ЦЗЕЙИРШЦНАСЛЫГ
АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР: «ШЕЙХ СЯНАН» ОПЕРАСЫ
Фярящ ЯЛИЙЕВА
Search

ЦЗЕЙИРШЦНАСЛЫГ
МУСИГИ ЕЛМИМИЗИН ШАЩ ЯСЯРИ
Еллада ЩЦСЕЙНОВА
ЧЕЛОВЕК, СТАВШИЙ ПАМЯТНИКОМ
АНАР
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИНИН НЯЗЯРИ ВЯ ЕСТЕТИК КОНСЕПСИЙАСЫНДА ТЯНГИД МЯСЯЛЯЛЯРИ
Земфира СЯФЯРОВА
АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР: «ШЕЙХ СЯНАН» ОПЕРАСЫ
Фярящ ЯЛИЙЕВА

 


ЫЫЫ шякил. Мцсялманлар Щяжж зийарятиня щазырлашыр. Лакин Шейх Сянан чох мцкяддярдир. О, эетмяк истямир. Щамы мат галмышдыр. Шейх Сянан Хумара гаршы щиссини гыза бяйан едир. Хумар да щяля щеч бир гяти фикир демир. Лакин халг артыг шцбщялянмишдир.

        ЫВ шякил. Эянж эцржц Хумарын атасына гяфлятдя олмасыны ейщам едир. Хумарын атасы Хумары чаьырыб тящдид едир. Лакин гыз ортада щеч няйин олмамасыны бяйан едир. Эцржцляр Шейх Сянанын цстцня галхыр. Хумар ону мцдафия едир. Тянгиддян безян Шейх Сянан вя Хумар халгдан гачырлар. Давид даьында бир кощушда эизлянирляр. Халг онлары эялиб тапыр. Онларын йанына галхмаг истяркян Шейх Сянан “вягтдир” дейиб юзцнц Хумарла учурума атыр. Халг мат галыр.

        Артыг сон мяшгляр театрын сящнясиндя эедирди.

        Цзейрин Мялейкяйя мяктубундан:

        «Мяним операмын тамашасы нойабрын 30-да олажаг. Инди ишимин ян гайнар чаьыдыр, тез-тез мяшгляримиз олур. Мусиги динляйижилярин чох хошуна эялир. Операда Сарабски вя Гасымовдан башга билирсян даща ким иштирак едир. Щяняфуш, (Мяммяд Щяняфи Терегулов - Я.Ф.) мян хцсуси олараг ону фяргляндирмяк цчцн - ахы онун йахшы сяси вар- чох эюзял вокал вя чох йахшы мусиги йазмышам. Дцнян там мяшг олду, юзц дя Щцсейнзадя (Яли бяй Щцсейнзадя – Я.Ф.) дя иштирак едирди, бцтцн опера, хцсусян дя Щяняфушун ифасы онун хошуна эялди. Мусигини симфоник оркестр, Славинскинин оркестри чалыр, бир сюзля самбаллы, дяйярли бир шей алыныр» (19).

        Йени операнын тамашасындан чох шей асылы иди. Цзейир ясярин уьурлу алынажаьы тягдирдя ращатжа той щазырлыгларына башлайажагды. Премйера эцнц йахынлашдыгжа щяйяжан да артырды.

        Цзейрин Мялейкяйя мяктубундан:

        «Базар ертяси, йяни бирисиэцн мяним операмы гойурлар. Эюряк нежя тяяссцрат йарадыр... Мяним язиз Мялейкям, сян ахы билирсян талейимизи щялл етмяк цчцн бу операны битирмяйя нежя тялясирдим Чяршянбя ахшамынадяк той барясиндя, боржлар вя буна бянзяр мясяляляр щагда щеч ня йазмайажаьам, чяршянбя ахшамы, йа да чяршянбя сяня мцфяссял мяктуб йазажам вя пул эюндяряжям...Йягин ки, бу мяктубу аланда операны артыг гойажайыг, онда мяним язиз Мялейкям, мяни йада саларсан, инди билмирям ки, о вахт мяктубуму охуйанда мяним ящвалым нежя олажаг. Аллащ елямясин ки, уьурсузлуьа дцчар олум!... Сяни севян Цзейирин» (20).

