ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
“БОЗОХУ” ЩАВАСЫНЫН ТАРИХИ МОРФОЛОЭИЙАСЫНА ДАИР
Камиля ДАДАШЗАДЯ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
Ц.ЩАЖЫБЯЙЛИНИН “АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ЯСАСЛАРЫ ЦЗРЯ МАТЕРИАЛЛАР” АДЛЫ ЯЛЙАЗМАСЫНДА “ШИКЯСТЯ” ЯЛАВЯ ЛАДЫ ЩАГГЫНДА
Ирадя КЮЧЯРЛИ
МУЬАМ КЛАССИК ЯДЯБИЙЙАТДА
Замиг ЯЛИЙЕВ
“БОЗОХУ” ЩАВАСЫНЫН ТАРИХИ МОРФОЛОЭИЙАСЫНА ДАИР
Камиля ДАДАШЗАДЯ

 


“Шащсевяни”, “Яфшары”, “Шащ Исмайылы”, “Мисри Короьлу”… Щяр бир ашыг щавасынын дярин гатларында кечмишин нечя-нечя ачылмамыш сящифясинин, тарихин кешмякешли олайларынын ишартысы эизлянир … Яняняви ашыг щаваларынын мяншяйини арашдыраркян бир даща беля гянаятя эялирсян ки, бязи щалларда инжясянят нцмуняси тарихи сянядлярля мцгайисядя ютцб-кечмиш дюнямляр щаггында даща дольун тяяссцрат йаратмаг игтидарындадыр. Бялкя мящз еля бу сябябдян бирбаша бизим етноэенетик йаддашымыза цнванланан ашыг щавалары варлыьымызын ян дярин гатларына сирайят едяряк, бязи щалларда расионал цсулла чятинликля ифадя олуна биляжяк щягигятляри бизя ашылайыр?

        “Бозоху Короьлу”... Бязи чаьдаш ашыг мцщитляринин тямсилчиляринин репертуарында горунуб-сахланылмыш бу щаванын эенетик кюкляри, зяннимизжя, тцрксойлу халгларын етник тарихинин ян дярин гатларына эедиб чыхыр. Охужуларын диггятиня тягдим етдийимиз бу йазынын ясас мягсяди фярзиййя шяклиндя иряли сцрцлян щямин мцддяаны етномусигишцнаслыг нюгтейи-нязяриндян ясасландырмагдан ибарятдир. Арашдырмамызы щаванын адынын етимолоъи тящлилиндян башламаг мягсядяуйьун оларды.

        Тцрк дилляри тарихинин ян яски чаьлары иля баьлы олан бу сюзцн бир нечя семантик йозуму мювжуддур. ВЫЫ - ХЫЫЫ ясрляря аид олан гядим тцрк йазылы абидялярин лексикасы ясасында тяртиб едилмиш лцьятдя “бузуг” сюзц ики анламда тягдим едилир: 1) позулмуш, даьылмыш ( мясялян, “бузуг ев” ); 2) оьуз тайфаларынын ады кими1. Хатырладаг ки, оьуз мяншяли бозоклар азярбайжанлыларын, тцрклярин, тцркмянлярин вя б. халгларын сойкюкцнцн формалашмасында иштирак едян гябилябирляшмяляриндян биринин адыдыр.

        Мащмуд Кашгаринин мяшщур “Дивани-луьат-ит тцрк” ясяриндя “гырыг”, “йыкык” мяналарында ишлянилян “бозук” сюзц иля йанашы “бозла” сюзц дя йер алмышдыр ки, онун да “сяс вермяк”, “баьырмаг”, “бозламаг” семантик чаларлары мювжуддур2. Сяжиййявидир ки, полисемантизми иля сечилян “бозламаг” фелинин мяна чаларларындан бири дя “Китаби - Дядя Горгуд” бойларында горунуб сахланылмышдыр. “Мяря гыз, ня аьларсан, ня бозларсан аьа дейц” мисрасында “бозламаг” фели “ужадан аьламаг” мянасында ишлянмишдир3.

