ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АШЫГ ЩАВАЛАРЫНДА МУСИГИЛИ-ПОЕТИК СИНТЕЗ ПРОБЛЕМЛЯРИНИН ТЯДГИГИ
Ирадя КЮЧЯРЛИ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АШЫГ ЩАВАЛАРЫНДА МУСИГИЛИ-ПОЕТИК СИНТЕЗ ПРОБЛЕМЛЯРИНИН ТЯДГИГИ
Ирадя КЮЧЯРЛИ
НАХЧЫВАНЫН МЮВСЦМ МЯРАСИМЛЯРИНИН МЕТРО-РИТМИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Gцnay MЯMMЯDOVA
ВОКАЛ-ИНСТРУМЕНТАЛ МУЬАМ-ДЯСТЭАЩЛАР ВЯ ИНСТРУМЕНТАЛ МУЬАМЛАРЫН ТЯДГИГИ МЯСЯЛЯЛЯРИНЯ БИР БАХЫШ
Ариф ЯСЯДУЛЛАЙЕВ
БАЙАТЫ-ШИРАЗ МУЬАМЫНЫН ИФАЧЫЛЫГ ТЯЖРЦБЯСИНДЯ ЙАРАНМЫШ ВАРИАНТЛАРЫ
Аьасялим АБДУЛЛАЙЕВ
КАМАНЧА МУСИГИ АЛЯТИНИН БЯДИИ-ТЕХНИКИ ИФАЧЫЛЫГ ИМКАНЛАРЫНА ДАИР
Фяхряддин ДАДАШОВ
АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМ СЯНЯТИНИН ИНКИШАФЫ ТАРИХИНДЯН
Мющлят МЦСЛЦМОВ
МИЛЛИ МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИНДЯ ТАР АЛЯТИНИН РОЛУ ВЯ ЯЩЯМИЙЙЯТИНЯ ДАИР
Сащиб ПАШАЗАДЯ

 


Ашыг сянятинин чохтяркибли, чохмяналы бядии говушуглуьу ичярисиндя ики ясас хцсусиля габарыгдыр: мусиги вя сюз. Ашыг щавалары мящз бу ики башлыжа ясас цзяриндя йараныр. Мусиги вя сюзцн цзви бирлийи ашыг щаважатыны тяйин едир, онун ганунауйьунлугларыны шяртляндирир. Щяля гядим заманлардан естетик фикир нязяриййясиня ясасян, щесаб едилмишдир ки, поетик сюз йалныз мусиги иля контекстдя дярк едилир, мянажа биткин шякил алыр, буна эюря дя, “сюз вя сяс ващид варлыг” 1 кими гябул едилмишдир. Ашыг сяняти бирбаша бу ващид варлыьын дашыйыжысыдыр. Айрылыгда эютцрцлмцш, фяргли ъанр, форма, ифадя васитяляри вя с. хцсусиййятляря малик олан поетик мятн вя мусиги бу сянят дахилиндя бир форма чярчивясиндя йени кейфиййятдя баш галдырмышдыр. Беляликля дя, мцхтялиф тяркибли сянят нювляри изоморфизм хассяси алараг мелопоетик варлыг, сянят щадисяси олараг цзя чыхмышдыр. Ашыг щавалары ичярисиндя мцяййян груп тяшкил едян щавалар вардыр ки, онлар няинки бирбаша поетик формаларла баьлы шякилдя мейдана чыхмышдыр, онлар щятта ейни адлары дашымышдыр, йяни, щям шеири, щям дя мусигини бир мявщум алтында бирляшдирмишдир. Синтезляшмя нятижясиндя йаранан изоморф сянят нцмуняси даща да кристаллашараг йени кейфиййятляр ялдя етмишдир. Бунлар поетик ъанрларла ейнилик тяшкил едян Байаты, Эярайлы, Тяжнис (Гошма), Дцбейт, Дивани, Мцхяммяс, Мцсяддяс, Тяхмис кими ашыг щаваларыдыр. Ашыг щавалары ичярисиндя мювзу, фонетик, формайарадыжы хцсусиййятлярля баьлы олан шеир шякилляри иля сясляшян щавалар да вардыр. Бунлар Додагдяймяз, Дилдюнмяз, Дилтярпмянмяз, Жыьалы, Зянжирлямя, Икибашлы, Айаглы, Гафийя, Эедяр-эялмяз, Вясфи-щал, Шикястя, Щярбя-зорба, Эюзяллямя, Тярифлямя, Вцжуднамя, Меражнамя, Устаднамя2, вя башгаларыдыр.

