ÝßÍÆ ÒßÄÃÈÃÀÒ×ÛËÀÐ
AZßRBAYCAN XALQ TEATRÛNÛN GENEZÈSÈNß DAÈR BßZÈ NßZßRÈ MßSßLßLßR
Mehparÿ ÌÖÐÑßËÈÉÅÂÀ
Search

ÝßÍÆ ÒßÄÃÈÃÀÒ×ÛËÀÐ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÎÏÅÐÀÑÛÍÄÀ ÈÍÃÈËÀÁÈ ÌÞÂÇÓ
Ùÿáèáÿ ÌßÌÌßÄÎÂÀ
AZßRBAYCAN XALQ TEATRÛNÛN GENEZÈSÈNß DAÈR BßZÈ NßZßRÈ MßSßLßLßR
Mehparÿ ÌÖÐÑßËÈÉÅÂÀ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍÄÀ ÁÀËÅÒ ÚÀÍÐÛÍÛÍ ÒßØßÊÊÖËÖ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ
Øÿôÿã ÙÀÆÛÉÅÂÀ
ÒÖÐÊ ÊÖËÒÖÐ ×ÅÂÐÅÑÈÍÄÅ ÒÓËÓÌ ×ÀËÃÛÑÛ
Ìàùìóò ÊÀÐÀÝÅÍ×
ÙÀËÊ ÎÇÀÍÛ, ÑÀÇ ØÀÈÐÈ, ÀØÛÊ ÊÀÂÐÀÌËÀÐÛ
Zeynel DEMÈR
“ÐßÙÀÁ” ÌÓÜÀÌÛÍÛÍ ÌÅËÎÄÈÊ ÕÖÑÓÑÈÉÉßÒËßÐÈ
Áÿíþâøÿ ÐÇÀÉÅÂÀ
Ö.ÙÀÆÛÁßÉËÈÍÈÍ “ËÅÉËÈ Âß ÌßÆÍÓÍ” ÎÏÅÐÀÑÛÍÄÀ ÕÀÍßÍÄß ÈÔÀ×ÛËÛÜÛÍÛÍ ßÑÀÑ ÕÖÑÓÑÈÉÉßÒËßÐÈ
Âöñàëÿ ÌßÌÌßÄÎÂÀ
ÐÀÑÒ” ÀÈËßÑÈÍß ÀÈÄ ÌÓÜÀÌËÀÐÛÍ ÒßÄÐÈÑÈÍß ÄÀÈÐ
Ðöôÿò ÙßÑßÍÎÂ
ØßÐà ÌÓÑÈÃÈ ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈÍÄß ßË-ÔßÐÀÁÈ ÅËÌÈ ÉÀÐÀÄÛÆÛËÛÜÛÍÛÍ ØßÐÙ Âß ÈÇÀÙËÀÐÛ
Åëìèðà ÀÕÓÍÄÎÂÀ

 


