КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
А.ЧЕРНОВ. МУЗЫКА ДОЛЖНА БЫТЬ ЖИВОЙ.
(Интервью А.Амраховой)
МАМЕД САДЫХ ЭФЕНДИЕВ
Имруз ЭФЕНДИЕВА
ЧТО ДОЛЖЕН ЗНАТЬ БАКИНСКИЙ РАБОЧИЙ О СВОЕМ ТЮРКСКОМ ТЕАТРЕ
Мамед Садых Эфендиев
ГЯРИБЯ ТАЛЕЛИ ГЯЩРЯМАНЛАР (Халг йазычысы Илйас Яфяндийевин «Бизим гярибя талейимиз» пйеси щаггында дцшцнжяляр)
Вяфа ХАНОЬЛАН
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЗЕРБАЙЖАН ВЕ ЩАРПУТ МЦЗИЬИНДЕ КУЛЛАНЫЛАН БАЗЫ ОРТАК ВЕЙА БЕНЗЕР ИФАДЕЛЕР
Саваш ЕКИЖИ (Тцркийя)
СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ ТЕАТР СЯНЯТИНИН ЯН МЦЩЦМ КОМПОНЕНТЛЯРИНДЯН БИРИ КИМИ
Фярщуня АТАКИШИЙЕВА
СУМГАЙЫТ ТЕАТРЫНДА РЯССАМ ИШИ: СЯЩНЯГРАФИЙА ВЯ МЦАСИРЛИК
Вяфа МЦЩАЖИРОВА
ГЯДИМ ИРАН РЯМЗЛЯРИ ИНКИШАФЫНЫН ЯСАС ДЮВРЛЯРЫ
Мцслцм СЯГГА

 


Актйор франсыз сюзцдцр, тяржцмядя мянасы тамаша, кино, естрадада рол ифа едян шяхс демякдир. Актйор сюзцнцн кюкц олан “акт” латын сюзцдцр. “Актус”- щярякят, фяалиййят анламындадыр. Актйор, йяни фяалиййят эюстярян. 1

        Артист франсыз сюзцдцр, тяржцмядя мянасы инжясянят вя мядяниййят сащясиндя чалышан инсан демякдир. Артист сюзц латын сюзц “Арс” кялмясиндян йаранмышдыр. “Арс”- инжясянят; артист-бу сащядя чалышан шяхс беля адланыр. 2

        Авропада рол ойнайан ифачылар актйор адландырылыр, Азярбайжанда ися беля ифачылары “Лоту” адландырырдылар. Бязян ел арасында актйорлары сящвян “мцтрцб” дя адландырырлар. Яслиндя ханяндя, мусигичи, ряггаслар мцтрцб адландырылыр. “Лоту” сюзцнцн мяншяйини арашдыраг.

        Мцасир заманда “лоту” сюзц пис анламда сяслянир. Ел арасында беля дейимляр вар; “Лотулуг елямя”, “флянкес мяшщур лотудур”, “лоту олуб мянимчцн”, “ай лоту” вя с. Адятян вуран, йыхан, юз сюзцнц йеридян, мин жцр фырылдаь ишлярдян чыхан шяхся “лоту” дейирляр.

        “Кечян ясрдя жямиййятин ики нюв нцмайяндялярини “Лоту” адландырырдылар. Биринжи нюв нцмайяндяляр мярякячиляр, икинжи нюв ися хулиганлыгда мящарят сащиби оланларды. Икинжи груп инсанлар дястя щалында йолларда дайанар вя йолчулара ришхянд едирдиляр.

