиьинде Чалэылар Улуслар арасы Семпозйуму Билдирилери, с.152, Мотиф Вакфы Йайынлары Но:8, Кожаели (2007).
15- КУТЛУЬ Йакуп Фикрет. Тцрк Мусикисинде Макамлар, Йапы Креди Йайынлары, Истанбул (2000).
16- КУЛИЙЕВА Йакут, “Азербайжан Дцьцнлеринде Эеленеклер ве Щалк Ойунлары”, Кожаели (2010).
17- КУРБАНОВ Бабек, “Тцрк Дцнйасынын Ортак Тарищи-Естетик Деьерлери Ачысындан Азербайжан Санаты”, 7 Нисан 1999 тарищинде Тцркийат Араштырмалары Енститцсц тарафындан дцзенленен “Тцрк Щалк Кцлтцрц” адлы панелде сунулан йайынланмамыш билдири.
18- ЮЗБЕК Мещмет, Тцрк Щалк Мцзиьи Ел Китабы-Ы Теримлер Сюзлцьц, Ататцрк Кцлтцр Меркези Башканлыьы Йайынлары, Анкара (1998).
19- ТУРАН Шерафеттин, Тцрк Кцлтцр Тарищи, Билэи Йайыневи, Анкара (1994).