        Мялейкя дя йени ясярля чох марагланыр, Цзейирин бцтцн эежяляри ишлядийиндян вя чох йорьун олдуьундан, той етмяк цчцн юзцнц даьа-даша вурмасындан чох наращат иди. О, нишанлысына цряк-диряк верир, щятта ону бир даща опера йазмаьа гоймайажаьыны диля эятирмишди:

        Мялейкянин Цзейиря мяктубундан:

        «Сянин цчцн чох наращат олурам. Аьыр йухулар эюрцрям, онлары нежя йозажаьымы да билмирям. Ящвалым да еля писдир ки, башымы щара гойум беля билмирям. Сяни йухуда эюрмушям: сажларын аьарыб, еля йорьунсан ки, йухудажа фикирляшдим ки, бу йягин, чох ишлямякдяндир, гярара алдым ки, бундан сонра сяни опера йазмаьа гоймайажам. Сонра сящяр йухуму юзцмцзкцляря данышанда гейри-ихтийари аьладым... Онлар мяни сакитляшдирдиляр. Мяним йухуму беля изащ етдиляр ки, сян халгын эюзцндя ужалажагсан... Аллащ елясин беля олсун, амма мян йеня дя наращатам...» (21).

        Мялейкя гязетлярдяки мягалялярдян «Шейх Сянан»ын йахшы гаршыландыьындан севинжини билдирир, Цзейирин нядянся бикеф олдуьуну щисс едяряк, кюнлцнц алмаьа тялясир, она цряк-диряк верирди...

        «Щя, Цзейир, мян сяндян чох инжимишдим, чцнки узун мцддят иди ки, сян мяня йазмырдын, истясяйдин бир дягигя вахт тапыб, икижя кялмя сящщятин барядя йазардын. Ащ, сян билсейдин, о вахт мян нежя щяйяжан кечирирдим, эежяляри йатмырдым. Цзейир, мян истямирдим инжидийими щисс едясян, инди ки, щисс етмисян, она эюря сющбятин цстцнц ачырам. Амма инди кцсмцрям, амма сянин «мяни йада сал» сюзлярин мяни чох аьрыдыр. Мяним язиз Цзейирим, доьрудан да еля билирсян ки, мян сяни бир анлыг да олсун ня вахтса унуда билярям? Аллащ щаггы, щеч бир заман, бир дягигя дя олсун... Мян щямишя сяни дцшцнцрям, сяни эюрмяк, сянинля сющбят етмяк истяйирям, мяним эцняшим! Ахы мяня еля язизсян! Сян бунлары щисс едя билсейдин, мян нежя дя хошбяхт олардым... Чох, чох шей демяк истяйирям, амма мяктубларда щяр шейи йазмаг олмур... Эюрцшярик, данышарыг, Сяни севян Мялейкян» (22).

        «Шейх Сянан» операсынын илк тамашасы 1909-жу ил нойабрын 30-да (йени тягвимля декабрын 13-дя) Никитин сиркиндя олду. Тамашайа Цзейир бяй юзц дириъорлуг едирди. Мятбуатда сяслянян фикирлярдя мцсбят мягамлар олса да, цмумиликдя опера сойуг гаршыланды.

        Операнын ня клавири, ня партитурасы галмадыьындан ону мятбуатдакы «изляри»ня, бястякарын мяктубларындакы мялуматлара истинадян моделляшдирмяк мяжбуриййятиндяйик. Ясярин мязмунундан, ясас образларын мащиййяти вя характериндян чыхыш едян Цзейир бяй «Лейли вя Мяжнун»дан фяргли бир йол сечир, ресензийаларын бириндя гейд олундуьу кими, «операнын мусигиси «эцжлц ифадя олунмуш Авропа характери» дашыйырды».