Þncÿ aydûnlaødûraq gþrÿk «genezis» sþzö nÿ demÿkdir, hansû mÿnalarû þzöndÿ ehtiva edir. Genezis yunan sþzödör, genetik olanû, genlÿrdÿ, baøqa cör ifadÿ elÿsÿk, qan yaddaøûnda olanû, genlÿrin daøûdûüûnû eyhamlaødûrûr, haradasa genlÿrin òÿùëèëè anlamûna, bu analizdÿn ÿldÿ edilÿn nÿticÿlÿrin ortaq mÿxrÿcÿ gÿtirilmÿsi anlamûna uyüun gÿlir. ßlbÿttÿ ki, belÿ bir sÿthi vÿ primitiv a÷ûqlama «genezis» sþzönön «gen» sþzö ilÿ birbaøa ÿlaqÿsinin mþvcudluüuna iøarÿdir. ßslindÿ isÿ «genezis» tibb elminin yox, fÿlsÿfÿnin daha ÷ox yararlandûüû bir termindir vÿ bu termin þzöndÿ obyektin (predmetin) yaranûøûnû, tÿøÿkkölönö vÿ inkiøafûnû ehtiva edir. Tÿbiÿt vÿ sosial hadisÿlÿrin, obyektlÿrin genezisi insanlarû lap qÿdim dþvrlÿrdÿn maraqlandûrûb vÿ bu maraq hÿlÿ dÿ tökÿnmÿyib. Fÿlsÿfÿnin möasir inkiøaf sÿviyyÿsindÿ «genezis» anlayûøû tÿdricÿn «sistem genezisi» anlayûøû ilÿ ÿvÿzlÿnmÿkdÿdir. ×önki ÷aüdaø elm vÿ fÿlsÿfÿ istÿr tÿbiÿt, istÿrsÿ dÿ sosial hadisÿlÿrÿ, obyektlÿrÿ (predmetlÿrÿ) þz-þzönö tÿøkil edÿn, þz-þzönö idarÿ edÿn vÿ þz-þzönö inkiøaf etdirÿn ÷oxqatlû mörÿkkÿb sistemlÿr kimi yanaøûr. Bu èñÿ «sistem genezisi» konsepsiyasûnû aktuallaødûrûr vÿ sistem ÷ÿr÷ivÿsindÿ ger÷ÿklÿøÿn prosesin qanunauyüun tendensiyalarûnû aøkarlayûr. Bu tendensiyalarûn istiqamÿtlÿri fÿlsÿfÿdÿ belÿ tÿsnif edilir: a) yaranan sistemin tÿøÿkkölönö minimal øÿkildÿ tÿmin etmÿk; b) onun geteroxron (möxtÿlif zamanlara mÿxsus) komponentlÿrinin bönþvrÿsini qoymaq; c) vÿ nÿhayÿt, onlarû konsolidasiyasûna (birlÿømÿsinÿ) nail olmaq. Burada mÿqsÿd ömumi sistem ö÷ön faydalû, xeyirli, inkiøafa tÿkan verÿcÿk nÿticÿnin alûnmasûdûr. Mÿhz bizim mÿqalÿnin dÿ «ali mÿqsÿdi» sistem òÿùëèëèíèí qarøûsûnda duran mÿqsÿdlÿ birbaøa øÿkildÿ öst-östÿ döøör.

        ßgÿr «genezis» sþzö araødûrmanûn aparûcû, yþnlÿndirici tÿyinlÿrindÿn biri kimi ÷ûxûø edib mÿqalÿnin elmi xarakerini möÿyyÿnlÿødirirsÿ, he÷ øöbhÿsiz ki, bu mÿqamda etnogenez mÿsÿlÿsi dÿ aktuallaøûb göndÿmÿ gÿlir. Aydûn mÿsÿlÿdir ki, etnogenez tayfalarûn, xalqlarûn («tayfa», «xalq», «qÿbilÿ» anlayûølarû yunanca etnos sþzö ilÿ ifadÿ olunur) tþrÿmÿ, yaranma qanunlarûnû þyrÿnir vÿ etnik tarix kimi definisiya edilir. Etnogenez, biz bunu, haradasa lap taftologiya olsa da, demÿliyik, etnogenetik proseslÿrin iki nþvö ilÿ sÿciyyÿlÿnir: 1) avtoxton (qohum vÿ qohum olmayan) etnik komponentlÿrin konsolidasiyasû ilÿ; 2) etnogenezÿ kþ÷könlÿrin (möhacirlÿrin, miqranòlarûn) daxil olmasû ilÿ. Bu aydûnlatma da, tÿbii ki, dÿrslik xarakterlidir. Lakin bu xösusda bizi maraqlandûran mÿqamlar tamam baøqadûr, hÿr÷ÿnd Azÿrbaycan xalq teatrû problemi birbaøa øÿkildÿ Azÿrbaycan xalqûnûn soykþkö ilÿ baülû olan mÿsÿlÿdir. Belÿ ki, etnogenez prosesindÿ xalqûn maddi vÿ mÿnÿvi mÿdÿniyyÿti, zþvqö, dÿyÿrlÿr vÿ meyarlar sistemi formalaøûr. Bötön bunlarsa þz nþvbÿsindÿ etnogenez prosesinin tarixÿn konkretlÿømiø vizual vÿ verbal yaddaøûna ÷evrilir.