        Лотулары бязян “лоту” вя бязян дя “Даши Мяшди” чаьырырдылар. Лоту сюзц лцт сюзцндян эютцрцлмцшдцр. Бу сюзля (адла) адландырмаг ися буна эюря иди ки, онларын да зорхана пящляванлары кими бядянляри гуршагдан йухары чылпаг оларды. Лотулар о кясляря дейилирди ки, онлар пящляван жцссяли, лакин яксиня олараг позьунлугда, пис ишляр эюрмякдя намуса, иффятя зидд олан ямяллярля мяшщур имишляр.” 3

        Мараглыдыр нийя актйорлары, ейни заманда да хулиганлары ел арасында “Лоту” адландырырдылар? Яввялжя “хулиган” дедиймиз бир груп инсанларын, йяни лотуларын щяйат тярзиня нязяр салаг. Ики жцр лоту вар, бири ел арасында щютмяти олан, диэяри пис ямяллярля мяшьул олан дырнаг арасы лотулар. Лотулар мцхтялиф жцр олурлар, арыг-кюк, щцндцр-гыса бойлу, эцжлц-эцжсцз, аьыллы-аьылсыз, фырылдаьчы-дцзэцнлцйц севян вя с. Лотуларын щяр биринин юзцнямяхсус хасиййяти вя хцсусиййятляри вар. Юзляриндян асылы олмайараг онлар, щяйатда дцшдцйц шяраитя уйьун олараг, “ролдан рола, жилддян жилдя” эирмяк мяжбуриййятиндя олурлар. Кимяся щядя-горху эялмяк цчцн, кимися алдатмаг цчцн, эцжлцнцн йанында йазыг, эцжсцзцн йанында “пящляван” эюрцнмяк цчцн щяйатда актйор кими дцшдцйц шяраитдя юз “ролуну” мящарятля ойнамаьа чалышырлар. Онлар эязяндя, данышанда, суал веряндя, жаваб веряндя, отуруб дуранда, йейяндя, щятта дейиб эцляндя дя бцтцн инсанлардан фярглянмяйя чалышырлар. Лотунун щяйат тярзини бир образ шяклиндя сящнядя жанландырсаг, эюрмцш оларыь ки, ясл естрада актйорунун моно-скетч ифа едяркян, трансформасийа цслубундан истифадя етмясиня бянзяйир, йяни лоту евдя, достлары арасында, ел шянлийиндя, щяр щансы бир мцнагишяли сющбятин арашдырылмасында, юзцндян бюйцк вя кичикля мцнасибятдя тез-тез щалдан- щала дцшмяси трансформасийа цслубуна бянзяйир. Эейимляря эялдикдя заман вя мякандан асылы олараг онларын гийафяси мцхтялиф олуб.

        “Бунларын юзляриня мяхсус эейимляри, юзляриня мяхсус данышыглары вя юзляриня мяхсус алятляри вар иди. Мясялян: Йязд зянжири, кирман цст эейими (киши), бюйцк ипяк кашан дясмалы, исфащан бычаьы, иннаб йахуд албалы чубуьу вя с.”. 4 Индики дюврдя ися эейимляр мцасирляшиб. Онлар чалышыблар жямиййят арасында дябя уйьун, фяргли, щеч кимя бянзямяйян эюркямдя эюрцнсцнляр. Яксяр лотулар, жямиййят арасында демяк олар ейни эейим формасында эюрцнярдиляр. Сон заманлар “лоту” сюзу “авторитет” сюзц иля явязлянир. Лакин 20-жи ясрин, йахшы ямялляри иля танынан, лотулары еля инди дя адлары хатырлананда щюрмятля “Лоту” ады иля хатырланыр.

        Жянуби Азярбайжан тарихчиляри 13-жц ясрлярдя йашамыш лотуларын хасиййяти, хцсусиййяти вя щансы сянят сащиби олдуьлары щаггында беля мялумат верирляр; “Лотулар гонагпярвярлик вя сяхавятмяндлийя мющкям баьлы идиляр. Онларын бу хцсусиййятиня эюря жамаат арасында ишлянян “лоту” сюзц кярям сащибляриня, баьышлайан гонагпярвярлик хцсусиййятиня малик оланлара дейилярди. Еля лотулар да вар ки, чахнашма салар, мящялляни бир-бириня вурардылар. Еля бу хошаэялмяз щярякятляриня эюря жамаат онлары “надан”, “жащил” дейя чаьырардылар. Пящляван жцссяли бир чохлары “Баба Шямял”-ин (башчылары) йанында имтащан вериб уьур газанандан сонра зорхана жямиййятиня бирляшярдиляр. Бу сябябя эюря дя, онлары зорхананын щягиги пящляванларындан айырмаг чох чятин оларды.” 5Эюрцндцйц кими, лотулар арасында хейирхащ вя надан-жащилляри олур, бу хцсусиййятляр онларда щяр дюврдя, щяр заманда олуб.

