ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ВАРИАНТ ТЯБИЯТИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА
ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
ТОФИГ БАКЫХАНОВУН ЙАРАДЫCЫЛЫЬЫНДА ХАЛГ МУСИГИСИНДЯН ИСТИФАДЯНИН БЯЗИ БЯДИИ ПРИНСИПЛЯРИ
Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АНАДОЛУ ЖОЬРАФЙАСЫНДА КАРАЖАОЬЛАН
Щакан Татйуз (Тцркийя)
ЯРЗУРУМ АШЫГ МЯКТИБИНИН НЦМАЙЯНДЯЛЯРИНЯ ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Зейнел Демир

 


Ширван ашыг мцщитиндя сянятин инкишафыны алят ифачылыьындан кянарда тясяввцр етмяк мцмкцн дейил. Тябии ки, бурада илк йери бцтцн ашыг мцщитляри цчцн ящямиййятли щесаб едилян саз аляти тутур. Сонра ися балабан, зурна, гавал, гошанаьара кими мусиги алятляри эялир. Ширван ашыгларында ансамбл ифачылыьынын оппонентляринин ясас аргументляриндян бири ансамбл ифа заманы саз алятинин кюлэядя галмасы, беля бир чох функсийалы алятин им­канларындан лазымынжа истифадя олунмамасы иля баьлыдыр. Бурада мцяййян гядяр щагг газандырыласы мягамлар да тапмаг олар, амма онлар ансамбл ифасынын юзцнямяхсус хцсусиййятлярини дя эяряйинжя гиймятляндирмирляр. Диэяр тяряфдян Ширван ашыглары ичярисиндя дя саз алятинин профессионал ифачылары чох олмушдур. Бу мцбащисяни давам етдирмяк дя олар, лакин бир тякзибедилмяз факт вардыр ки, Азярбайжанын бцтцн ашыг мцщитляриндя (кечмишдя дя, мцасир дюврдя дя) саз алятиня чох бюйцк гайьы вя щюр­мятля йанашылмышдыр. Чцнки ашыг дейиляркян, ону сазсыз тясяввцр едя билмирик. Тябии ки, саз алятинин функсийалары чохдур вя имканлары юзцнцн мцхтялиф формаларда тязащцр етдирир.

        Синкретик бир сянят сащяси олан ашыг сянятиндя хцсуси йери олан саз аляти ашыьын мусиги тяфяккцрц вя габилий­йятинин ифадячисидир. Саз бу йарадыжылыьын атрибуту, ашыг охумаларынын мцшайиятчиси вя мцстягил ифа алятидир. Саз мизрабла (тязяня) чалынан симли вя пярдяли алят олуб, чанаглылар аилясиня аиддир. Онун армудшякилли чанаьынын “йемиши” вя “гарпызы” нювляри вар. Алят ял ямяйи иля тут вя гоз аьажындан дцзялдилир. Ашыг терминолоэийа­сында сазын ашаьыдакы нювляри вар: бюйцк саз (ана саз), жцря саз (голтуг саз) вя ян эениш йайылмыш тавар саз. Ашыг щаважатынын сялис, кейфиййятли ифасы тякжя ашыьын сяси вя ифачылыг имканларындан дейил, щям дя сазын сяслянмя кейфиййятиндин асылыдыр. Тясадцфи дейил ки, ашыглар саз щазырла­йан сяняткарлара - сазбяндляря бюйцк щюрмятля йанашыр, онлара “уста” дейирляр. Саз устасы - сазбянд юз ишиня йарадыжылыгла йанашан бир шяхсдир. О, щям дцлэяр, щям тяртибатчы-ряссам, щям мусиги сяслянмясинин билижиси, щям дя саз-сюз сянятиня йахшы бяляд олан чальычыдыр. Сазы сядяфля бязямя иши дя ян мащир сазбяндляря тапшырылыр. Ашыглар кими сазбяндляр дя юз сянятини йашатмаг цчцн саз дцзялтмяйин сирлярини шаэирдляриня юйрядирляр.