        Azÿrbaycan xalq teatrû formalarû azÿrbaycanlûlarûn etnogenezinÿ gözgö tutur, xalqûn bayram vÿ dini mÿrasimlÿrini, inanc vÿ ayinlÿrini latent øÿkildÿ þz i÷indÿ qoruyub saxlayûr. Xalq teatrû formalarû tÿkcÿ þzönö bÿdii obraz vasitÿsilÿ ifadÿ etmÿk tÿrzi deyil, hÿm dÿ xalqûn mÿiøÿtinin, adÿt vÿ ÿnÿnÿlÿrinin, mÿntiqinin, kosmoqonik fikir vÿ döøöncÿlÿrinin, mifik tÿfÿkkörönön aynasûdûr, onun sosial tÿkamölönön, psixikasûnûn, ovqat vÿ yaøantûlarûnûn sÿciyyÿsidir. Mÿhz bu aspektdÿ xalq teatrû formalarû tÿdqiqat÷ûlar ö÷ön bþyök maraq kÿsb edir. ×önki konkret tarixi zaman intervalûnda ger÷ÿklÿøÿn etnogenez proseslÿr xalq teatrû formalarûnda øÿkillÿnir. Xalq teatrû formalarû isÿ þz dþvrönÿ hÿmiøÿ adekvat reaksiya kimi qiymÿtlÿndirilmÿlidir.

        Bu mÿqamda biz ÷ox möhöm bir mÿsÿlÿyÿ diqqÿti yþnÿltmÿliyik. Elÿ döøönmÿk ki, ÿvvÿlcÿ etnos yaranûr, formalaøûr vÿ yalnûz sonradan þz hÿyat tÿrzinÿ mövafiq (uyüun) ÿnÿnÿvi teatrûnû, (vÿ ya xalq teatrû formalarûnû) yaradûr, kþköndÿn yanlûødûr. Ona gþrÿ ki, xalq teatrûnûn formalarûnûn tarixi ilÿ etnosun tÿkamöl tarixi bir-birinÿ döz mötÿnasibdir. Onlar bir-birilÿ möstÿqim ÿlaqÿdÿ yaranûb tÿøÿkköl tapûrlar. Etnos formalaøa-formalaøa isÿ (yÿni davamlû vÿ ardûcûl surÿtdÿ) þz el-oba oyunlarûnûn, þz el-oba øÿnliklÿrinin möÿllifi olur: etnosun inkiøaf sÿviyyÿsi nÿ qÿdÿr ÷ox yöksÿlirsÿ, meydan vÿ ya sÿhnÿ oyunlarû da bir o qÿdÿr ÷ox mörÿkkÿblÿøir. Etnosun millÿtÿ ÷evrilmÿ stadiyasûnda isÿ el-oba tamaøa-oyun mÿdÿniyyÿtinin ÿn ali formasû, – teatr, – yaranûr. Bizim bu qÿnaÿtimiz teatrøönas Aydûn Talûbzadÿnin alman filosoflarûna istinadÿn sþylÿdiyi «millÿti formalaødûrmaqdan þtrö þncÿ onun teatrûnû yaratmaq lazûmdûr» (3, ñ. 162) fikrilÿ bötön mÿna aspektlÿrindÿ sÿslÿøir vÿ hÿtta onun davamû kimi oxunur.

        ßDßBÈYYAT

1. Azÿrbaycan tarixi: ÿn qÿdim zamanlardan XX ÿsrÿdÿk 2 cilddÿ: Û cild. Bakû: Azÿrnÿør

2. Seyidov M.M. Azÿrbaycan mifik tÿfÿkkörönön qaynaqlarû. Bakû: Yazû÷û, 1983

3. Talûbzadÿ A.A. Azÿrbaycan teatr tarixinin konseptual variantû // «Azÿrbaycan» jurnalû, 2002, ¹ 9

Ìàòåðèàëëàðëà áöòþâëöêäÿ òàíûø îëìàã ö÷öí úóðíàëûí ÷àï âàðèàíòûíà ìöðàæèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page