УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ВАСИФ АДЫЭЮЗЯЛОВУН СИМФОНИК ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНА БИР БАХЫШ
Имруз ЯФЯНДИЙЕВА
Search

УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ЦЗЕЙИР БЯЙИН ЙЕТИРМЯСИ (Яшряф Аббасов - 90)
Жямиля ЩЯСЯНОВА
ВАСИФ АДЫЭЮЗЯЛОВУН СИМФОНИК ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНА БИР БАХЫШ
Имруз ЯФЯНДИЙЕВА
ЯМИНЯ ДИЛБАЗИНИН РЯГС ТЕАТРЫ
Офелийа ЗЕЙНАЛОВА

 


Турана гылынждан
даща кяскин улу гцввят
йалныз мядяниййят,
мядяниййят, мядяниййят!..

       

Азярбайжан мусиги мядяниййятиндя бюйцк бястякарымыз Васиф Адыэюзяловун дяйярли ясярляри хцсуси йер тутур. Бястякарын бир чох ящямиййятли ясярляриндя «Инсанда инсанлыьын тяряннцмц» (Анар) амили башлыжа рол ойнайыр. Вахтиля бу сюзляри Анар йазычы Рцстям Ибращимбяйов щаггында демишдир. Биз бу эюзял сюзляри Васиф Адыэюзяловун мусигисинин ящямиййятини, бядии дяйярини ачмаг цчцн истифадя едирик.

        Бястякарын милли мянсубиййяти симфоник ясярляринин мязмуну, галдырдыьы бяшяри проблемляр, йаратдыьы образлар, онун щансы мусигийя мянсуб олдуьунун парлаг эюстярижисидир.

        Васиф Адыэюзяловун йаратдыьы эюзял ясярляри няинки Азярбайжан, щямчинин дцнйа халгларынын вя хцсусиля тцрк халгларынын тяряггисиндя, милли интибащында бюйцк рол ойнайыр.

        Васиф Адыэюзяловун эениш йайылмыш вя халг тяряфиндян севилян ясярляри дярин фялсяфи идейасы, вятяндашлыг гайяси, емосионаллыьы, ещтираслыьы, милли яняняляря баьлылыьы, инжя психолоэизми вя шаираня лиризми иля сечилир.

        Щяр бир эюркямли бястякар кими Васиф Адыэюзялов истяр мющтяшям глобал консепсийалы ораторийа, симфонийа вя йахуд опера олсун, истярся дя инсан гялбинин дахили алямини арзуларыны, бир овгатыны ифадя едян эюзял мащны - бунларын щяр бириндя бястякар бюйцк вя тякрарсыз сяняткар кими чыхыш едир.

        Мараглыдыр ки, сянят йолунун мцхтялиф мярщяляляриндя эюркямли сяняткар мцражият етдийи бцтцн ъанрлары мусиги дили бахымын-дан зянэинляшдирмишдир.

        Бу мягалядя биз бястякарын симфоник йарадыжылыьыны милли яняня-ляр контекстиндя нязярдян ке-чиряжяйик.

        Васиф Адыэюзялов юз арзусуна чатыр: о, дащи Гара Гарайевин бястякарлыг синфиня, фортепиано ихтисасы цзря ися Симузяр Гулийева-нын синфиня дахил олур.

        Тялябялик илляриндя йаратдыьы симфоник оркестр цчцн «Гящряман-лыг поема»сы Икинжи республика эянжляр фестивалында Ы дяряжяли диплома лайиг эюрцлдц. Щяля тялябя икян Васиф Адыэюзяловун ясярляри П. Чайковски адына Москва Консер-ваторийасында Азярбайжан Инжя-сянятинин наилиййятляриня щяср олун-муш консертлярдя уьурла сяслянди.

        Эюзял романтик вя шаираня образларла сяжиййялянян «Биринжи симфонийа» В. Адыэюзяловун диплом иши олду. Бу симфонийа эяляжяйя вясигя вя ейни заманда ахтарышлар дюврцнцн йекунудур. Эянжлик тяравяти иля ашыб – дашан бу симфонийаны жидди Дювлят имтащан комиссийасы йекдилликля йцксяк гиймятляндирди. Олдугжа сямими вя цряйяйатан мусигидя эянж мцяллифин бажарыьы, профессионаллыьы драматурэийада юзцнц бцрузя верир. Тязадлы мювзулары мющтяшям сяпкидя шярщ етмяк мейли онун йарадыжылыг тяхяййцлцндя симфоник башланжыьын цстун мювге тутмасыны мцяййянляшдирмишдир. Вя ян башлыжасы одур ки, «Биринжи симфонийа» милли мусигинин вя классиклярин яняня-ляриня садиг галмаг мцнасибятини бир даща тясдиг етмишдир. Бцтцн бу жизэиляр Васиф Адыэюзяловун сонракы симфонийа-ларында даща йени, емосионал, бядии сявиййядя ачылажагды.