        Азярбайжан ашыг сянятинин, о жцмлядян Ширван ашыгларынын гцдрятли голларындан бирини саз ифачылыьы сяняти тяшкил едир вя ифачылыг ашыг сянятинин мющтяшямлийини саз васитясиля даща язямятля якс етдирир. Бу бахымдан ашыг ифачылыьы устад сяняткарлар цчцн эениш фяалиййят мейданыдыр. Буна эюря дя, ашыг ифачылыьы бу улу сянятин гцдрятини халг нязяриндя мцгяддяслик зирвясиня ужалда, йахуд да яксиня бу сянятя олан цмумхалг мящяббятини сюндцря дя биляр. Ашыг сянятинин фяалиййяти ифачылыг сяняти иля баьлыдыр. Чцнки ифачылыг заманы бу сянят юз язямятини нцмайиш етдиря билир. Ифачылыг щабеля бу сянятин мяна вя мащиййятинин тязащцр формасыдыр. Гцдрятли ашыг сяняти саз-сюз ифачылыьына ясасландыьы цчцн халгымыз тяряфиндян щяр заман бу гядяр севилмиш, она йцксяк гиймят верилмишдир. Ашыг сянятинин няляря гадир олдуьуну дярк етмяк цчцн ифа мяга­мында ону садяжя динлямяк йох, эюрцб ешитмяк, дуйуб щисс етмяк, рущян бу ифайа гапылмаг, ону мянян йашамаг лазымдыр. Йалныз бу щалда азман ашыг сяняти юз сещри, юз алями, мяна вя мащиййяти иля дярк олуна биляр. Ифачылыг сянятини садяжя эюзял саз чалыб, сюз охумаг кими дярк етмяк сящв оларды. Ифачылыг щямчинин мусигинин ритминя уйьун, щаванын ащянэиня вя ящвал-рущиййясиня, характериня мцнасиб щярякят, манера демякдир. Бцтцн бунларла йанашы ифачылыг сяняти дастан вя рявайятин мяна вя мащиййя­тини бир актйор мящаряти иля, эюзял нитгля щадисялярин йерли-йатаглы айдын шярщ едилмяси бажарыьыдыр. Ифачылыг щям дя, ужа сясля, тясирли бир ащянэля охунмуш сюзц интонасийалы диксийа иля динляйижиляря там айдынлыгла чатдырмаг усталыьыдыр. Йяни сюзцн йаранма тарихинин, мянасынын, мязмунунун изащ едилмясидир. Ян нящайят, ифачылыг сюзцн юз ящвал-рущиййясиня мцнасиб вя характерли щавалар иля ифа олунмасыдыр.

        Азярбайжан халгынын мянявиййатыны, арзу-амалыны ашыг щавалары васитясиля ифадя едя билян йеэаня бир алят варса, о да саздыр. Саз гядяр мцхтялиф характерли щаваларын рущуну юзцндя йашада билян икинжи бир мусиги аляти тапмаг гейри-мцмкцндцр. Саз улу кечмишимиздян бизя йадиэар галмыш мцгяддяс тарихи абидямиздир. Бу чальы алятинин мцщафизячиляри ися устад ашыглар олмушлар (6, с. 57-63; 4, с. 75-76).

        Тябии ки, сазын сещри онун гейри-ади сясиндя вя бир дя ифачысындадыр. Бунунла баьлы устад саз ифачыларынын чох дяйярли фикирляри вардыр. Бцтцн бу гянаятляри цмумиляшдирян И.Имамвердийевя (4; 6) эюря, саз аляти йалныз устад яллярдя мюжцзяляр йарадыр. Щяр бир сазын юз дилини билян, бу дилдя данышмаьы бажаран мащир сяняткары эярякдир. Жошгун сясли саз нашы кимсялярин ялиндя нашы да сясляняр. Устадларымыз бу сянятин мцгяддяслийини, сафлыьыны сазын гейри-ади щейрятамиз сяси иля нцмайиш етдирмякля халга севдирмишляр. Саз мцдрик ашыгларымызын ялиндя тут аьажындан дцзялдилмиш ади чальы аляти дейилдир. О ейни заманда халгымызын дцнйаэюрцшцнцн зянэинляшмясиндя, ящвал-рущиййясинин йцксялдилмясиндя, щабеля мяняви аляминин сафлашмасы вя тярбийя едилмясиндя, ян нящайят инсанларын естетик зювгцнцн формалашмасында мцщцм рол ойнамыш мцгяддяс бир мусиги алятидир. Саз щямчинин улу тцрк дцнйасынын тязяня иля чалынан чохсясли, чохсимли мусиги алятидир. О диэяр халг чальы алятляриня нисбятян мцстясна имканлара маликдир. Сазын сяс диапазону, чохсясли динамика зянэинлийи, ифадяли реэистрляри бу ежазкар алятин юзцнямяхсуслуьундан хябяр верир. Саз щавалары йалныз бу алятдя ифа олунмаг цчцн йаранмышдыр.

