ЦЗЕЙИРШЦНАСЛЫГ
АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР: «ШЕЙХ СЯНАН» ОПЕРАСЫ
Фярящ ЯЛИЙЕВА
Search

ЦЗЕЙИРШЦНАСЛЫГ
МУСИГИ ЕЛМИМИЗИН ШАЩ ЯСЯРИ
Еллада ЩЦСЕЙНОВА
ЧЕЛОВЕК, СТАВШИЙ ПАМЯТНИКОМ
АНАР
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИНИН НЯЗЯРИ ВЯ ЕСТЕТИК КОНСЕПСИЙАСЫНДА ТЯНГИД МЯСЯЛЯЛЯРИ
Земфира СЯФЯРОВА
АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР: «ШЕЙХ СЯНАН» ОПЕРАСЫ
Фярящ ЯЛИЙЕВА

 


1908-жи илдя «Каспи» гязетиндя Мещди бяй Щажынскинин Урфи имзасы иля чап олунмуш «Шейх Сянан. Шярг яфсаняси» щекайяси йени операсы цчцн сцъет ахтарышында олан Ц.Щажыбяйлинин диггятини жялб едир (1). Тез-тез Тифлисдя олан Цзейир Шейх Сянан даьыны эюрмцш, рявайяти дя ешитмишди. Дини сярщядляри ашан мящяббят щекайясинин идейасы о заман цчцн дяйярли вя мараглы иди. Мцхтялиф динляря етигад едян, йашадыглары жямиййятлярдя щиссляри, мящяббятляри гябул олунмайан мюмин мцсялман Шейх Сянанын вя христиан гызы Хумарын фажияли мящяббят щекайяси халг рявайяти кими нясилдян-нясля ютцрцлцрдц.

        1914-жц илдя Тифлисдя олан бюйцк Азярбайжан шаири Щцсейн Жавид дя Шейх Сянан рявайятиндян тясирляняряк яввял кичик бир шеир – «Шейх Сянан тцрбяси юнцндя» гязялини йазмыш, сонралар ися «ядябиййат алямини сарсыдажаг» (Язиз Шяриф) мющтяшям драмыны йаратмышды.

        Артыг йайда бястякар «Нижат» жямиййяти иля йени ясяри барясиндя мцгавиля баьлайыр. «Лейли вя Мяжнун»ун тамашасынын бюйцк аншлагла кечмясини нязяря алан «Нижат» йени ясярин бцтцн тяшкилати мясялялярини, хяржлярини юз цзяриня эютцрцр. Жямиййятин комиссийасы операнын либреттосуну нязярдян кечирир, мцяллифя бязи мяслящятляри верир. Имзаланмыш мцгавиляйя эюря, операнын 50 ил ярзиндя тамаша щцгугу, мцяллифя юдянилян мябляь нязяря алынмагла, жямиййят тяряфиндян алыныр.

        Цзейир варэцжц иля чалышыр, бюйцк щявясля премйерайа вя ... тойа щазырлашырды.

        Щяля Гори семинарийасында охуйаркян Цзейир йахын досту Яли Терегуловун евиндя тез-тез олурду, бязян о, тятил эцнлярини дя бурада кечирирди.

        Терегуловлар яслян Волгабойу татарларындан идиляр. Мялейкянин бабасы Сяфяраьа Терегулов Гафгазда 20 ил мцщяндис алайында хидмят етмиш, ордудан тярхис олунандан сонра Тифлися кючяряк вя бурада мяскунлашмышдыр. Мялейкянин атасы Щясянаьа Терегулов Тифлисдя сцнни мясжидинин рящбяри иди. Маарифчи дцнйаэюрцшлц бир шяхс олан Щ. Терегулов гардашы иля бирэя Тифлисдя рус-татар мяктяби ачмышды. Щясянаьа Терегуловун бюйцк аиляси - цч оьлу вя алты гызы вар иди. Мялейкя евин сонбешийи иди. Яли вя Щяняфи Терегуловларла Цзейир мющкям дост иди. Еля семинарийа йолдашлары Мцслцм Магомайев дя Мялейкянин бюйцк бажысы Бадиэцлжамалла евлянмишди.

