УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ЯМИНЯ ДИЛБАЗИ РЯГСЛЯРИНИН ТЕАТРАЛ ТЯБИЯТИ
Офелийа ЗЕЙНАЛОВА
Search

УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
РЯСУЛ РЗА ВЯ МУСИГИ (Рясул Рзанын анадан олмасынын 100 иллийиня щяср олунур)
Земфира СЯФЯРОВА
ВАГИФ МУСТАФАЗАДЯНИН МУСИГИ ДИЛИНИН НОВАТОРЛУЬУ
Имруз ЯФЯНДИЙЕВА
УНУДУЛМАЗ БАБА МАЩМУДОЬЛУ МИРЗЯЙЕВ
Амалийа ЖЯФЯРЗАДЯ
СЯНЯТИН АРИФИ
Бянювшя РЗАЙЕВА
АЗЯПРБАЙЖАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ЯМЯКДАР ИНЖЯСЯНЯТ ХАДИМИ ЭЮРКЯМЛИ АЛИМ, ПЕДАГОГ, ИЖТИМАИ ХАДИМ, ПРОФЕССОР ЕЛМИРА АБАСОВАЙА ЩЯСР ОЛУНМУШ ЕЛМИ-НЯЗЯРИ КОНФРАНС
Материалы щазырлады: Зцмрцд ДАДАШЗАДЯ
ЕЛМИРА АБАСОВА МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНИН АРАШДЫРЫЖЫСЫ КИМИ
Зцмрцд ДАДАШЗАДЯ
ЕЛМИРА АБАСОВАНЫН ТЯДГИГАТЛАРЫНДА НЯЗЯРИ ПРОБЛЕМЛЯРИН АРАШДЫРЫЛМАСЫ
Имруз ЯФЯНДИЙЕВА
УНУДУЛМАЗ АЛИМ
Шящла ЩЯСЯНОВА
МЦЯЛЛИМ ЩАГГЫНДА ДЦШЦНЖЯЛЯР...
Лейла МЯММЯДОВА
Е.АБАСОВАНЫН ЕЛМИ-ТЯДГИГАТЛАРЫНА ДАИР (МУСИГИШЦНАС ТЯЛЯБЯ ВЯ ДИССЕРТАНТЛАРЫН МИСАЛЫНДА)
Цлвиййя ИМАНОВА
ЯМИНЯ ДИЛБАЗИ РЯГСЛЯРИНИН ТЕАТРАЛ ТЯБИЯТИ
Офелийа ЗЕЙНАЛОВА

 


Яминя Дилбази рягсляри ичиндя юз ашыры театраллыьы иля сечилян рягслярдян бялкя дя биринжиси “Ваьзалы-Мирзяйи” рягсидир. “Ваьзалы” вя “Мирзяйи” юз лад системиня вя сяслянмясиня эюря бир-бириня чох йахындыр. Диэяр тяряфдян, Камал Щясяновун йаздыгларындан чыхыш едиб дейя билярик ки, щяр ики рягс цчцн сон дяряжя зяриф, цряйяйатымлы мелодийа, инжя, йумшаг щярякятляр характерикдир. “Ваьзалы” вя “Мирзяйи” рягсляри барясиндя бир сыра ядябиййатда “гядим” сюзцнцн ишлянилмясиня бахмайараг онларын щяр икисинин биткин форма алмасы тягрибян ейни бир вахта - ХЫХ ясрин орталарына, - тясадцф едир. Щятта “Мирзяйи” рягсинин мцяллифи дя олдуьу сюйлянилир: “Мирзяйи” рягси “гарабаьлы ней чалан Мирзя тяряфиндян тягрибян 1860-70-жи иллярдя йарадылыб. Мцяллиф рягся юз адыны вериб. Йцз илдян чох кечмясиня бахмайараг рягс юз тяравятини итирмямишдир. Халг арасында мяшщур олан ряггас вя ряггасялярин, демяк олар ки, “Мирзяйи” рягсини юз репертуарына дахил едиб. “Мирзяйи” еля рягслярдяндир ки, эюзяллийиня, няжиблийиня эюря вя гялби охшайан хош мелодийасына эюря” (3) сечилир.