        Операнын оркестровкасында Бакыда фяалиййят эюстярян Давид Славински Ц.Щажыбяйлийя кюмяк етмишди. Еля тамашада да Д.Славинскинин симфоник оркестри чалырды.

        «Шяхсян мяня вя Азярбайжан операсына Славински вя Шатковскинин симфоник ансамблынын вя йящуди хор групунун бюйцк кюмяйи дяймишдир. Бу тяшкилатларын щяр икисинин юз дюврцня эюря бюйцк бядии тяжрцбяси варды. О заман йеэаня Азярбайжан бястякары олан, юзц дя йазмаьа тязя башлайан мян ися беля бир тяжрцбяйя малик дейилдим. Мян мящз онларын кюмяйи сайясиндя оркестря йени алятляр дахил етмиш, хорун сяс ащянэини зянэинляшдирмиш вя саиряйя наил олмушам» (23).

        Опера либреттосунун ялйазмасы иля танышлыг ясярин мусиги материалында муьамларын олмамасыны тясдигляйир. Мцгайися цчцн гейд едяк ки, «Лейли вя Мяжнун»ун, щабеля сонракы иллярдя бястялянмиш муьам операларынын либреттосунда муьам иля ифа олунан мятнлярин гаршысында мцвафиг муьамын ады эюстярилирди. Цзейир Щажыбяйлийя щяср олунмуш монографийаларыны билаваситя онун саьлыьында йазмаьа башламыш, бир чох мялуматлары ондан алан Хуршид Аьайева вя В.Виноградовун йаздыгларындан да бу фикир щасил олур.

        «Бу операнын мусиги драматурэийасына мцяллиф «Лейли вя Мяжнун»ла мцгайисядя парлаг шякилдя нязяря чарпан бир сыра йениликляр дахил едир. О, бцтцн мусигини нота йазмышдыр, ифачыларын импровизасийаларына йер вермяйяряк бцтцн мелодийалары юзц бястяляйир» (24).

        «Бястякар йени операсында радикал йенилик едир: бцтцн мусигини яввялдян ахырадяк нота йазыр, импровизасийайа йер вермяйяряк бцтцн мелодийалары юзц бястяляйир»
(25).

        Тамашанын реъиссору эянж актйор Щажыбаба Шярифов иди, бу, онун реъиссор кими илк иши иди.

        Цзейир бяй операнын ифачы тяркибини мусигинин цслубуна эюря мцяййянляшдирся дя ясас ролун ифачысы кими Щцсейнгулу Сарабскийя мцражият, яслиндя уьурлу сечим дейилди. Щцсейнгулу Сарабскинин нот савады олмадыьы цчцн Цзейир нотлу мусигини она шифащи тярздя юйрядирди. Авропа цслубунда ифачылыг сяриштяси олмайан Сарабски цчцн бу, чох чятин вя ращатсыз бир бядии експеримент иди. Цзейир бяйля интенсив мяшгляря бахмайараг о, партийасынын ющдясиндян эяля билмирди. Ян чох тянгид атяшиня дя еля ясас образын йарадыжысы кими Щцсейнгулу Сарабски тутулду.

        «Шярг мотивляринин башландыьы йердя артист (баш ролун ифачысы Щ.Сарабски нязярдя тутулур) йахшы охуйур, амма Авропа мотивляринин ющдясиндян чятинликля, эялир, щятта, демяк олар ки, щеч эялмирди» (26). Классик вокал сяс цчцн йазылмыш гадын ролунда ися артыг сящняйя мящз гадын ифачы чыхмалы иди. Бястякар Д.Славинскинин мяслящяти иля Бакыда классик консертлярдя даима чыхыш едян мцэянни Тамара Богаткону дявят едир. Мцьянни Азярбайжан сящнясиндя чыхышы цчцн Лейла ханым сящня тяхяллцсцнц сечир. Бу, онун Азярбайжан мусигили театры сящнясиндя дебцтц иди. Цмумян Богатконун чыхышы мцсбят гаршыланмышды. Онун вокал имканлары – эцжлц, хош тембрли сяси вя усталыьы гейд олунурду.