        Щяля семинарийада охудуьу иллярдя тез-тез Терегуловларын гонаьы олан Цзейирин бу эюйчяк, щялим хасиййятли, савадлы, мцасир дцнйаэюрцшлц гызла цнсиййяти, сющбяти тутурду. Мялейкя ондан сяккиз йаш кичик иди. Тифлис гызлар эимназийасыны битирмиш Мялейкя ядябиййаты, мусигини чох севирди. Цзейирля Мялейкянин гаршылыглы щиссляри эетдикжя мющкямлянир вя онлар евлянмяйи гярара алырлар. 1909-жу илин ийунунда Цзейир Мцслцм вя Бадиэцлжамалла бирэя Бакыйа эялмиш Мялейкяни аиляси, анасы вя бажылары иля таныш едир вя она рясмян евлянмяк тяклифи едир.

        «Язизим Мялейкя, мян сяндян сябирсизликля мяктуб эюзляйирдим, нийя сяндян чохдандыр ки, мяктуб йохдур, дейя мцхтялиф фикирлярля юзцмц инжидирям.... Мяня мяктуб йаз эюрцм, сянин валидейнлярин бизим аллаща хош хейир ишимиз барядя ня фикирляширляр... » (2).

        Эянжлярин гаршылыглы мящяббятиндян хябярдар олан щяр ики аиля онларын гярарына хейир-дуа верир. Цзейирин Мялейкяйя мяктублары хошбяхт севэи анларыны, Цзейирин севэилисиня гайьысыны вя сямимиййятини, зяриф щисслярини, тойла баьлы щазырлыг ишляриня щяссаслыгла йанашмасыны якс етдирян мисраларла долудур.

        «Язизим Мялейкя, сян эедяндян сонра мян чох дарыхдым. Гялбим кядярля долду, доьмаларымын арасында юзцмц тянща щисс едирдим. Баьа, булвара чыхмаг истядим, орда лап дарыхдым. Кядярля сянинля отурдуьумуз вя сющбят етдийимиз отуражаглара бахдым. Бурада мяни бир нечя шей сакитляшдирир: 1. сянин мяня баьышладыьын цзцк; 2. мяня гойдуьун эитара; 3 сянин вя мяним севимли гардашымыз Щяняфуш: 4. бизи бирляшдирян Бюйцк Айы бцржц вя 5. тез-эеж эюрцшяжяйимиз щагда цмидлярим вя фикирлярим. Щяняфуш инди биздя галыр. Бир йердя оланда эитарада чалыб-охуйуруг. Бир сюзля, Мялейкя, сянсиз чох дарыхдырыжыдыр! Сиз эедяндян сонра анам аьлады, бажыларым еля тякжя сяндян данышырлар» (3).

        «Мяним язиз, севимли Мялейкям, сянин мяктубуну алдым вя чох севиндим, бязи йерлярини евдякиляря дя охудум, онлар да чох севиндиляр. Нежясян? Сяни щеч ня наращат етмир ки? Евдя нащар вахты, чай вахты, бцтцн эцнц сяндян данышырыг, щамы сяни сябирсизликля эюзляйир. Мящбубя бцтцн эцнц мяни ращат бурахмыр, еля щей сорушур ки. Маса архасында да юз гардашына дейир.... Мян щеч йана эетмирям, онсуз да сянсиз щяр йан дарыхдырыжыдыр. Хащиш едирям тез жаваб вер, мян сянин цчцн лап чох дарыханда бцтцн мяктубларыны тязядян бир-бир охуйурам, бу мяни щям сакитляшдирир, щям дя сянинля эюрцшмяк истяйими дя артырыр. Евимизин габаьында файтон сахлайанда щамы дейир ки, Мялейкя эялди. Бажыларым шикайятлянир ки, мян вя Жейщун онлары булвара эязмяйя апармырыг. Дейирляр, бах Мялейкя эяляжяк, базара да, баьа да эязмяйя эедяжяйик. ... Сяни даима севян Цзейирин» (4).