        Бу рягси гызлар коллектив шякилдя ифа едирдиляр, соло партийа ися Яминя Дилбазийя щяваля олунмушду. Яминя Дилбази бу рягси стяканларла ойнайырды. Эялин кими бязянмиш ряггася щяр ялиндя бир жцт стякан сящняйя чыхырды. Стяканлара йарыйа гядяр долдурулмуш су вя йа чай олурду. Ряггася бу стяканларла мусигинин такт вя ритминя уйьун шякилдя рягс етмяйя башлайырды, гугу гушу кими сящня мяканында сцзцрдц вя щятта такта уйьун стяканлары бир-бириня вуруб жинэилдядирди. Диэяр гызларын йалныз бир ялиндя стякан олурду. Бу рягс бир нечя версийада ойнанылыб. Рягсин беля бир варианты да мювжуд олуб ки, стяканлары сящняйя башына мяжмяйи гоймуш бир ряггас чыхарырды вя ряггасяляр сцзя-сцзя бир-бир эялиб щямин стяканлары эютцрцрдцляр вя рягся давам едирдиляр. “Ваьзалы-Мирзяйи” рягсинин бцтцн жаны, естетик эюзяллийи онун соло ифачысындан асылы иди. Бу рягсин бцтцн емосионал аьырлыьы, бцтцн профессионал йцкц Яминя Дилбазинин чийинляриня дцшцрдц. Биринжи: Яминя Дилбази дюрд стяканла рягс едирди; Икинжи: Яминя Дилбази сящнядя диз вуруб чох чятин пластик ойун эюстярирди. Бу пластик елементля рягс артыг щарадаса лап сирк тамашасына, - “каучук” амплуасында чалышан актйорун нюмрясиня, - бянзяйирди. Бу заман Яминя Дилбазинин голлары санки узаныб “стякантажлы” илан кими гыврыла, бурула билирди вя еля бил ки гайыдыб йенидян онун юз бядяниня сарылырды. 1938-жи илин Москва декадасы барясиндя йазылан ижмал мягалялярдя “Стяканларла рягс” испанларын кастанйетлярля рягси кими гавранылырды. Яслиндя, стяканларла рягс кастанйетлярля рягсдян гат-гат аьыр вя мцряккяб иди. Кастанйетляр яэяр ял дараьына кечирилиб бармаглары мяшьул едирдися, бурада бцтцн бядян стяканларын таразлыьына йюнялик бир пластика чянбяриндя щярякят едирди. Беля ки, мцвазинятин азажыг итирилмяси стяканларын ялавя жинэилдямясиня вя йа онларын ашмасына, суйун даьылмасына эятириб чыхара билярди. Щятта гастроллар заманы Яминя Дилбазийя йахынлашыб ондан стяканлары ялиня ня иля баьладыьыны сорушмушдулар. Бу барядя Яминя Дилбазинин юзц дейир: “Пакистанда консерт програмы иля чыхыш едирдик. “Мирзяйи” рягсини ифа едиб сящняни тярк етдим. Грим отаьында палтарымы дяйиширдим ки, гапы дюйцлдц. Ичярийя цч няфяр вя бир тяржцмячи эирди. Мялум олду ки, бунлар кино актрисаларыдыр. Онлар мяндян хащиш етдиляр ки, стяканла “Мирзяйи” рягсини ифа едим. Мян тажымы башыма тахмаг истяйяндя онлар тякид етдиляр ки, еля беляжя ойнайым (мян онларын фикрини баша дцшмцшдцм. Онлар еля билирдиляр ки, мян стяканлары ялляримя йапышдырыб ойнайырам). Стяканлары эятиздирдим, гойдум овжума. Онлар стяканларын алтыны ялляриля йохладылар. Вя мян ойнамаьа башладым. Ахырда ися стяканын ичиня тюкцлмцш суйу кянара тулладым. Онлар щейрятлярини эизлядя билмирдиляр. Ханымлардан бири юз голундакы гиймятли голбаьы ачыб мяним голума тахды” (1). Щягигятян, бу рягс бюйцк усталыг, тяжрцбя вя пластик имканлар тяляб едян бир рягс иди, сейрчиляри щейрятляндиряжяк бир рягс иди.