        «Икинжи актда о, хцсуси бир илщамла охуйурду, бцтцн партийада колоратуралы» ифайа бюйцк йер верирди вя бу нюмряляри уьурла, щятта еффектля ифа едирди» (27).

        Лакин мцэяннинин Азярбайжан дилини билмямяси, ифа етдийи сюзлярин мянасыны анламамасы, тяляффцзцндяки проблемляр образын бядии сявиййясиня хялял эятирирди. Мяммяд Щянифя Терегулов Хумарын атасы партийасыны ифа едирди.

        Цзейир операда баш роллардан бириндя Имран Гасымовун иштиракыны нязярдя тутурду. Эюзял сяся малик, бюйцк театр щявяскары Имран Гасымов артыг «Лейли вя Мяжнун»да чыхыш етмишди. Буну нязяря алараг, ону да тамашайа жялб етмяк фикриндя олан Цзейир баш роллардан бирини - Гико партийасыны Имрана вермяк фикриндя иди. Лакин премйерада Гико ролунда комик ролларын ифачысы кими танынан, опера сясиня малик олмайан Мирзя Аьа Ялийев чыхыш едир. Онун обйектив сяс имканлары ися йалныз милли цслублу мусигинин ющдясиндян эялмяйя имкан верирди. Онун юз партийасыны зяиф ифа етмяси вахтын азлыьы иля изащ олунса да, ясас сябяб йеня дя онун цчцн тамамиля йени ифачылыг тярзи вя мусиги олмушдур.

        Операда хорлары ифа етмяк цчцн йящуди хору дявят олунмушду.

        Ясярин мусигиси о заман ня гядяр «эцжлц Авропа ящваллы» мусиги тяяссцраты баьышласа да, парлаг милли колоритя малик иди.

        «Славински скрипкада «Сеэащ», «Ираг», «Эярайи», «Сямаи-Шямс», «Забул», «Байаты-Кцрд» чалыр, флейта Сянанын ешгини «Байаты-Гажар», «Байаты-Кцрд» «Байаты-Шираз»ла вясф едир» (28).

        Мараглыдыр ки, «Шейх Сянан»ын йарадыжы групунда таныш олан Давид Славински вя Щажыбаба Шярифов сонралар ямякдашлыг едяряк, щятта «Мещр вя Мащ» муьам операсыны бястяляйир.

        Гызьын мяшгляр сона йетдикжя Цзейирин щяйяжаны да артырды. Амма бу тякжя премйера щяйяжаны дейилди. Чцнки, Бакынын гараэурущчу диндарлары операнын адындакы «шейх» сюзцндян хофланараг наразылыгларыны билдирмишдиляр.

        «Бакы градоначалникиня яризя вериб хащиш едибляр ки, операнын тамашасына ижазя вермясин, чцнки эуйа бу опера мцсялман аляминин мцгяддяслярини тящгир едир» (29).

        Бяс сябирсизликля эюзлянилян, мяшглярдя щамынын хошуна эялян, мцсбят ряйляр алан ясярин уьурсузлуьунун сябяби ня иди? Ялбяття, сющбят тякжя бястякарын щяля там Авропа опера формалары форматында ясяр йазмаг игтидарында олмамасындан эетмир. Бу уьурсузлуьун сябябляриндян иди, амма ясас сябяб дейилди. «Шейх Сянан»ын Азярбайжан тамашачысы тяряфиндян гябул едилмямясинин ясас сябяби либреттонун гцсурларындан даща чох, таныш олмайан цслубу иди. Театра эялян динляйижиляр йеня «Лейли вя Мяжнун» типиндя бир ясяр эюзляйирдиляр. Йенилик ися юзцнц доьрултмады. Муьам цзяриндя гурулан опера модели Азярбайжан тамашачысынын мусиги инкишафына адекват бир форматдыр. Бу, обйектив реаллыг вя тарихи гаврайышын лабцд пилляси иди. Цзейир бяй буну чох эюзял анлайырды.