        «Язизим, Мялейкя, Сянин мяктубуну алдым, амма аман Аллащ, ня гядяр эюзлядим! Сян ясябляширсян ки, почталйон сяня мяктуб эятирмир. Мян ися бизим мяктубпайлайана щирслянирям, щяр эцн ону цч дяфя почта эюндярирям. О, мяня мяктуб эятирмяйяндя ися ону данлайырам ки, бизим почтумузу пис йохлайыр, бцтцн мяктублара бахмыр вя с. О да чох тяяжжцблянир. Билирсян, дцнян Бадйушла Мцслцм Лянкярана эедяндя йолцстц йаныма редаксийайа эялмишдиляр. Онларла бирэя эяздийимиз хош эцнляри хатырладыг. Онларла эюрцшмяйим йахшы олду. Сянин щаггында данышдылар… Сюз вердим ки, сянинля бирэя онлара гонаг эедяжяйик. Бу эцн семинарийа мцяллимим Фиридун бяй Кючярлидян мяктуб алмышам, сорушур ки, доьрудан да мян Ялинин бажысы иля евлянирям? Онун арвады сяни таныйыр вя чох тярифляйир, онлар бизи тябрик едирляр» (5).

        «Мяним язиз Мялейкям, сянин мяктубуну алдым, билсян нежя севиндим, ону бир нечя дяфя охудум. Язизим, севинжим, мяним Мялейкям! Сян дарыхырсан! Мян еля бикефям ки, сяни бу анда яйляндиря, севиндиря билмирям. Язизим, юзцня бир мяшьулиййят тап вя дарыхма, мян вар эцжцмля чалышажаьам ки, тойумузу йахынлашдырым. Аллащ хатириня, юзцнц гору, мяним цчцн наращат олма. Щяр заман сяни севян, ряфигин Узейир, эюрцшянядяк, язизим, севимлим» (6).

        Лакин йени ясяр цзяриндя иш чох эярэин вя ясяби атмосфердя эедирди. «Тярягги» гязетинин ятрафында баш верянляр Цзейири хошаэялмяз щадисялярин мяркязиня салмышды. «Язизим, мян гязетин баьланмасындан мяйус дейилям, чцнки охужуларын яксяриййяти, бакылылар, няинки гязети севмирдиляр, щятта дцшмянжясиня мцнасибят бясляйирдиляр. Бу гязетя эюря мян хошаэялмяз анлар йашамышам»
(7).

        Цзейир щансы хошаэялмяз анлардан данышырды?