        Ашыьы, онун ясас чальы аляти олан сазсыз тясяввцр етмяк мцмкцн дейилдир. Лакин Ширван ашыгларын йанында адятян балабанчалан да олмушдур. Яслиндя ашыгларын балабанчы иля чыхыш етмяси онларын сяси, ифачылыг манерасы иля ялагядардыр. Бир гисим тядгигатчылар бу фикирдядирляр ки, зянэин, йцксяк мялащятли сяся малик ашыглар щеч заман балабанын мцшайияти иля охумамышлар. Мясялян, Паша Яфяндийев йазыр ки, Жилли Ашыг Мцсейиб (Нясибов) щямишя балабансыз охумушдур. Онун кюнцлляри рам едян мялащятли сяси, бцлбцлляри сусдуран, йахыб-йандырыжы зянэуляляри гаршысында балабан диня билмямишдир. Ашыг Мцсейиб щям дя тяк охумушдур. Чцнки онун мцгабилиня чыхан олмамышдыр. Беля ифачылыг бажарыьына малик олмайан ашыглар ися щямишя балабан васитясиля чыхыш етмишляр. Онларын йанында щятта зурна вя наьара чаланлар да олмушдур. Бязян онлар ансамбл дцзялдяряк хорла да охумушлар. Бу, мцасир дюврдя дя белядир (3, с. 169). Тябии ки, беля йанашманын мцбащисяли тяряфляри дя вардыр вя бу, даща чох ашыг мцщитляринин спесифик хцсусиййятляри иля изащ едилмялидир.

        Ашыг ансамбллары вя инструментал ифачылыг сяняткарлыьы иля баьлы диэяр халгларын нцмайяндяляринин ясярляриндя вя хатиряляриндя дя мялуматлара раст эялинир. Мясялян, вахтиля Эорус мяктяб нязарятчиси олан П.Востриков да бу щагда йазмышдыр: “Ашыглар, адятян, кяндлярдя олурлар. Онлар халгын ичярисиндян чыхмыш адамлардыр. Чыхыш едян ашыгларын сайы икидян яскик олмур, бириси сазда чалыр, охуйур, о бириси ися дяфдя ону мцшайият едир. Бязян ялляриндя саз чалан ики ашыг эюрцрсян, онлар нювбя иля чалыб охуйур, дейиширляр. Бязян ися ашыглар оркестри зурна, балабан вя дяфдян ибарят олур. Ашыг Загафгазийа даиряси кяндляриндя бюйцк щюрмят вя шющрятя маликдир” (3, с. 169-170).