        1910-жу илдя йени операсы цзяриндя ишя башлайан мцяллиф йенидян муьам операсы моделиня гайыдыр. Амма онун бу операнын мусигисини мящв етмяси щагда йайылмыш фикир ясла щягигятя уйьун дейил. Бястякар «Шейх Сянан» операсынын мцвяффягиййятли мусиги парчаларындан диэяр ясярляриндя истифадя едир. Операнын ики мусиги нюмрясинин 1910-жу илдя ойнанылан «Яр вя арвад» мусигили комедийасына дахил едилмяси щагда мялуматлар вардыр. Нязяря алсаг ки, Цзейир бяй гайнаг кими истинад етдийимиз ресензийанын дярж олундуьу «Щягигят» гязетинин редактору иди, мялуматын сящищ олмасы шцбщя доьурмур:

        «Биринжи пярдянин ахырында Миннят ханым вя нюкярляр (хор) «Шейх Сянан» операсындан эютцрцлмцш олан сон дяряжя эюзял щавалы «Инсаф ейляйин щалыма бахын» мащнысыны башга сюзляр иля оркестро иля охуйурлар»

        «Икинжи пярдя галхыр. Сяфи (Мяржан бяйин нюкяри) бцтцн нюкярляри йыьыб кющня «Шейх Сянан»ын – «Хялги етдин мяфтун» щавасы иля Мяржан бяйин ящвалатыны онлара нягл едиб эцлцрляр»
(30).

        Операдан диэяр фрагментляр мцхтялиф мусиги ахшамларында сяслянирди. 1909-жу илдя икинжи мцсялман ахшамында мцяллифин рящбярлийи иля «Лейли вя Мяжнун», «Шейх Сянан» операларындан парчаларын, 1911-жи илдя тяшкил олунмуш бир театр ахшамындакы фасиля заманы Т.Богатконун «Шейх Сянан»дан арийалары ифа етмяси щагда мялумат верилир. Ц.Щажыбяйлинин 1911-жи илдя опера цзяриндя йенидян ишлядийи, тязя либретто йазажаьы щаггында мялуматлар йайылса да бястякар бир даща бу ясяря гайытмамышдыр.

        Лакин операнын уьурсузлуьундан йарарланмаг истяйянляр йеня дя мейдана эялир. Операнын драманы «сыхышдырмасы» идейасы иля пярдялянмиш кампанийа 1910-жу илдя «Нижат» жямиййятинин ижласларында да цзя чыхыр. Бу барядя «Каспи» гязети хябяр верирди. 1910-жу илин майында кечирилян ижласда бу мювзуда щятта мцзакиря дя апарылмышды. Бу мцзакиря дя опера ятрафында мцхтялиф сяпкили марагларын тоггушмасынын, жямиййятдя ян эениш чешидли проблемлярин – шяхси симпатийалардан тутмуш, малиййя марагларынадяк – мусиги мцстявисиндя тязащцрц иди. Ижласда Ц.Щажыбяйли яризя иля иштиракчылара мцражият едир. Яризянин йазылмасына сябяб ися мятбуатда дярж олунмуш бир бяйанат иди. «Щягигят» гязетиндя чап олунмуш бяйанатда «Нижат» жямиййятинин театр сексийасына вя Цзейир бяйя гаршы беля бир йени иттищам иряли сцрцлцрдц ки, «Щажыбяйовун йаздыьы вя Никитин гардашлары сиркиндя ойнанмыш «Шейх Сянан» операсы вя «Яр вя арвад» опереттасы мцсялман тамашачыларыны драмадан узаглашдырыр вя буна эюря дя мцсялманлар театра щявясля эялмирляр» (31).