        Яминя Дилбази, доьрудан да, бир ъонглйор мящарятиля ялиндя тутдуьу стяканлары ял дараьыны ежазкаржасына бура-бура мцхтялиф сямтлярдя щярлядирди вя нящайят, яйляшдийи йердян ещмалжа архайа эедирди. Ряггася йарымкюрпц вязиййятини алдыгдан сонра йеня дя яввялки кими бюйцк бажарыгла башы, синяси цзяриндя голларыны илан кими ойнада-ойнада стяканлары щярлядирди. Сюзцн ясл мянасында бу, артыг рягс йох, монотамаша иди. Сейрчиляр сирк тамашасында олдуьу кими няфяслярини дярмядян рягся тамаша еляйирдиляр, сящнядя олан диэяр рягс иштиракчыларыны унудурдулар вя нязярлярини бир ан да соло ифачыдан айырмырдылар. Биз еля щесаб едирик ки, Яминя Дилбази рягсляринин монотамашайа чеврилмяси мящз бу рягсдян башлайыр. Тябии ки, бу рягсин пластик идейасы иля “Соналар эюлц” балетинин пластик идейасы арасында мцяййян аналоэийа тапмаг мцмкцндцр. Лакин Яминя Дилбази бу пластик идейаны милли материалда еля “яритмишди” ки, бу рягсин юзц там ориъинал бир шедевря чеврилмишди. Бизя еля эялир ки, “Ваьзалы-Мирзяйи” мелодийасында ойнанылан стяканларла рягс Азярбайжанын милли “Соналар эюлц” балетидир. Щярчянд ону да мягамындажа вурьуламаг лазымдыр ки, Яминя Дилбазинин “Туражы” рягси дя “Соналар эюлц” балетиля мцгайися едилмишди, вя “Туражы” “Соналар эюлц” балетинин милли варианты сайылмышды.

        Эетдикжя театр вя кино Яминя Дилбази йарадыжылыьына даща интенсив шякилдя дахил олурду. Яэяр 1937 вя 1941-жи иллярдя чякилян сянядли киноматериалларда ряггася, садяжя, заманын персонаъларындан биридирся, артыг 1942-жи илдя лентя алынан бядии филмдя мцяллиф-ряггасядир, филмин йарадыжы групуна дахил олан бир шяхсдир. Сющбят эцржц кинематографларынын чякдийи “Эеорэи Саакадзе” филминдян эедир. Бу филмя Яминя Дилбази И.И.Арбатовун тяшяббцсц иля дявят алыр. Бядии филмин реъиссору Михаил Чиаурелидир, мяшщур вя танынан бирисидир, Эцржцстанын щюрмятли сянят адамыдыр вя Верико Анджапаридзе кими боэема бир актрисанын юмцр-эцн йолдашыдыр. Азярбайжанлы ряггася Яминя Дилбазинин бу филмя кастингсиз ясас соло рягс партийасына тясдиглянмяси, щягигятян, мисли эюрцнмямиш бир щадисядир. Нядян ки, эцржц ряггаслыг мяктяби щяр заман шющрятли вя эцжлц олуб: щяля Орта ясрлярдян онларын ряггасяляри Шярг дцнйасында щямишя йцксяк гиймятляндирилиб. Буну вя эцржцляря хас милли тяяссцбкешлийи, бу халгын фактура юзцнямяхсуслуьуну нязяря алараг сюйлямялийик ки, Яминя Дилбазинин филмдя соло рягс партийасына дявят олунмасы эцржц кино тарихи цчцн ясл аксийадыр. Бу филмля баьлы Яминя Дилбазинин данышдыглары сон дяряжя мараглыдыр вя актрисанын рягс мейдачасында адижя рягс етмяйиб бир тамаша ойнадыьыны бир даща эцндямя эятирир.