        Васиф Адыэюзялов щаггында щюрмятли профессор Ц. Иманованын сюзлярини хатырлатмаг истяйирям: «Васиф Адыэюзялов эцжлц милли щиссийата малик олан сяняткардыр. Тябии ки, бу ифадяни эениш мянада гябул етмяк лазымдыр. Бир тяряфдян, бястякар мцяййян мцщитдя – мяшщур ханяндя аилясиндя бюйцйцб, ону муьам сяняти, фолклорла сых баьлайан телляр вар.

        Диэяр тяряфдян, Васиф Адыэюзялов вятянпярвяр сяняткар олдуьуна эюря онун йарадыжылыьында Вятян, йурд, торпаг анлайышы чох важибдир. Бястякар юз мусигисиндя тез - тез тарихимизин кечмишини якс етдирир. Ейни заманда о, мцасир дюврцмцзцн дя ажыларыны унутмур. Одур ки, о, щяр заман юзцнямяхсус вятянпярвярлийини мцхтялиф ясярляриндя якс етдирир.

        Дедийимизин тясдиги кими бястя-карын «Чанаггала» ораторийасыны эюстярмяк олар. Васиф Адыэюзялов Тцркийянин тарихиндя чох бюйцк ящямиййят кясб едян мювзуйа мцражият едяряк, ону гялбиня йахын олан бир мювзу кими истифадя едир. Мящз буна эюря бу ясяр гейри – ади тясир баьышлайыр вя Васиф Адыэюзялову щаглы олараг тцрк бястякары кими гябул едирляр.

        Бястякарын муьам, фолклора олан мцнасибяти чох мараглыдыр. Цмумий-йятля, Васиф Адыэюзялов бу мян-бядян чох сямяряли истифадя едир. Беля ки, о, бирбаша муьамдан бящрялянир, ону дягигликля ясяр-ляриндя сясляндирир.

        Ону да ялавя етмялийик ки, муьамы эюзял билдийиня эюря бястя-кар ону чох сярбяст дя истифадя едир. Бу, бир муьамын башга муьама кечмяси иля баьлы ола биляр.

        Шцбщясиз, Васиф Адыэюзялов бюйцк сяняткар вя ейни заманда, жидди тяжрцбяли олдуьуна эюря ясл йарадыжылыг потенсиалыны бажарыгла чатдырыр вя ону бядии бахымдан зянэин ясярлярин йаранмасына йюнялтмиш олур. Бу йолда ялдя олунмуш уьурлары милли мусигимизин бюйцк вя ящямиййятли уьурлары кими ябяди йашайажаг».

        Васиф Адыэюзялов цч симфонийанын, симфоник поема-ларын – «Гящряманлыг поемасы», «Африка мцбаризя едир», «Мярщяляляр», «Байрам увертцрасы»нын, даща сонра вокал – симфоник поемаларын, симфоник оркестрин мцшайяти иля дюрд ройал цчцн йазылмыш «Поема», «Сеэащ» муьам – симфонийасынын мцяллифидир. Ады чякилян ясярлярдян щяр бири бястякарын йарадыжылыьында мцщцм мярщяляйя чеврилмиш, Азярбайжан симфонизминин мцряккяб консептуал инкишафынын мцасир мярщялясиндя йени бир сящифя ачмышдыр.

        Васиф мцяллим цчцн симфонийанын йаранмасы йени инсанын дцнйайа эялмяси иля баьлыдыр. Бу мцнасибятля онун идейалары санки академик Б. В. Асафйевин симфонийа щаггындакы дярин дцшцнжялярини якс етдирир: «Щяр йени симфонийа иля бястякарын мянявиййатында йени инсан йараныр. Бястякар симфонийа йазаркян эерчякликля цз – цзя эялир, она олан мцнасибятини мусигидя якс етдирир вя бунунла да, юзцнц кяшф едир». Асафйевин дярин мяналы сюзляри симфонийа ъанрынын мцряк-кяблийини вя бядии естетик ящямиййятини бцтцн чятинлийи иля ачыр.