        Беля бир суаллар йараныр. Бяс няйя эюря щям хулиганлара, щям дя актйорлара лоту дейибляр? Щяйатда онлары йахынлашдыран вя узаьлашдыран щансы жящятляр, щансы хцсусиййятляр вар?

        “Бязи лотуларын пешяляри олурду. Мясялян: дялляклийи, фящлялийи (даща доьрусу лифт дарамаглыьы), алчаг, рязил пешялярдян щесаб едярдиляр вя бу ишляри гейри лотулара лайиг билярдиляр (мянфи хасиййятляри олан лотулар нязярдя тутулур. Г.Я.) Лотуларын пешяси тут, айран, гоз, шярбят сатмаг, чярпялянэ бурахмаг вя с. кими ишляр иди. Щяр бир лоту хцсуси мящяллядя дурар (щяр биринин юз мящялляси, мяканы оларды) вя достлары иля (юз групунун адамлары иля) пусгуда дайанарды вя беля йерляря башгаларынын эирмяси гадаьан оларды.” 6

        Щяр ики нюв лотулар мцхтялиф пешянин сащиби идиляр. Щятта актйор олмайан лотулар юз хасиййятляриня уйьун пешяни сечярдиляр. Еля лотулар вар иди ки, йалныз актйорлуг пешяси иля пул газанырды, бязи лотуларын актйорлугдан ялавя, аиляни доландырмаг цчцн, икинжи пешяляри вар иди.

        “Мцхтялиф пешяли лотулар.

        1-Думбул чалан лотулар: бу груп лотулар меймун вя айы балаларыны сахлайардылар. Байрам яряфяляриндя чийинляриня думбулу ипля салар, кцчя вя базарларда меймун вя айыларыны щярякятя эятирярдиляр. Беляжя чалыб - охумагла щейваны ойнадардылар. Бунун явязиндя щяр кясдян пул алардылар.

        2-Мафрашчылар: Онлара кукла ойнаданлар да дейилирди. Онлар куклалары йа мафрашда истифадя едяряк, йа да юнлцкдян (дюшлцк) истифадя едяряк ойнадардылар. Мафрашдан истифадя едяндя щямин мафрашын архасында эизляняр вя онларын арасындан ялляри иля ойунжаьы чюля чыхардардылар, куклаларын явязиня сющбят едярдиляр. Юнлцкдя ися йа куклалары йа да юнлцкляри сапла баьлыйыб бойунларындан асардылар вя ялляри иля онларын сапларыны чякиб щярякят етдирярдиляр. Щямин юнлцйя сандыгча да дейилирди.

        3-Фокусникляр (вя йа щоггабазлар).

        Щогга кичик бир гутулара дейилирди ки, бир гайда олараг онларын ичяриси гадын дашгашлары, гызыллары иля долу оларды. Щоггабазларын мярякячилийи беля оларды; щогганын (гутунун) ичярисиня кичик мунжуглар тюкяр вя гапаьыны баьлайардылар, сонра онун гапаьыны ачыб жамаата ичярисинин бош олдуьуну эюстярярдиляр. Щоггабазларын диэяр дястяси тас ойнаданлар (ляйян) иди. Онлар яйинляриня эейдикляри палтарын алтында йох едя билирдиляр. Сяфявиляр дюврцндя Ярдябил фокусниклярин мяркязи олмушдур.

        4-Кяндирбазлар: онлара тахтачылар да дейилярди. Чцнки, узун бир кяндир цзяриндя юз балансларыны узун бир аьажла сахлайардылар.