       Диэяр тяряфдян ися Яминя Дилбази мяктябинин етик принсипляринин мащиййяти бу епизодларда бир даща ачыгланыр. Яминя Дилбази чякилиш павилйонуна эялян кими она Ортачаь Шяргинин сарай ряггасяляри цчцн характерик еротик бир эюрцнтцйя малик либас эейиндирирляр. Азярбайжанлы ряггася щеч бир шейи эюзюнцня алмадан бу эейимдя кинойа чякилмяйяжяйини билдирир, юз йериня эцржц ряггасясинин дявят олунмасыны тяляб едир. Вя щятта бу бир йана: реъиссорун Шащ Аббаса, сарай ряггасясиня мцнасибятини дцзэцн саймыр вя онунла мцбащисяйя эиришир. Бир тящяр Азярбайжан гызыны диля тутурлар, йола эятирирляр, тезжяня бядянинин ачыг щиссялярини белбаьы иля, готаз вя парчаларла юртцрляр, айаьына дикдабан туфли эейиндирирляр ки, отуз алты эцржц ряггасясинин йанында Яминя Дилбазинин бойу балажа эюрцнмясин. Сонралар Яминя Дилбази 500-дян артыг адамын гаршысында ифа етдийи рягс барядя бунлары хатырлайыр: “Еля бурадажа щамынын эюзц гаршысында мян няйя гадир олдуьуму сцбут елямялийдим. Бир гайда олараг балетмейстерляр рягси бу гядяр публика гаршысында гурмурлар, там щазырлыгдан сонра чякилиш групуна тягдим едирляр.. Бурада ися яксиня алынды. Бу, мяним чох бюйцк щяйяжанларым, ясяблярим щесабына баша чатды. Нятижядя, Арбатов мяним рягсими Чиаурелийя эюстяряндян сонра ряггася иля баьлы епизод яввялки ссенаридян фяргли олду, дяйишди. Эюзлянилмядян реъиссор ялини ялиня вурду, мяшги дайандырды, балетмейстеря эюстяриш верди ки, бцтцн 36 ряггася бу ряггася иля шащ арасында пярдя ролуну ойнамалыдыр. Мянся реквизитин эятирдийи нимчя иля онларын арасындан айаьа галхмалыйам. “Короьлу” операсынын мусигисинин мцшайятиля гызлар ял-яля тутуб йаваш-йаваш ятрафа даьылыр вя мян пейда олурам. Рягс щярякятляри иля шащын нязярлярини жялб елямяк истяйир, ону фятщ елямяйя чалышырам. Мяня еля эялир ки, шащын ролуну ойнайан актйор щягигятян мяним рягсимля юзцнц унутду. Икинжи бир тяряфдян дя йериня дцшдц ки, о, мяни актриса кими илк дяфя эюрцрдц. Ня дейим, сюзсцз ки, мян бцтцн бажарыьымы бу рягся гойдум. Мцяллимимин мяня бяслядийи етимады доьрултдум. Ряггася иля баьлы епизодун чякилиши баша чатан кими щамы мяни алгышлады” (2).

       Яэяр ситуасийа анализ олунса, бу епизод щямянжя Яминя Дилбазинин чякилиш мейданында ойнадыьы импровизялярля долу бир монотамаша кими гиймятляндириляжяк. Ссенарийя эюря бу филмдя ряггасядян, садяжя, шащ гаршысында рягс эюстярмяк, шащын дябдяли сарай антураъынын бир яламятиня чеврилмяк тяляб олунмурду. Михаил Чиаурелинин истяйи даща бюйцк иди: Яминя Дилбази бир ряггася кими йох, бир актриса кими чалышмалыйды ки, Шащ Аббас филмдя она вурулсун, ону севсин. Бу да ряггасядян ясл актриса истедады сярэилямяйи тяляб едирди. Яминя Дилбази дя бунун ющдясиндян эялмишди, Шащ Аббас ролуну ойнайан актйору “йериндян тярпятмишди”. Яминя Дилбази бу филмдя тякжя шащ сарайынын ряггасялик мящарятиня малик кукласыны эюстярмирди, о, жанлы, дцшцнжяси, емосийалары олан зяриф, инжя бир мяхлугун образыны йарадырды. Тясадцфи дейил ки, епизоддан сон дяряжя мямнун галан Михаил Чиаурели чякилиш эцнцнцн сящяриси машын эюндяриб Яминя Дилбазини студийайа эятиртдирир вя тязя лентя алынмыш кадрлары Яминя Дилбазийя эюстяриб онун ряггася щаггында фикирлярини сюйлямяйи хащиш едир. Яминя Дилбази кадрда эюрдцйц ряггасяни чох бяйянир вя И.И.Арбатова юзцнцн ондан щеч дя пис олмадыьыны бяйан еляйир. Сян демя, Яминя Дилбази чякилмиш епизодда юзцнц, юз рягсини таныйа билмир. Йалныз икинжи бахышдан сонра она айдын олур ки, кадрдакы ряггася онун юзцдцр. Бу мягам пешякарлыг нюгтейи-нязяриндян бизи ялцстц юзцня чякди. Факт будур ки, ряггася епизоду ойнайаркян дахилян вя защирян еля башгалашыб ки, щятта юз-юзцнц беля таныйа билмяйиб. Бу, щягигятян, йцксяк сяняткарлыг нцмунясинин эюстярижисидир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Жяващир Р.С. Мир Жяфяр Баьыров сифариш эюндярмишди ки, Сталинин гаршысында рягс еляйим. “525-жи гязет”, 1997, 29 октйабр.

2. Ибращим Я.С. Ряггася Яминя Дилбази: албом-монографийа. Бакы: Ишыг, 2000, с.37.

3. Щясянов К.Н. Гядим Азярбайжан халг рягсляри. Бакы: Ишыг, 1983, с.25

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page