        Нечя ил яввял «Икинжи симфонийа»нын премйерасындан сонра Васиф Адыэюзяловун дедийи сюзляри хатырлатмаг истярдим: «Мящз симфонийада шяхсиййятин формалашмасы просеси диэяр ъанрлара нисбятян даща парлаг ифадя олунур. Симфонийа дярин мяналы олмалы вя тяжяссцм етдирдийи идейаны бцтцнлцкля ифадя етмялидир. Бу ъанрын мигйасы, тембрлярин драматурэийасы, щиссялярин тязадлы гаршылашдырылмасы, мцасир мусиги техникасынын васитяляриндян эениш истифадя етмяк имканы образын дахили инкишафына кюмяк едир. Мяним цчцн йалныз щиссялярин тязадлыьы дейил, щям дя онларын арасындакы ялагя важибдир. Бу, образын модификасийасы цчцн нящянэ, динамик импулс верир».

        Патрис Лумумбанын фажияли юлцмцндян бящс едян «Африка мцбаризя едир» симфоник поемасы Васиф Адыэюзяловун йарадыжылыьында парлаг програмлы ясярдир. Бу поеманын бядии ящямиййяти онун даими актуаллыьындан иряли эялир. Щягигят уьрунда, халглар достлуьу наминя бцтцн бястякарларымызын апардыглары мцбаризяни дя Васиф Адыэюзялов юз ясяриндя ифадя етмишдир. Г. Гарайевин, Ж. Щажыйевин, Ж. Жащанэировун янянялярини давам етдиряряк истедадлы сяняткар бу ясярини беля дцшцнцрдц.

        Щяр бир йени симфоник ясяр – бястякарын йарадыжылыьында йени пилля, мцасир вя бядии – естетик васитялярин, милли мядяниййятин гядим яняняляринин мянимсянилмяси демякдир. Буна мисал олараг, «Байрам цвертцрасы»ны эюстярмяк олар. Бястякарын бюйцк усталыгла йаздыьы бу ясяр тез- тез радио вя телевизийа иля ифа олунур, пленум вя гурултайларын програмларына дахил едилир. Увертцранын лексикасы милли кюкляриня, образларын хцсуси тякраролунмаз эюзяллийиня эюря мцасир вя гейри – адидир.

        Васиф Адыэюзяловун симфонийаларында тясдиг олунмуш цслуб хцсусийятляри, «Байрам увертцрасында» йени бядии – техники васитялярля зянэинляшир. Оркестр дилинин драматурэийасында мцасир симфонизмин хцсусиййятляри йени ифадя васитяляриля зянэинляшир. Мусиги интонасийалар инжи кими сечилмиш, мяналанмыш вя йени нахышларла бязянмишдир.

        Милли янянялярин файдасыны, варислийин мащиййятини горуйан, ХХ ясрин мцхтялиф мяктябляриня вя тямайцлляриня йахшы бяляд олан сяняткар йени йазы цслубларындан эениш истифадя едир. Бу амил бястякарын эяляжякдя «Цчцнжц симфонийасында» чох эюзял тяжяссцмцнц тапыр. «Байрам увертцрасында» тембр драматурэийасы, айры – айры тембрлярин «диалогу» диггяти жялб едир. Щяр бир тембр конкрет мусиги образыны тямсил едир, о санки шяхсляндирилмя функсийасыны дашыйыр, бядии образын тяжяссцмц кими гябул олунур.

        Беляликля, парлаг мусиги тематизми, йцксяк профессионаллыг, бу ъанрда йазыб-йаратмыш классиклярин – Глинка, Шостакович яняняляринин давам етдирилмяси Васиф Адыэюзяловун «Байрам увертцрасына» эениш шющрят вя динляйижи ряьбяти эятирди.

        Азярбайжан симфонизминдя йени сящифя ачан «Цчцнжц симфонийа» Васиф Адыэюзяловун йарадыжылыьында йени сюз олду. Щяйатын мянасы, онун дахили вя глобал зиддиййятляри щаггындакы дярин фялсяфи дцшцнжяляр инсанын мцряккяб аляминин, онун мяняви дцнйасынын айры – айры чаларларыны ачыр, йцксяк етик идеалы ифадя едир. Милли тяфяккцр «Цчцнжц симфонийа» нын консепсийасында мцасир техниканын йени принсипляри иля ориъинал сурятдя узлашыр. «Цчцнжц симфонийа»да вя ондан сонра эялян ясярлярдя Васиф Адыэюзялов (хцсусиля ораторийаларда) симфонизмин драматик, конфликтли сферасына сяй эюстярир. Бястякар интеллектуал – психолоъи мювзуну бядии образларын театралыьы иля бирляшдирмяйя наил олур.