        1909-жу илдя Цзейирин бястякарлыг фяалиййяти вя илк мусиги ясярляри мусигийя аид олмайан бир сябябдян мятбуатын вя ижтимаиййятин диггят мяркязиня эятирилир. «Зянбур» сатирик ъурналында «Лейли вя Мяжнун»а, Цзейир бяйя гаршы щцжумлар – фелйетонлар, карикатуралар манъетя чыхарылыр. Тякжя 1909-жу илин ийулундан декабрынадяк «Зянбур»да Ц.Щажыбяйлийя вя онун операларына гаршы гара пиарын классик цслубунда доггуз йазы, бир нечя карикатура чап олунмушду. Сябяб ня иди? Азярбайжан жямиййятиндя мцсялманларын тярягги щявяси вя истедадыны якс етдирян, гцрур щисси иля фяхр едилян операны, Цзейир Щажыбяйлини тянгид, бязян дя тящгир обйектиня чевирян амиллярин архасында няляр вя кимляр дурурду? Арашдырмалар илк бахышда мусиги полемикасы эюрцнтцсц архасында тамамиля башга сябяблярин олдуьуну цзя чыхартды. Бу, ясл гярязли гисас кампанийасы иди. «Тярягги»нин редактору Ящмяд бяй Аьайевин мювжуд чар щакимиййятиня мцхалиф мювгейи, онун 1905-жи ил ермяни таланлары вя терроруна гаршы мцбаризя цчцн йаратдыьы «Дифаи» тяшкилатындакы фяалиййяти чар мямурларыны гязябляндирмиш вя о, эетдикжя эцжлянян тязйигляр, малиййя проблемляри цзцндян Азярбайжандан Тцркийяйя чыхыб эетмяйя мяжбур олмушдур. Гязетдя редактор мцавини ишляйян Ц.Щажыбяйов Ящмяд бяйин мцдафиясиня галхыр. Еля бу да операйа, Цзейир бяйя бястякар кими ачылан тянгид атяшинин ясл сябяби иди. Тянгид, бязян ися тящгир дальасынын ясил сябяби мусиги проблемляри мцстявисиндя дейил, Я.Аьайевля ялагядар йаранмыш вязиййятин ичиндян доьмушду. Зянбурчуларын операйа гаршы «мцщарибясиндя» ясас щядяф мусиги ясярляринин юзляри дейил, Я.Аьайевин мцдафиясиня сясини ужалтмыш, онун Тцркийяйя мцщажирятиндян сонра «Тярягги»йя редакторлуг едян Ц.Щажыбяйлинин юзц иди. «Дякял ев тикдирмяйян, банкларда пул сахламайан, явязиндя «миллят балаларынын тялим вя тярбийясиня жящд едиб дя валидейн тяряфиндян тяшяккцрляр алмаьы, гязетяляря йазмаг, ящалийя хидмят етмяйи вя йаддан чыхмыш лящв вя ляябалты олмуш мусигимизи дирилтмяйи вя щяр кясин ряьбятиня мязщяр чалышмаьы» цстцн тутан Ц.Щажыбяйли йерлипярястлийи гызышдыран зянбурчулара жавабында йазырды: «Мяни бящаня едиб дя йекдил вя йеквцжцд олмасы лазым эялян миллятимизин ичиня «гарабаьлы», «бакылы» кими фитняянэиз мясяляляр салмасынлар. Мяним Ящмяд бяйи мцдафия етмяйим щеч кимя ихтийар вермяз ки, аралыьа «бакылы», «гарабаьлы» мясяляси салсын» (8). Цзейир Щажыбяйов вя онун операсы щагда щязйянат сюйляйянлярин ясас мягсяди вя гайясини мцасирляри чох эюзял баша дцшцрдц. Щясян бяй Зярдабинин гардашы оьлу ъурналист Рящим бяй Мяликов йазырды: «Зянбур» ъурналы юз зярбялярини илк нювбядя «Тярягги» гязетиня тяряф тушлады вя онун щазырки редактору Щажыбяйовдан башлады. Бу адамы лякялямяк цчцн ялиндя щеч бир дялил олмадыьындан ону «Лейли вя Мяжнун» операсынын тяртибчиси кими тянгид етди. Биз Щажыбяйов гардашларыны мцдафия етмяк фикриндян чох узаьыг... Гой мусигини биздян йахшы баша дцшянляр операнын нюгсанларыны эюстярсинляр. Анжаг «Зянбур»ун бу опера барясиндяки мягаляси онун мцяллифиня гязябля щцжум етмяк цчцн йазылмышдыр. Операны мусигичилик нюгтейи-нязяриндян тянгид етмяк башга, онун мцяллифини бизим «дястядян» олмадыьы цчцн рцсвай етмяк бир башгадыр» (9). Лакин «Зянбур»ун мювгейи «азярбайжанлыларын мядяни сявиййяси щяля о гядяр йцксяк дейил ки, щяля бир опера да йазсынлар» дейяряк инамсызлыг мювгейиндя дуран зийалыларын фикри иля дя сясляширди. Операнын йарадылмасы цчцн щяля узун мцддят вахт лазым олдуьуну иддиа едянляр, бу йюндяки тяшяббцсляря «примитив» дейя лаь едян, 23 йашлы Цзейир бяйя дя мцяййян мянада «йухарыдан ашаьы бахан интеллиэентляр» иди.

