ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ГАНУНУ ВЯ ДЦНЙАНЫН ЙАТЫГ СИМЛИ АЛЯТЛЯРИ
Тяраня ЯЛИЙЕВА
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АШЫГ СЯНЯТИНДЯ СИНКРЕТИЗМ ВЯ СИНТЕЗ ПРОБЛЕМЛЯРИНИН ТЯДГИГИ
Ирадя КЮЧЯРЛЫ
АЗЯРБАЙЖАН ГАНУНУ ВЯ ДЦНЙАНЫН ЙАТЫГ СИМЛИ АЛЯТЛЯРИ
Тяраня ЯЛИЙЕВА
Ц.HACЫBЯYLИNИN MAHNЫLARЫNЫN VЯ XOR ЯSЯRLЯRИNИN YARANMA TARИXИ VЯ JANR XЦSUSИYYЯTLЯRИNЯ DAИR
Xumar BAYRAMOVA
MUЬAM KЮKLЯRI VЯ LADLAR
Cяmilя HЯSЯNOVA

 


“Йатыг “ мусиги аляти дедикдя, диз цзяриня гойулуб чалынмасы нязярдя тутулур. Диз цзяриндя вя йа хцсуси дураглар цстцндя архасы цстя гойулдуьундан йатан адама бянзядийи цчцн алятин ады йатыг адланмышдыр. ”Йатыг“ халис тцрк сюзцдцр. Гануну инэилисжя “канон“ адландырырлар, бу кялмя юзц йунан дилиндян эютцрцлцб, чцнки онларын да буэцнки алятдян фяргли ганунлары вардыр. Бязиляри бу фикирдядирляр ки, Фараби гануну тякмилляшдириб, башгалары ися онун ихтирасыны билаваситя Фарабийя мяхсус олдуьуну билдирирляр. Лакин бу фикирляр сящвдир. Археологларын Нейнява шящяриндя апардыглары газынтылар заманы цзяриндя ней, чянэ, ганунда ифа едилян шякилляр олан асари - янтигя тапылмышдыр [6, 58].

        Ганунун тяшяккцл тапмасынын вя дцнйайа йайылмасынын мяркязиндя, ещтималымыза эюря Азярбайжан дурур. Шцбщясиз, Ермянистанда йайылан ганун (ону “канон” адландырырлар) гоншу халглардан яхз едилмишдир. Йерли мусигичилярин фикиляриня эюря, вахтиля Тажикистанда ганун мювжцд олмуш вя ондан бир чох башга алятляр йаранмышдыр [2, 172].

        Сурийада ярябляря мяхсус бир сыра мусиги алятляри эениш йайылмышдыр.

        72 симли ганун да бу алятляр жярэясиндядир. Мусиги алятляринин миграсийасы мцхтялиф сийаси щадисялярля, дювлят гурумлары иля ялагядар олдуьу цчцн ганун мусиги аляти Сурийа яразиляриня дя эедиб чыхмыш вя онларын севимли алятиня чеврилмишдир [1, 32-37]

        Орта ясрлярдя Мисирдя Османлы империйасынын тясири иля бир сыра мусиги алятляри, о жцмлядян ганун мисирлилярин мусиги алятиня чеврилмишдир. Ганун мусиги алятинин йайылма ареалыны дцшцняркян, онун Азярбайжандан кечяряк Иран васитясиля Османлы империйасына дахил олан юлкяляря - Орта Асийа, Яфганыстан, Чин вя Щиндистана йайылмасы фикрини гябул етмяк олар. Башга юлкялярдя бу алят гисмян аз дяйишиклийя уьраса да, Азярбайжан мусигишцнаслары Сяфияддин Урмяви вя Ябдцлгадир Мараьаинин ихтирачылыг сяйи нятижясиндя камил бир алятя чеврилмишдир [4, 365-368].

        Йатыг симли алятляринин садядян мцряккябя доэру инкишафы сон мярщялядя ганун мусиги алятинин мейдана эялмясиня сябяб олмушдур.

        “Азярбайжан гануну” адыны алмыш 72 цчяр симли гануну мцхтялиф халгларын йатыг симли мусиги алятляри иля мцгайися едяркян мараглы нятижяляр чыхармаг мцмкцндцр.

        Чаьдаш Иранда сантурун щазырланма гайдасы белядир: Сянтур гоз аьажындан щазырланыр. Сянтурун бюйцк тяряфинин узунлуьу 90 см, кичик тяряфинин узунлуьу ися 36 см-дир, ени 38, щцндцрлцйц ися 17 см олур. Бу алятин цст цзцнцн галынлыьы 6 см, алт цзцнцн галынлыьы ися 9 см-дир. Сянтурда сясин эур олмасы цчцн цч сяслик ачылыр. Сянтурун йетмиш ики сими ики жярэядян кечяряк, гаршыдакы йетмиш ики гулагжыьа баьланыр. Симлярин галынлыьы ейни жцр олур. Сясин зил, йа бям олмасы симин узунлуьу иля баьлыдыр, лакин гулагжыгларла симляри сыхыб вя йахуд бошалтмагла сясин зил, йа бям сяслянмясиня наил олмаг олар.