        «Цчцнжц симфонийа»нын конструксийасы – 4 щиссяли силсилядир. Симфонийанын эириш щиссяси аста темпдя башлайыр вя експрессив оркестр дили иля диггяти жялб едир: симли алятлярин (биринжи, икинжи скрипкалар, алтлар) гейри-ади сяслянмяси сонор мусигисини хатырладыр. Мцхтялиф сяс блоклары, сонор дцзцмлярини йарадаркян, симфонийанын Ы щиссясинин фязасыны эенишляндирир.

        Симфонийанын эириши ясярин драматурэийасында «Пролог» функсийасыны дашыйыр вя мящз бурада милли моделин бир эюзял нцмуняси кими кларнетин соло ифасында ещтираслы муьам импровизасийасыны ешидирик. «Мусиги тяфяккцрцнцн категорийасы - сонорлуг» (Й. Н. Холоповун фикри) вя аллеаторика цслубунун синтези Прологун инкишаф просесиня ориъиналлыг эятирир.

        Кларнетин солосу билаваситя симфонийанын Ы щиссясиня апарыр вя йени, олдугжа кяскин, импулсив мювзунун сяслянмяси бизя соната формасынын башланьыжындан хябяр верир. Адятян, соната формасынын консепсийасы Васиф Адыэюзяловун ясярляриндя юзцня мяхсус кейфиййятлярля сяжиййялянир. Ясас партийанын инкишафыны цч мярщяля тяшкил едир вя щяр дяфя оркестр дилиндя йени тапынтылар гейд олунур: тембрлярин «диалогу», сяслярин полифоник бирляшмяси мусигийя хцсуси рянэарянэлик вя тяравят эятирир. Кино мусигисиня вя мцасир театр тамашаларына хас олан кадрларын тез – тез дяйишдирилмяси умумян симфонийанын 1-жи щиссясиндя апарыжы рол ойнайыр. «Фортиссимо»дан сонра гяфлятян сакит, шаираня вя ишыглы кюмякчи партийанын сяслянмяси мусигийя сямимилик вя мещрибанлыг эятирир. Мусигинин сярбяст метр юлчцсу, епиклик, айры –айры сяслярин авазланмасы муьамвари мювзунун йаранмасына имкан йарадыр. Щямин мювзуда Васиф Адыэюзялов бюйцк усталыгла цч муьамын синтезини верир: Шур, Шцштяр, Щцмайун. Мювзунун потенсиал гцввяси санки тядрижян ачылыр вя онун мяфтумедижи характери юзцнц бцрузя верир. «Йени тематик импулсун» (В. Бобровски) мцдахиляси инкишаф просесиня тяравятлилик бяхш едир. Мараглыдыр ки, ишлянмя бюлмясиндя ясас партийа «йумшалыр» вя тядрижян кюмякчи партийанын образ системиня дахил олур. Симфонийанын икинжи щиссяси (Аллегро модерато) ясярин драматурэийасында мцщцм рол ойнайыр. Скертсо мянзяряли, кяскин образларла сяжиййялянир. Оркестр чаларларынын гатылашдырылыб тяравятляшдирилмяси драматуръи хяттин нябзини мцяййянляшдирян цсуллар сырасындадыр. «Аллегро модерато»да ойун лювщясини йарадаркян бястякар мусигийя санки тязадлыг эятирир.

        Икинжи щиссяйя (ейни заманда бцтцн симфонийайа) нцфуз едян остинато принсипи инкишаф просесини динамикляшдирян апарыжы амилдир.

        Узунмцддятли остинатолар, ифадяли фактура тязадлары, полифоник цслубун эярэинлийи – бу хцсусиййятляр икинжи щиссядя вя сонралар силсилянин бцтцн щиссяляриндя юз инкишафыны тапыр. Симфонийанын ЫЫЫ щиссясини (Анданте) жясарятля «медитасийа» адландырмаг олар. Сясин, персонификасийасы, драматуръи функсийасы да мцяллифин реъиссор кейфиййятляриня дялалят едир. Билдийимиз кими, мювзуларын бир рцшеймдян тядрижян йаранмасы муьам мелосунун тяшяккцлц цчцн хасдыр. Щярякят просесиня дискрет жизэиляр ашылайан ЫЫЫ щиссянин гурулушуну експрессив интонасийа ващидлийи вя хцсуси профессионаллыгла узлашдырылан муьам тематизми щямин щиссянин драматурэийасыны зянэинляшдирмишдир.