        «Йевропалылар бир опера вцжуда эятирмякдян ютяри ня гядяр зящмят чякир, ахырда эюрцрсян ки, бир композитор «Верди», «Рубинштейн», йахуд «Бетщовен», «Вагнер» юмцрляринин йарысыны сярф едяндян сонра бир иш ямяля эятирирляр» (10).

        М.Я.Сабир онларын дягиг вя сярраст портретини «Цряфа маршында» йаратмышдыр. Цзейир Щажыбяйову милли эейимдя тясвир едянляр юзляри дя сезмядян «ермянилярдя, щеч тцрклярдя опера йохдур, биздя артыг вар?» дейя фяхр етмяк явязиня, тяяжжцблянян зийалы зцмряси щаггында Цзейир бяй йазырды: «О вахт тцркжя данышмаьы юзляри цчцн «айыб» билян, тцрк гязетялярини яля алмаьы ар щесаб едян бир пара «образавонны» адамларымыз тцрк операларынын дяхи, бир «биабырчылыг» дейя тянгид едиб ляьв едилмясини истяйирдиляр... Авропа мусигисиндян жцзи дя олса бир шей анламайан бу шяхсляр юз «интеллиэент» олмагларыны эюстярмяк цчцн рус опера театрынын ян гиймятли лоъаларында отуруб яснямяйи юзляри цчцн ар щесаб етмяйиб, тцрк операсына «безобразийе» дейя яскик эюзля бахардылар» (11).

        Цзейирин чалышдыьы «Тярягги» гязетинин дя баьланмасы нятижясиндя эянж бястякарын мадди дуруму йалныз «Сяадят» мяктябиндян алдыьы маашдан асылы иди. Мяняви тязйигляря, мадди чятинликляря бахмайараг, Цзейир рущдан дцшмцр, бу щадисялярдян наращат олан Мялейкяйя цряк-диряк верирди.

        Цзейирин Мялейкяйя мяктубундан:

        «Язизим, бизим «Тярягги» гязетимизи баьладылар, ону нашир биздян асылы олмайан сябяблярдян юзц баьлады. О бири «Иттифаг» гязети дя баьланды, амма ону щюкумят баьлады. Мяним язизим, амма сян мяйус олма, мяним «Сяадят» мяктябиндя йерим вар, мяни ора ишя чаьырырлар. Бундан башга мян башга иш тапмайана гядяр нашир мяня маашымы веряжяк. Дарыхма, мян юзцмя даща сабит вя даими иш йери тапажам» (12).

        «Шейх Сянан» операсынын нязм парчаларынын йазылмасыны бястякар актйор Щажыаьа Аббасовун тювсийяси вя васитячилийи иля дярбяндли шаир Мирзя Сямяндяря сифариш етмишди.

        « Мян 1907-жи илдя Петровск-Портда ( о заман Мащачгаланын ады иди- Я.Ф.) олдуьум заман Мирзя Сямяндяри ора дявят етдим. Цзейир бяй Щажыбяйлинин тапшырыьы иля «Шейх Сянан» дастаныны шеирля йазмаьы ондан хащиш етдим. Мирзя Сямяндяр бу тяклифя разы олду. О, цч ай мяним йанымда галыб, дастаны йазды» (13).

        Мирзя Сямяндяр классик гязял яняняляриндя шеирляр йазан танынмыш шаирляриндян бири иди. « О, ябядян там мянасы иля бир шаир щяйаты кечирирди. Щям дя орта яср шаир щяйаты… Бир эцн бириси яэяр Гаат вя щяняфилярин насыл щяйат кечирмясини шяхсян эюрмяк истясяйди, кифайят едярди ки, Мирзя Сямяндяри эюрсцн. Мирзя Сямяндяр кяндисинин щяжвляри иля мяшщурдур. О, Сейид Язим киби бир дащи шаири щяживи иля сусдурмушду. Онда пяк тцаф щаллара тясадцф едилирди» (14).