        Ширван сянят мяктябинин ясас хцсусиййятляриндян бири дя еля ашыгларын ел шянликляриндя ансамблла охумаларыдыр. Бир гисим тядгигатчылара эюря ансамблын формалашмасы мядяниййятлярин инкишафындан вя интеграсийасындан иряли эялмишдир. Тяк сазла мяжлиси идаря етмяк щяддиндян зийадя чятин вя динляйижи аудиторийасы цчцн жансыхыжы вя йоружу ола биляр. Мусигичи щейятинин олмадыьы щяр щансы бир мяжлиси йола вермяк цчцн тяк сазла да кечинмяк олар. Мусигишцнаслар бир амили ясас эютцрцрляр ки, бу да ритмдир. Ашыг сазда чалыр, яэяр ону балабанда мцшайият едирлярся мцтляг ритмин ащянэдарлыьы цчцн наьара лазымдыр. Вя беляликля дя ансамбл формалашмаьа башлады, даща сивил, даща мцтяшяккил мяжлисляр щяйата кечирилди. Бу мясяля иля баьлы Азярбайжанын габагжыл маариф хадими А.Гямбяров щаглы олараг беля гейд едир: “Дейин эюрцм, тойу биржя саз ашыьы иля идаря етмяк олармы? Ахы, тойа эялянляр щям дя ойнамаг, шянлянмяк истяйирляр. Эялини эятирмяк юзц дя хцсуси мящарят тяляб едир вя бурада зурна-гавалсыз кечинмяк олмаз. Бундан ялавя, тойда рягс едянляр ня етсин? Ахы, ашыг ясасян той апарыр. Той ися филармонийада вя йа щяр щансы бир хцсуси шянлик мяжлисиндя верилян ашыг консертиндян ясаслы сурятдя фярглянир” (7, с. 10-11).

        Ширван ашыглыг мяктябиня мяхсус ашыг ифачылыьы сянятинин юзцнямяхсус хцсусиййятляриндян бири дя мцшайиятли саз ифачылыьыдыр. Бу мцшайиятли саз ифачылыьы цслубунда балабан даща чох солист функсийасында чыхыш едир. Бурада саз йалныз мцшайиятчи ролуну ойнайыр. Йяни бу ифа цслубунда ашыг щярдян сазын симляриня тязяняни чякмякля санки балабана дям сахлайыр, бир нюв ону мцшайият едир. Бязи мцтяхяссислярин фикринжя Ширван ашыг мяктябинин бу ифачылыг яняняляриндя сазла балабанын ролу дяйишик дцшцб. Чцнки ашыг ифачылыьынын бу хцсусиййятиндя саз инструментал ифа сявиййясиня йцксяля билмир. Йалныз ашыьа вя балабана дям сахламагла юз функсийасыны мящдудлашдырыр. Щал-щазырда Ширван ашыг ифачылыьы сянятиндя апарыжы ролу балабан ойнамагдадыр. Бу да щямин мяктябин ифачылыг яняняляриня хас олан мцщцм хцсусиййятдир. Оппонентлярин фикринжя Ширван ашыглыг мяктябиндя сазын мцшайиятчи кими чыхыш етмясинин бир сыра мцщцм сябябляри вардыр ки, онлардан бири дя бу мяктябин нцмайяндяляринин сазда мцкяммял чала билмямяси иля ялагядардыр. Бизжя, бу мювгейи бирмяналы гябул етмяк олмаз, чцнки Ширванын щям дя чох эюзял саз ифачысы олан устад ашыглары олмушдур ки, бунларын сон нцмайяндяляри ичярисиндя Ашыг Шакирин адыны чякмяк кифайятдир.

        Ифачылыг ашыг сянятинин ясас бир компоненти, айрылмаз тяркиб щиссясидир. Ифачылыг дедикдя илк юнжя чалыб-охумаг аьыла эялир. Доьрудан да ашыг ифачылыьы сяняти ики мювгедян юзцнц даща чох эюстярир: Вокал-инструментал ифада вя инструментал ифада.

        Вокал-инструментал ифа иля инструментал чальы ашыг ифачылыьы сянятинин ики мющтяшям бцнюврясидир. Ифачылыг сяняти мящз бу ики саьлам тямял ясасында инкишаф едиб зянэинляшмишдир. Поетик нцмунялярин вокал тярздя охунмасы иля сазын чалынмасынын бир мягамда говушмасындан ашыг ифачылыьы сяняти йаранмышдыр. Бу эюрцш аны ашыг ифачылыьынын бцтюв, там щалыдыр. Тябии ки, ашыг ифачылыг сянятиндя ян юндя эюрцнян саз чальысы иля бирэя вокал ифадыр. Ифачылыг сяняти ашыглыьын ачыг-ашкар олан фяалиййят бюлэясидир. Мящз бу сащядя ашыг юз мющтяшям эцжцнц нцмайиш етдирир. Бу фяалиййят ашыьын сянят аляминдя олан сынаг мейданыдыр. Бу сянят мейданында ашыг юз гцдрятини, билик вя бажарыьыны, истедад вя габилиййятини, няляря гадир олдуьуну халгын эюзц юнцндя яйани эюстярмяк имканына сащибдир. Ашыг бу ифачылыг просесиндя мцгяддяс сянятини сазсевяр халгына тягдим едир. Ашыг сянятинин язямятини олдуьу кими эюстярян йеэаня имкан ифачылыгдыр. Ифачылыг сяняти ашыглыьын айнасыдыр. Бу ежазкар сянят мящз бу эцзэцдя даща тябии вя жанлы эюрцнцр.