        Муьам тематизминин ясасыны цчханяли фраза тяшкил едир вя онун потенсиалы олдугжа гцввятлидир. Щямин тематизмин икинжи дяфя тякрары «Чащарэащ» муьамынын даща да айдын – ашкар сяслянмясиня дялалят едир. Билдийимиз кими, «Чащарэащ» муьамынын «Мянсуриййя» шюбясиндя «Мирзя Щцсейн Сеэащы» муьамынын ряван щярякятли кечиди пейда олунур. Мящз буна эюря лад бойасы (ре бекар – ре дийез – ре бекар) бурада «Сеэащ»дан «Чащарэащ»а вя эери гайытма просесини эюстярир.

        Муьам тематизминин цчцнжц дяфя сясляндирилмяси «Анданте»нин фязасыны эенишляндирир, мювзунун йени мярщяляйя кечмясиня имкан йарадыр. Бу мярщялядя хцсуси олараг виола аляти иля бас – кларнетин «диалогу» диггяти жялб едир вя бу бюлмядя «щармонийанын контрапунктик консепсийасы» (Й. Н. Холопов), мелизмлярин яняняви тятбиги, сакит реэистр гаршылашдырмалары ЫЫЫ щиссянин цмуми характериня бянзярсиз жизэиляр ашылайыр.

        «Анданте»нин орта бюлмясиндя йени «остинат сыралары» мусигийя эярэинлик эятирир вя щямин «остинат сыралары» фонунда медитатив мювзу сяслянир. «Анданте»нин репризасы эюзял ифадяли вя зянэин оркестр дили иля сяжиййялянир.

        Жясарятля демяк олар ки, медитасийа ЫЫЫ щиссядя цмумиляшдирижи функсийа ижра едиб, ифадяли тязад йаратмагла йанашы, щямчинин, емосионал образын ардыжыл инкишафынын даща бир мцщцм щалгасыдыр. Мусиги фикринин тядрижян ачылмасы апарыжы интонасийа юзяйинин формайарадыжы хцсусиййяти, инкишафын профессионаллыьы вя динамик мярщяляляря «бюлцнмяси» - муьамдан эялян жящятлярдир.

        Симфонийанын финалы – Аллегро нон троппо – ясярин драматурэийасыны цмумиляшдирир, щяйат лювщяляри санки мцяллифин тяхяййцл сцзэяжиндян кечиб якс олунур. Дюрдцнжц щиссянин мусигиси бястякарын йцксяк профессионаллыг сявиййясини, йарадыжылыьынын мцряккяблийини тясдиг едир. Бу щиссядя бястякарын полифоник сяняткарлыьы ян йцксяк зирвяйя галхыр. Диэяр тяряфдян, бу щиссядя медитасийа принсипи йени бойаларла зянэинляшир.

        Симфонийанын финалында бястякар башга щиссялярин ритм – интонасийаларыны сясляндирир.

        Васиф Адыэюзяловун новатор симфонийалары бир чох эюркямли дириъорларын репертуарына дахил олуб. Мцнтязям олараг, бу эюзял ясярляри мцхтялиф консерт салонларында, радио вя телевизийада ешидирик.

        Мягалями эюзял ифачымыз, Азярбайжан Республикасынын Халг артисти, профессор Рамиз Гулийевин сюзляри иля тамамламаг истярдим: «Васиф Адыэюзялов мяним цчцн ясярлярини севя – севя ифа елядийим, бцтцн динляйижиляр тяряфиндян ясил мящяббятля гаршыланан бир бястякардыр. Демяк олар ки, юз вятянимиздя вя сяфярдя олдуьум бцтцн харижи юлкялярдя онун бюйцк усталыгла, сяняткарлыгла гялямя алдыьы ясярляринин тякрар – тякрар алгышландыьынын шащиди олмушам. Онун щансы ъанрда бястялядийиндян асылы олмайараг, щамысы мусиги хязинямизин инжиляридир». Она эюря ки, халгдан алдыьыны халга лайигинжя гайтара билян истедад сащибидир.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page