        72 симли сянтур он сяккиз хяряклидир, йяни щяр тяряфиндя доггуз хяряк мювжуддур вя онларын щяр биринин цзяриндян дюрд сим кечир. Бу гурулушда аляти доггуз хярякли сантур адландырырлар. Щяр дюрд сим бир хярякдя кюклянир вя ейни сяс верир.

        Балкан юлкяляриндя оркестрлярдя бу сянтурдан истифадя едилир.

        Сон заманлар доггуз хярякдян артыг сянтурлар да щазырланыр. Бу хяряклярин сайы он икийя чатыр. Он ики хярякли сантурларын сяс имканы даща эенишдир вя кюклярини асанлыгла дяйишдирмяк олур. Щяр ики нюв сянтуру оркестрдя бирэя ифа етмяк олур, амма он ики хярякли сянтурда ифа етмяк бир гядяр чятиндир.

        Сянтуру гулагжыглары бурмагла вя хяряклярин йерини дяйишдирмякля кюклямяк олур. Ялбяття, хяряклярин йерини дяйишдирмяк чятинликляр йарадыр вя бу ади гайда сайылмыр. Сянтурун хярякляриндян ики аь вя ики сары сим кечир. Аь симлярин сяси зил, сары симлярин сяси ися бям олур. Доггуз хярякли сянтурларын сяс дцзцмц цч октавадыр. Он ики хярякли сянтурларын сяс имканы ися цч октава йарымы ящатя едир, йяни до нотундан сол нотуна гядярдир.

        Авропалылар мцасир сянтуру “Дулчимер” адландырырлар. “Долже“ кялмяси ширин мянасында, “Мелос“ ися мелодийалы, няьмяли мянасындадыр.

        Мцасир Иранда сянтурун гурулушу йцзилликляр бойу олдуьу кими галмышдыр.

        А. Шабани сянтурун конструксийасы барядя йазыр: “Хяряклярин алтында (йяни сянтурун бош гутусунун ичиндя) ики жярэя шагули тахта олур ки, алятин сясинин эурлуьу онларын сайындан асылыдыр. Сянтуру ики узун тахта чякижлярля чалырлар. Чякижляр тут, йахуд шцмшад аьажындан щазырланыр. Чякижлярин узунлуьу тягрибян 20 см олур. Онларын ужу айпара шяклиндя, архасы ися йумру олур. Ифа заманы ону орта, шящадят вя баш бармагла тутурлар.

        Он ики хярякли сянтурларын цстцнлцйц доггуз хярякли сянтурлардан чохдур. Чцнки онларын сяси эур олур. Оркестрдя ифа етмяк цчцн кюкц тез дяйишдирмяк олур. Амма ялляри гыса адамлара онда ифа етмяк чятин эялир, чцнки онларын яли йухары симляря чатмыр.

        Сянтур дцзялтмякдя хцсуси мящаряти олан мярщум Ябулщясян Сяба доггуз хярякли сянтур щазырламаг цчцн чохлу тювсийяляр етмишдир вя доггуз хярякдян артыг хярякли сянтур дцзялдилмяси иля разы дейилдир. Онун шаэирдляри дя щямин фикирдядирляр. Аьайи Щцсейн Дещли (Иран мусиги устадларындандыр) милли мусиги оркестрляриндя бу алятдян истифадя етмяси цчцн явязолунмаз бир ишя башлады. Онун рящбярлийи ясасында Тещран Консерваторийасында ики нюв: хроматик вя дям сясли сянтурлар дцзялдилмишдир:

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Аднан бин Дзрель. Музыка в Сирии. Дамаск, 1969. ( на араб. яз)

2. Беляев В. Очерки по истории музыки народов СССР. Вып. 1, Москва, 1962.

3. Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э. Атлас музыкальных инструментов народов СССР. Москва, Музыка, 1975. 399 с.

4. Грубер Р. И. Музыкальная культура древнего мира. Сб. ст., Ленинград, 1937.

5. Модр А. Музыкальные инструменты, пер. с чеш., Москва, Музыка. 1959.


6. Шабани А. Шенасийе мусигийе - Иран. Сазнхайи-миллийи - Иран. ( Иран мусиги елми. Иран милли чалэы алятляри ) ВЫ фясил. Шираз, 1351/1972. 49-61 с.

7. Wеман Щ. Африжан мусиж анд тще жщуржщ ин Африжа. Уппсала, 1960. 586 п.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page