        5-Пародийачы лотулар (мясхярячиляр): бу ад бязи лотуларын хцсуси лягябляри сайыларды. Онлар жамаатын ядаларыны чыхартмагла онлара ришхянд етмякля тамашачылары эцлдцрцрдцляр. Онлары щярдян шянлик мяжлисляриня дявят едярдиляр. Онлар йумористик сящнялярля тялхяклик едярдиляр. Ещтимал олунур ки, Кярим хан Зянд дюврцнцн тялхяйи лоту Салещ лотулар гурупуна дахил иди. Зянд сцлалясинин мящвиндян сора Аьа Мящяммяд хан Гажарын сарайына йол тапыр вя юз тяняли зарафатлары иля ону гязябляндирярди. Ханын ямри иля тялхяйи ейбяжяр щала салараг (йягин ки, гулагларыны вя йа буруну кясмяйи ямр етмишдир) сарайдан говулараг Казымейня (Ираг) сцрэцн едилмишдир.

        6-Шир горуйужулары: Онлар ширляри рам едяряк бойнуна халта салыб шящярлярдя вя кяндлярдя сящняжикляр эюстярярдиляр.” 7

        О дюврдя лотуларын ифаларыны алты пешяйя бю лцбляр. Ясрляр кечдикжя, естрада сяняти бюйцк инкишаф йоллары кедикжя онун ъанр нювляринин сайы артды. Дцнйа естрада алимляри естрада сянятини гюрд ъанра бюлцрляр. Данышыь, мусуги, рягс вя ориъинал ъанрлары. Бу ъанрлар беш иля он иля йаранмайыб. Истедадлы инсанлар ясрляр бойу бу сянятя мящяббятини билдирмиш, юмцрлярини бу шяряфли сянятя итщаф едяряк ахтарышда олублар вя йени сянят нювляри йарадыблар. Азярбайжан театршцнаслары советляр дюняминдя адят-янянялярдян башлайараг мейдан тамашалары дахил олмагла орада ифа олунан бцтцн сянят нцмунялярини театр сяняти ады алтында тягдим едирдиляр. Щеч бир вахт гейд олунмайыб ки, театр сянятинин тямялиндя естрада сяняти дурур. Гядим дюврдян цзц бяри истедадли инсанлар юз бажарыгларыны тяк, йяни соло ифасы иля нцмайиш етмишляр. Сонракы дюврлярдя ики вя йа бир нечя ифачылар тядрижян бир сящнядя бирэя ифалары иля тамашачыларын мящяббятини газанмаьа чалышмышлар. Сонракы дюврлярдя артыг ирили-хырдалы мцхтялиф коллективляр йаранараг труппа шяклиндя тамашачылар гаршысында мцхтялиф сяпкидя естрада програмлары иля чыхышлар етмишляр. Сон ясрлярдя артыг мцхтялиф “театр” формалары мейдана эялди. Театрларын йаранмасына бахмайараг естрада сянятинин ъанрлары юз инкишафындан ял чякмяйяряк даща да иряли, йцксялишя доьру аддымламышлар. Естрада сяняти, театр сянятиндян фяргли олараг, щямишя эениш тамашачы кцтляси топламаьа гадир олуб. Театрын тамашачы залынын тутуму ян чох 600-800 няфярлик олуб. Лакин бир естрада актйору, мцьянниси вя йа мцяллифинин иштиракы иля 8000-10000 няфярлик тутумлу стадионларда, щятта бир дцнйа шющрятли естрада мцьяннисинин иштиракы иля 50000-100000 мин няфярлик тутумлу футбол стадионларында соло консертляр кечирилир. Бундан ялавя естрада сянятиндя тяблиьат механизми диэяр сянят нювляриндян даща эцжлцдцр. Советляр дюврцндя щюкумят юз идеолоэийасыны тяблиь етмяк цчцн естрада сянятиня цстцнлцк вердиляр.


1. Новейший словарь иностранных слов и выражений. Иэд. Современный литератор. Минск 2003г. 33 с.

2. Йеня орда, сящ. 83

3. “Жомярдлик яняняси”. Мещран Яфшари. Чап или:1384. (щижри-гямяри), Тещран. с. 52

4. “Жомярдлик яняняси”. Мещран Яфшари. Чап или:1384. (щижри-гямяри), Тещран. с. 53

5. Йеня орда. С. 54

6. Йеня орда. с. 55

7. “Жомярдлик яняняси”. Мещран Яфшари. Чап или:1384. (щижри-гямяри), Тещран. с. 60,61

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page