        Опера цзяриндя ишлярин ян гызьын чаьында хасиййятжя «чох ясяби вя тцндмяжаз, ичкийя алудя» инсан олан Мирзя Сямяндяр шеирлярини эери тяляб етмишди. Онун бу аддымыны Цзейиря гаршы чох сярт вя сцрякли тянгид дальасынын тясири иля изащ етмяк олар. Амма щадисяляр бунунла битмямишди. Чцнки бир мцддят сонра Мирзя Сямяндярин ады артыг « Шейх Сянан» операсынын мцяллифи кими щалланмаьа башланылыр.

        «Бу эцнлярдя Бакы Морской собранийесинин залында мцсялман артистляри тяряфиндян « Шейх Сянан» адлы опера – Мирзя Сямяндяр тясниф етдийи ойнанажагдыр» (15).

        Вязиййяти арашдыран цзейиршцнас алим М.Асланов бу ишин дя архасында эянж бястякара тязйиг кампанийасыны тяшкил едянлярин дурдуьу гянаятиня эялмишди.

        «Эцман етмяк олар ки, Мярдяканда А.Ашурбяйовун баьында … Ж. Бцнйадзадя, О.Оружовун вя башгаларынын иштирак етдийи мяжлисдя эянж бястякар Цзейир бяйя бядхащлыг едянлярин фитвасы иля Мирзя Сямяндяри гызышдырыб «Шейх Сянан»ын нязмини бястякардан эери алдырсынлар... « Шеир вар, юзцмцз мусиги гошарыг, опера ямяля эяляр…» хяйалы иля бядхащлар юз ниййятляриня чатыблар» (16).

        Ялбяття, ортада щеч бир опера йох иди. Мирзя Сямяндярин опера йазмасы бир шайия иди. Амма бу, бястякары ясябляшдирян, ону мянян сарсыдан, ращатсыз едян шайия иди. Амма бу аддым бястякары чох чятин бир вязиййятя салмышды. Зянбурчулар операны « ады вар юзц йох» ясяр кими «тяблиь» едирдиляр. Йаранан сюз-сющбяти арадан галдырмаг цчцн «Нижат» жямиййяти щятта мятбуатда хцсуси бир елан вермяли олмушду.

        « «Нижат жямиййяти» биздян хащиш едир хябяр веряк ки, мцсялман драм труппасы тяряфиндян ойнанылажаьы елан едилян « Шейх Сянан» операсы мяшщур мцсялман бястякары Щажыбяйовун ики илдян бяри цзяриндя ишлядийи опера дейилдир» (17)

        Ц.Щажыбяйли либреттойа ( онун 1909-жу илин апрел-ийул айларында юз гязетиндя сусмасы бунунла изащ олуна биляр) яввялки шеирлярин явязиня шифащи халг ядябиййатындан сечдийи парчалар дахил едир вя онлары щазыр вокал нюмряляря уйьунлашдырыр.

        Операнын гыса мязмунуну бястякарын йазы тярзи сахланылмагла веририк (18).

        Ы шякил. Шейх Сянан Бялх шящяриндя Мяккя зийарятиня эетмяк цчцн щазырлыг эюрцр. Халг онунла видалашмаьа эялмишдир. Карван артыг йола щазырдыр. Щамы сон ибадятя жям олмушдур. Шейх Сянан халга сон нясищятлярини едир. Лакин о, чох гямлидир.

        ЫЫ шякил. Эцржцстан халгы шянлик едир. Хумар юз ряфигяляри арасында чох пяришандыр. Онун кюнлцнц ачмаг истясяляр дя мцмкцн олмур. Эянж эцржц Хумары севир. Лакин Хумар она гаршы биэанядир. Бу вахт мцсялманларын карваны йахынлашыр. Эцржцляр онлары йахшы гаршылайыр. Хумары эюрян Шейх Сянан щейрятя дцшцр.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page