        Тябии ки, “Бозоху Короьлу” щавасынын семантик мязмунуну билаваситя щям онун ифачылыг юзялликляри иля, йяни йцксяк тесситурада зил сясля ифа олунмасы иля, щям дя “Короьлу” епосунун вербал мятниндя раст эялинян “позмаг”, “даьытмаг” фелляри иля баьламаг мцмкцндцр. Щятта бу тарихи семантиканын ганунлары нюгтейи- нязяриндян тябии бир щал кими дя гябул едиля биляр. Лакин дцшцнцрцк ки, тящлил етдийимиз щаванын мяншяйини, онун эенетик гайнагларыны гядим тцрк етносларындан бири иля ялагяляндирмяк елми бахымдан даща дцзэцн оларды. Ону да гейд едяк ки, елми ядябиййатда “Бозоху Короьлу” щавасынын етник мянсубиййятиня даир артыг мцяййян фикирляр сюйлянилмишдир. Мясялян, проф. С. Пашайевин фикринжя, “Бозоху” истилащыны “Боз ог”ун тящриф олунмуш формасы щесаб етмяк олар. Тядгигатчынын “Азярбайжан халг йарадыжылыьынын инкишафы” ясяриндя гейд олундуьу кими, “саз щавалары ичярисиндяки “Бозуьулар” озан гопузундан гопмуш илк мусиги сядаларыдыр ки, ясрлярдян бяри зянэинляшя-зянэинляшя “Бозуьу” вя “Короьлу бозуьу” кими биткин ашыг мелодийаларына чеврилмишляр. Ич оьуз - Боз ог вя еляжя дя Даш оьуз - Цч ог елляринин чоьрафи мювгейиня вя мцщитиня уйьун гопузда чалынан “Бозаг” (мащал, ел щавасы) олдуьу кими, яждады Газан хан олан Короьлунун да Чянлибеля уйьун сазда чалынан “Короьлу бозуьу” (“Бозог Короьлу”су) щавасы йарадылмышдыр” 4. Эюрдцйцмцз кими, тядгигатчы бирмяналы шякилдя бизим эцнляря гядяр эялиб чатмыш “Бозоху” щавасынын мяншяйини оьуз гябиляляриндян олан “Боз ог”ларла баьлайыр. Йери эялмишкян гейд едяк ки, Бозогларын “Китаби - Дядя Горгуд” дастанларында ады чякилян Ич оьузларла идентификасийасы щаггында фикирляр диэяр Азярбайжан алимляри тяряфиндян дя иряли сцрцлмцшдцр. Ш. Жямшидовун “Китаби - Дядя Горгуд” мятнинин тящлили нятижясиндя эялдийи гянаятя эюря, “Ич оьуз - Боз огдур, Даш оьуз - Цч огдур. (...) Демяли, оьузун башчысы, щамиси “Боз ог”ду, она табе олан щиссясинин башчысы ися “Цч ог”да олмалыдыр” 5.

        Гядим тцрклярин мифик тяфяккцрцнц арашдыран М.Сейидовун фикринжя ися, “яски оьузлар (...) дуал тяшкилат гурулушунун гануна дайанараг топлуну, жямиййяти - сойу, еляжя дя йарадылышы ики щиссяйя бюлмцшляр (...) Ики сой - Бозог, Цчог (адларындакы “ог” тяркиби охшарлыг, “боз”, “цч” ися айрылыг яламятидир), ики гойун (аь, гара) (...), ики там якс истигамятли (саь, сол) йурддакы икилик, там якс истигамятлярин (...) олмасы ади, тясадцфи дейил, яфсаня йарадыжысы гамын, озанын истяйинин нятижяси дейил. Бу, дуал тяшкилат гурулушунун (...) яксликляр эюрцшц иля сясляшир. Бу дурум йухарыда садаланан гурушларын, эюрцшлярин оьузларын щяйатында, мяишятиндя ойнадыьы ролун якси, тякзиболунмаз тязащцрцдцр” 6. Сонужда тядгигатчынын эялдийи гянаятя эюря, Бозогларын бир ады Ичоьуз, Аьгойун, Цчогларын ися Дышоьуз, Гарагойун олмушдур. Бизим апардыьымыз арашдырмалар контекстиндя М. Сейидовун ашаьыдакы мцлащизяляри хцсуси юням дашыйыр: “ Бизжя, Дядя Горгуд бойларындакы “Бозог” адынын юнцндяки “боз”, бир сыра билижилярин дедикляри кими, “бозмаг” (ломат) - дан дейил, боз (рянэ) -данды. Бозог, йяни Цлэеня мяхсус “ог” демякдир. (...) Хаганлар цмумиййятля али силк йцксяклийини, улулуьуну билдирмяк цчцн аьы (бозу) юзляринин онгонларынын адларына артырмышлар” 7.

        Ичоьузларын (Аьгойунлуларын) тцрк халгларынын тарихи аренасында ойнадыьы юнямли ролу нязяря алараг онларын яждадлары олан бозогларын адына озанлар тяряфиндян щава щяср едилмяси (ашыг лексиконунда “щава баьланмасы”) тясадцфи щал кими гиймятляндирилмямялидир. Мяншяйи бозогларла баьлы олмасы ещтимал едилян бу щава заманын гачылмаз тясириня мяруз галса да, мцхтялиф модификасийалара уьраса да, ирялидя эюряжяйимиз кими, архетипик хцсусиййятлярини горуйуб сахлайа билмишдир.


1. Древнетюркский словарь. Л, 1969, с. 131.

2. Диванц лцьат-ит-тцрк дизини “ендекс”. Анкара, 1986, с.106.

3. Ф. Халыгзадя. “Китаби-Дядя Горгуд”ун мусиги сюзлцйц // Китаби-Дядя Горгуд (мягаляляр топлусу). Бакы, 1999,с. 166.

4. С. Пашайев, Азярбайжан халг йарадыжылыьынын инкишафы. Бакы, 1981, с. 33 - 34.

5.Ш. Чямшидов. “Китаби Дядя Горгуд”у вярягляркян. Бакы, 1969, с. 9.

6.М. Сейидов, Азярбайжан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян. Бакы, 1989, с. 36.

7. М. Сейидов. Эюстярилян ясяри, с. 158.

        Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page