ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАНДА ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ АНСАМБЛЛАРЫНЫН ЙАРАНМАСЫ ВЯ ИНКИШАФЫ ТАРИХИНДЯН
Мющлят МЦСЛЦМОВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АШЫГ ЩАВАЛАРЫНЫН ТЯСНИФАТЫ МЯСЯЛЯЛЯРИНЯ ДАИР
Ирадя КЮЧЯРЛЫ
«ШУР» МУЬАМ ДЯСТЭАЩЫ
Майа ГАФАРОВА
МЕТОДЫ МОТИВНОГО РОСТА В МЕЛОДИКЕ МУГАМА
Алена ИНЯКИНА
МЯММЯДСАЛЕЩ ИСМАЙЫЛОВУН ЕЛМИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ЛАД-МЯГАМ ГУРУЛУШЛАРЫНЫН ТЯДГИГИНЯ ДАИР
Жямиля ЩЯСЯНОВА
АЗЯРБАЙЖАНДА ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ АНСАМБЛЛАРЫНЫН ЙАРАНМАСЫ ВЯ ИНКИШАФЫ ТАРИХИНДЯН
Мющлят МЦСЛЦМОВ
МУЬАМ ИРСИНИН ГОРУНМАСЫНДА СЯСЙАЗЫЛАРЫНЫН ЯЩЯМИЙЙЯТИ
Фяхряддин ДАДАШОВ
АЗЯРБАЙЖАН РЯГС МУСИГИСИНДЯ МЕЛОДИК ЩЯРЯКЯТИН СЯЖИЙЙЯВИ ЖЯЩЯТЛЯРИ
Лейла ЗЮЩРАБОВА
АШЫГ СЯНЯТИНИН СПЕСИФИК ЯЛАМЯТЛЯРИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА

 


Гядим дюврлярдян Азярбайжан халг чальы алятляри ифачылыьында соло вя ансамбл ифачылыг формалары мювжуд олмушдур. Бу щагда щям археолоъи материалларда, щям дя орта ясрлярдя эениш инкишаф етмиш миниатцр сянятиндя вя ядяби-елми абидялярдя кифайят гядяр мялумат ялдя едирик.

        Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, орта яср мянбяляриндя мцхтялиф нювлц ансамблларын тяркиби юз яксини тапмышдыр. Ейни заманда, бу ансамблларын мцхтялиф мярасимлярдя, мяжлислярдя истифадя олунмасы диггяти жялб едир. Беля ки, халг мярасимляриндя иштирак едян ансамбллар юз тяркибиня эюря сарай мяжлисляриндяки ансамбллардан фярглянмишдир. Яэяр ачыг щавада кечирилян рянэарянэ халг мярасимляриндя няфяс вя зярб алятляриндян ибарят ансамбллара цстцнлцк верилирдися, сарай ансамблларынын тяркиби ясасян симли алятлярдян ибарят олурду. Бцтцн бунлар мцяййян мянада халг чальы алятляри ансамблларынын яняняви тяркибляринин формалашмасына тясир эюстярмишдир.

        Халг чальы алятляри ансамблы дедикдя, мцхтялиф щяжмли тяркибляр нязярдя тутулур. Бунларын тятбиги сащяляри вя репертуары мцхтялифдир. Биз ясасян муьам ифачылыьы иля баьлы олан халг чальы алятляриндян ибарят ансамбллар щаггында данышмаг истярдик.

        Азярбайжан милли мусиги ифачылыьында халг мусиги алятляриндян ибарят ансамбллар ясас йер тутур. Тяркибиня эюря онлары ики нювя бюлмяк олар: муьам ансамбллары (кичик щяжмли) вя халг чальы алятляри ансамбллары (эениш щяжмли).

        Муьам сянятиндя эениш йайылмыш вя ясас ифачылыг формасы ансамбл ифачылыьыдыр. Муьам ифачылыьында ансамблын классик тяркиби ханяндя вя сазяндя дястясиндян ибарятдир. Буну чох заман муьам цчлцйц вя йа муьам триосу да адландырырлар. Сазяндя дястясиня тарзян вя каманчачы дахилдир, бу дястядя ханяндя щям дя гавал чалан кими иштирак едир. Мцасир дюврдя муьам ансамблына наьара вя балабан ифачыларынын да ялавя едилмяси эениш йайылмышдыр.

        Дащи бястякар вя мусигишцнас Цзейир Щажыбяйли “Азярбайжан мусиги щяйатына бир нязяр” мягалясиндя ханяндя вя сазяндя дястясини беля характеризя етмишдир: “Ханяндя вя сазяндя дястяси яксяр овгат цч няфярдян ибарят олар ки, онлардан бири охуйар, тяьянни едяр, диэяри “тар” вя цчцнжцсц ися “каманча” чалар; бу дястянин ящли бцтцн мцьам вя дястэащлары лазымынжа билмялидирляр. Бахцсус ханяндя бир чох шеир, гязял вя тяснифляр щифзиндя сахламалыдыр; тарчалан дяхи дястэащларын йолларыны йахшыжа билмялидир ки, ханяндяйя “рящбярлик” етсин, йяни ханяндя бир “эушя”ни охудугдан сонра онун далынжа эялян эушяни чалыб ханяндяни гызышдырсын, каманчачы ися яксярян тарчаланын далынжа эедир; ханяндя эюзял сяся малик олуб устаданя тяьянни етмякдян ялавя, бир дя “зярб” алятиндян олан “гавал”ы да усталыгла чала билмяйя боржлудур ки, “рянэ” вя “тясниф”ляря кечдикдя “бящр” тута билсин” (1, с.216).