        Ашыг ифачылыьыны тяшкил едян ясас сащяляр вя жящятляр бунлардыр: дастан ифачылыьы; ашыг дейишмяляри; сазын мцхтялиф кюк принсипляри; диксийа; дует ифа гайдасы; ансамбл ифа; дует инструментал чальы (сон илляря аид олан ифа тярзи); сазын соло ифачылыьы; чешидли вя зянэин олан тязяня вурушлары (5, с. 665-666). Чохчешидли эцлляр вя халлар саз щаваларынын ясас компонентляриндян, тяркиб щиссяляриндян бири щесаб олунур. Саз ифачылыьында олан мелизмляр, мянсуб олдуьу ашыг щавасыны тямсил едир. Характерик эцлляр вя халлар ашыг мусигисинин нцвяси, эени вя юзяйидир. Ашыг щаваларынын бир-бириндян айрылыб фярглянмясиндя эцллярин мцщцм ролу вя халларын башлыжа ящямиййяти вардыр. Ашыг щаваларыны устад сяняткарлар бястялядикляри кими зянэин эцллярин, халларын вя щашийялярин йарадыжылары да ифачы ашыглардыр. Ашыг сяняти тарихиндя щяр бир саз щавасынын юз мцяллифи олдуьу кими, фяргли вариантларда юзцнц тязащцр етдирян эцллярин, халларын да юз сащибляри вардыр. Она эюря дя ейни бир щаваны айры-айры сяняткарларын тяфсириндя динлядикдя юзцнямяхсус эцлляр вя халларла зянэинляшдийини мцшащидя едирик.

        Ширван ашыг мцщити цчцн характерик олан муьам ифачылыьы сянятиндя айаг вермя, ханяндя вя ону мцшайият едян цчлцк (тарзян, каманчачы, дяфчи) тяряфиндян олур. Щяр щансы муьамын шюбясиндян диэяриня вокал шякилдя олан кечидя ханяндялик сянятиндя айаг вермя дейилир. Вокал ифадакы айаг вермя заманы ханяндя юз усталыьыны эюстяряряк сяси, зянэуляси, авазы вя боьаз хырдалыгларынын йардымы сайясиндя айры-айры сясляря тохунараг, импровизасийа иля эязишиб, муьамын нязярдя тутулан нювбяти шюбясиня эялиб чыхыр. Муьам ифачылыьы сянятиндя вокал айаг вермя ики функсийа иля диггяти жялб едир:

        - Муьам дястэащына вокал айаг вермя. Бу айаг вермя иля муьам дястэащ щалында тамамланмыш, битмиш щесаб олунур;

        - Айаг вермянин икинжи функсийасы юзцнц бир шюбядян диэяр бир шюбяйя вокал шякилдя кечяркян - импровизасийа заманы эюстярир. Бир шюбяни диэяр бир шюбя иля баьлайан, санки кюрпц ролу ойнайан щиссяйя айаг вермя дейилир. Айаг вермя, муьамын бир шюбясинин тамамланмасы, диэяр йени бир шюбянин ися эириш щиссяси, башланьыж функсийасы щесаб олунур. Йяни охунмуш шюбянин тамамланмасы иля ифа олунажаг йени шюбя башланмыш олур. Айаг вермя битдикдян сонра сазяндя щейяти йени шюбянин ачылышына инструментал шякилдя муьама мяхсус эириш мусиги парчасы чалырлар.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page