        “Байаты”, “Эярайлы”, “Тяжнис”, “Дивани”, “Мцхяммяс” (еляжя дя, “Шикястя”) ады алтында топланмыш ашыг щавалары ашыг сянятинин мусигили-поетик ъанрларыдыр. Онларын да ашыг щавалары топлуму ичярисиндя юз йери вардыр. Поетик ъанрлардан гайнагланан бу ашыг щавалары мусиги васитясиля ифадя олунаркян юзцнцн ъанр хцсусиййятлярини итирмир, яксиня, йени ифадя васитяляри иля бир гядяр дя зянэинляшир. Бу нюв ашыг щавалары, илк нювбядя, форма вя мелопоетик гурулушунун синтетик сяжиййясиня эюря диэярляриндян фярглянир. Бу бахымдан онлары да мцстягил бир груп щалында йыьараг жямлямяк мцмкцндцр. Мящз бу формалара мцражият едяряк елми-нязяри тящлиллярин апарылмасы, онларын дахилиндя сюз вя мусигинин цзви бирлийини бядии синтезин ян йцксяк зирвяси олараг дяйярляндирмяйя ясас верир.

        Эюрцндцйц кими, ашыг щавалары щям халг шеир формаларына, еляжя дя, классик шярг поетик формалара истинад едир. Мараглыдыр ки, Азярбайжан ашыглары истифадя етдикляри поетик ъанр вя формалара йарадыжы шякилдя йанашмыш, онларын ясасында йени форма вя шякилляр йаратмышлар. Ядябиййатшцнас алимлярин йаздыгларына эюря ашыг шеиринин шякилляринин сайы цч йцздян артыгдыр. Бунларын щяр бири фярдидир, щяр биринин поетик жящятдян мяна дашыйан юзялликляри вардыр.

        Азярбайжан халг шеири щежа вязни ясасында йараныр. Шеирляр мцхтялиф щежалы - йедди, сяккиз, он бир щежалы - вя ясасян, дюрдлцклярдян ибарятдир. Халг шеириндя мисра дахилиндя щежаларын сяжиййяви низамланма гайдасы мювжуддур, бяндляр бярабярщежалы мисралардан тюряйир. Мисралардакы щежаларын сайы, мисранын айры-айры мяна ифадяляриня айрылараг тягтиляря бюлцнмяси шеирин юлчцсцнц мцяййян едир. Шеирин гурулушунда бу тягти-бюлэцляр хцсуси ящямиййят кясб едир. Азярбайжан дилинин ясас грамматик, лексик, фонетик вя с. хцсусиййятляри бу бюлэцлярин формалашмасына юз тясирини эюстярир. Азярбайжан шеири мисра дахилиндя ясасян ики йарыммисрадан ибарятдир. Бунунла беля, биринжи йарыммисранын юзц дя, сюзцн семантик мянасы иля баьлы олараг, ики йеря айрыла биляр, беляликля дя, мисра цч бюлэцлц шякилдя формалашыр.

        Ашыг шеири дя халг поетик формаларындан йарарланыр. Байаты, эярайлы, гошма ашыгларын ян чох мцражият етдикляри поетик ъанрлардыр. Бцтцн тцрк халгларында олдуьу кими, азярбайжан шеири дя ащянэдарлыьы иля сечилир. Бу ащянэдарлыьы йарадан дилин милли мязиййятляри, еляжя дя, гафийя системинин мцкяммяллийидир. Гафийя мисралары бир-бириня баьламагла, мяна бахымдан тамлыг йаратмагла йанашы, илк нювбядя, фикрин поетик, ащянэдар сяслянмясиня, сюзлярин вя сяслярин узлашмасына кюмяк едян башлыжа васитядир. Гафийяляр шеирин вязниня вя гурулушуна да юз тясирини эюстярир, Айры-айры мисралары бир бянд дахилиндя бирляшдирир.

        Гафийя бянд дахилиндя мцхтялиф жцр йерляшдирилир: Мисранын яввялиндя, дахилиндя, сонунда. Ашыг шеириндя мисраарасы гафийяляр дя эениш йайылмышдыр ки, бу да шеир шякли алмыш вя “гошайарпаг гафийя” адланыр.

        Саллан гялям гашды, йаны йолдашды,

        Галмышам аташды, мян башы дашды,

        Щуш башымдан чашды, дилим долашды,

        Эюзлярим саташды, бухаьа дцшдц.

        (Ашыг Ялясэяр)


        Гафийя системи дахилиндя “рядиф” адланан хцсуси бир нювцн дя бюйцк ящямиййяти вардыр. Рядифин ясас мащиййяти илк нювбядя бяндлярин гурулушу вя шеирин цмуми ганунауйьунлуглары иля баьлыдыр. Рядиф щяр бир шеир нцмунясинин ясас идейасынын дашыйыжысыдыр, бу бахымдан щяр бир поетик нцмуня мящз рядиф кялмяси иля адландырылыр. Рядиф биринжи бяндин мисра сонлуьунда вя щяр бяндин сон мисрасында сяслянмякля шеиря бцтювлцк эятирир, бяндляри бир-бириня баьлайыр, мяна вя мязмун бирлийи йарадыр.


1. Бах: Э.Абдуллазадя. Мусиги, инсан, жямиййят. Бакы,1991, с.34. (рус дилиндя) 2. Бах: Азярбайжан инжясяняти. Я.Елдарова. Азярбайжан ашыгларынын ядяби-мусиги терминляри лцьяти. Бакы-1968, с.101-102.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page