        Эюрцндцйц кими, Ц.Щажыбяйли ханяндя вя сазяндя дястясиндя ансамблын цмуми вязифялярини вя онун щяр бир цзвцнцн ролуну вя ящямиййятини чох дягиг мцяййянляшдирмишдир. Мараглыдыр ки, о, тарзянин ролуну ансамблын рящбяри кими дяйярляндирмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, ханяндя вя сазяндя ансамблынын беля тяркиби тяхминян ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдян башлайараг муьам ифачылыьында формалашмышдыр. Муьам цчлцйц ясасян вокал-инструментал муьам ифачылыьында истифадя олунан ансамбл формасыдыр. Ансамблда вокал-инструментал мусиги ясярляринин - муьам дястэащларын, зярби-муьамларын, тяснифлярин ифасында ханяндянин ролу юнямлидир вя ансамблын репертуарынын, ифачылыг тяфсиринин мцяййянляшмясиндя ханяндянин ифачылыг мящаряти мцщцм ящямиййятли фактордур. Муьам ансамблынын щям дя ханяндя вя сазяндя дястяси адландырылмасы бу бахымдан там мянтигидир.

        Муьам ифачылыьындан данышаркян, илк нювбядя, ханяндялярин адынын чякилмяси онларын ролуну бирмяналы олараг тясдигляйир. Бунунла йанашы, Цзейир Щажыбяйлинин мцддяаларына ясасланараг, муьам ансамблында тарзянин ролуна даир фикри бир даща гейд етмяк истярдик ки, ифачы дястясиндя апарыжы тарзян олур, йяни ханяндяни охудан тарзяндир. Бунунла беля демялийик ки, ансамблда тарзян ханяндянин охудуьу мусиги нцмунялярини мцшайият едир, йяни репертуар сечиминдя о, ханяндядян асылыдыр вя ханяндянин ардынжа эедир.

        Ялбяття ки, ханяндянин охумаьыны мцшайият етмяк, онун авазыны динляйижийя даща парлаг бир тярздя чатдырмаг цчцн тарзян хцсуси мцшайиятчилик габилиййятиня малик олмалыдыр. Бу мясяля муьам сянятиндя хцсуси ящямиййят кясб едир. Чцнки, сярбяст импровизасийа йолу иля ифа едилян мусигидя мцшайиятчинин вязифяси даща мцряккяб, даща чятиндир, чцнки бурада мцшайиятчи ейни заманда щям мцяллиф, щям дя ифачыдыр. О, чалажаьы мусигини ханяндянин авазы иля ялагядар олараг дярщал тяртиб етмяли вя чалмалыдыр. Буна эюря дя муьам ифачылыьында тарзянин ющдясиня хцсусиля мцщцм вя чятин вязифя дцшцр.

        Диэяр тяряфдян, ансамблын цчцнжц цзвц олан каманчачынын ролуна эялинжя, гейд етмяк лазымдыр ки, каманчачы адятян тарчынын ардынжа онун чальысыны тякрарлайыр. Лакин бурада мясяля тякжя бунунла битмир, чцнки ансамблда тарчы иля каманчачы чох заман бир йердя, унисон чалыр, бязян дя каманча тамамиля мцстягил мелодик хятти ифа едир. Беля щалларда тарла каманча арасында суал-жаваб, имитасийа, мелодик фигурасийалар вя щятта айры-айры щалларда каманчада цч симдя аккордлар эютцрмяк кими прийомлардан истифадя едилир ки, бу да ясас мелодик хяттин зянэинляшдирилмясиня хидмят едир.

        Азярбайжан мусиги тарихиндя из салмыш бир сыра муьам ансамбллары олмушдур. Азярбайжан муьам ифачылыьында ХХ ясрин биринжи йарысында фяалиййят эюстярян ханяндя Жаббар Гарйаьды оьлундан, тарзян Гурбан Пиримовдан, каманчачы Саша Оганезашвилидян ибарят ансамбл ян узунюмцрлц (20 илдян артыг) вя мцкяммял ансамбл кими тарихя дцшмцшдцр. Бу ансамблын ифасында чохсайлы мусиги нцмуняляри граммофон валларында сахланылыр.

        Ону дейяк ки, ХХ ясрин биринжи йарысында бир чох ханяндя вя сазяндя дястяляри фяалиййят эюстярирди, онларын щяр бири юзцнямяхсус ифачылыг кейфиййятляриня малик иди. Мясялян, граммофон валларында о дюврцн диэяр эюркямли ханяндяляринин - Ислам Абдуллайевин, Сейид Шушинскинин, Мяшяди Мяммяд Фярзялийевин, Ялясэяр Абдуллайевин, Зцлфи Адыэюзяловун, Бцлбцлцн, Хан Шушинскинин вя башгаларынын да муьам цчлцйцнцн мцшайияти иля ифалары горунуб сахланылмышдыр 2.

        Ялбяття ки, муьам ансамблларынын щяр бир цзвц айры-айрылыгда фярди ифачылыг хцсусиййятляри иля сечилян сяняткарлар олур. Юзлцйцндя бу да муьам ифачысы цчцн чох важиб бир кейфиййятдир. Лакин ифачы цчцн триода ясл ансамбл вящдятиня вя ащянэдарлыьына наил олунмасы мцкяммял ансамбл ифачылыьы усталыьыны нцмайиш етдирян башлыжа жящятдир.


1. Щажыбяйли Ц. Азярбайжан мусиги щяйатына бир нязяр. Ясярляри. ЫЫ жилд. Б., Азярб.ЕА няшри, 1965. 215-225. 2. Муьам енсиклопедийасы. Щейдяр Ялийев Фонду. “Мусиги Дцнйасы”. Бакы, 2007. // “Муьам енсиклопедийасы” интернет сайты: <щттп://муэам.мусиэи-дунйа.аз>

        Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page