        Бу бяйанатын архасында Оружов гардашларынын дурдуьу мялум олур вя ижлас иштиракчылары Оружовун шяхси марагларындан чыхыш етдийини нязяря алыб, иттищамлары рядд едирляр. Цзейир бяй ися бу бяйанатдан 2 эцн сонра гязетдян чыхыр.

        Декабрын яввялиндя Цзейир Тифлися эялир вя эянжляр 1909-жу ил декабрын 30-да (йени тягвимля 1910-жу илин йанварында) Тифлисдя евлянирляр. Ниэащы аиля мяжлисиндя гейд едирляр.

        Юмцрляринин сонунадяк Цзейир бяй вя Мялейкя ханым жан дейиб, жан ешитмишдиляр. Онлар евляняндя Цзейирин 24, Мялейкянин ися 17 йашы вар иди. Узун илляр бу хошбяхт жцтлцйцн бюйцк мящяббяти, гаршылыглы щюрмятля долу мещрибан, хош мцнасибятляри щямишя ятрафдакылара юрняк иди. Мялейкя ханым дцнйалар гядяр севдийи щяйат йолдашындан сонра 18 ил юмцр сцрмцшдц, бцтцн галан юмрцнц дя севимли Цзейирин хатирясиня, йарадыжылыьынын тяблиьиня щяср етмишди. Онун ян бюйцк арзусу Цзейирин Бакыда вя Шушада ев-музейинин йарадылмасы иди. Бу музейя вермяк цчцн о, ня гядяр материал топламышды, бу материаллар арасында ян гиймятли хатиря кими дя Цзейирин севэи долу мяктубларыны сахлайырды.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Урфи. «Шейх Санан. Восточное легенда. «Каспий». 1908, 18 января

2. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу . 16 ийун, 1909. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи.

3. орадажа

4. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 5 август. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

5. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 27 август. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

6. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 5 октйабр. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

7. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу. 1909, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

8. Цзейир. Зянбурчулара жидди бир тяклиф. «Тярягги» гяз. 1909, 30 август.

9. «Bakиnets» гяз. 1909, 31 август

10. Кор ашыг. Мяктуб «Зянбур» ъурналы, 1909, 31 ийул

11. Ц.Щажыбяйов Азярбайжанда мусиги тяряггиси. Ясярляри. ЫЫ жилд. Б. 1965, с.245

12. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 5 октйабр Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

13. Щ.Аббасов. Хатирялярим, Бакы, 1968, с. 24

14. .Л.Я. Мирзя Сямяндяр. « Азярбайжан» гяз. 1920, 12 феврал, № 30

15. «Сяда» гяз. 1909, апрел

16. М.Асланов. «Шейх Сянан» операсынын талейи. «Шуша» гязети, 2007, йанвар, с.6

17. «Баку» гяз. 1909, 3 нойабр, № 246

18. Либреттонун гыса мязмуну бястякарын ялйазмасы ясасында ев-музейин директору С.Фяряжов тяряфиндян щазырланмыш вя тягдим едилмишдир.

19 Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 17 нойабр, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

20. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 28 нойабр, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

21. Мялейкя Терегулованын Цзейир Щажыбяйлийя мяктубу . 1909, 6 декабр, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

22. Орадажа

23.Ц.Щажыбяйов. «Лейли вя Мяжнун»дан «Короьлу»йа гядяр. Ясярляри. ЫЫ жилд. Бакы. 1965

24. Х.Агаева. Узеир Гаджибеков. Баку, Азернешр, 1955.

25. В.Виноградов. Узеир Гаджибеков и азербайджанское музыка. М.1938,с.51


26. Авара. «Шейх Санан». Газ. «Каспий», 1909, 2 декабря

27. орадажа

28 Ах-ов. Мусульманская жизнь. «Шейх Санан», газ. «Баку», 1909, 2 декабря

29. Ах-ов. Новая мусульманская опера. Газ. «Баку», 1909, 28 ноября

30. Тамашачы, «Яр вя арвад». «Щягигят гязети», 1910, 26 май

31. В Обществе Ниджат. Газ. «Каспий», 1910, 1 июня

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page