КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
СЯЩНЯГРАФИЙА СЯНЯТИНДЯ ДЕКОРАСИЙАНЫН ГУРУЛМА ТЕХНИКАСЫ
Назим Бяйкишийев
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
МИЛЛИ СЯЖИЙЙЯЛЯРЛЯ ЦМУМБЯШЯРИ ДЯЙЯРЛЯРИН ГОВШАЬЫНДА (Исэяндяр образынын йозуму)
Сона ЩЯМИДОВА
ГЛОБАЛЛАШМА ПРОСЕСИ ВЯ АЗЯРБАЙЖАНДА МИЛЛИ МЯДЯНИ ДЯЙЯРЛЯРИН ВАРИСЛИК ПРОБЛЕМИ
Щумай ЯСЯДОВА
ЯСРЛЯРЫН СЫНАЬЫНДАН ЧЫХМЫШ ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСЛАРЫ (мягаля Бакы славйан университетинин 10 иллийиня щяср олунуб)
Чинэиз АБДУЛЛАЙЕВ
АЛМАНЛАРЫН АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЫНА МАРАЬЫ
Чинэиз АБДУЛЛАЙЕВ
МУЗЕЙ-ТУРИЗМ ЯЛАГЯЛЯРИНИН МЦАСИР МЯДЯНИ ЭЕРЧЯКЛИКДЯ МЮВГЕЙИ
Рамиз АЬАЙЕВ, Сяйавуш МЯЩИШОВ
МЯДЯНИ ИРС ХАЛГЛАРЫН ВАЩИДЛИЙИНИ ВЯ МЯДЯНИ ИДЕНТИКЛИЙИНИ ТЯСДИГ ЕДЯН АМИЛ КИМИ
Сащиб ВЯЛИЙЕВ
ТЕАТР МУСИГИСИ МЦАСИР ТЕАТР ПРОСЕСЛЯРИ КОНТЕКСТИНДЯ
Пикя ФЯТУЛЛАЙЕВА
ИНКИШАФ ДЮВРЦНЦН КЕРАМИКА АБИДЯЛЯРИ (б.е.я ХII-ХI ясрляр)
Сялим ЯЛИЗАДЯ
СЯЩНЯГРАФИЙА СЯНЯТИНДЯ ДЕКОРАСИЙАНЫН ГУРУЛМА ТЕХНИКАСЫ
Назим Бяйкишийев
“ДЯДЯ ГОРГУД” ФЫЛМЫНЫН ЕКРАН ТАЛЕЙЫ
Вцсаля ХАНЛАРГЫЗЫ
ПРОИСХОЖДЕНИЕ, ТИПЫ И ЗНАЧЕНИЕ СИМВОЛА КОЗЛА В ИСКУССТВЕ ДРЕВНЕГО АЗЕРБАЙДЖАНА.
Рзаева Салтанат Шахин-гызы

 


Сящняляр юз юлчцляриня, порталларына, щоризонтларын* щцндцрлцйцня, тяжщизатларына вя бир чох башга яламятляриня эюря мцхтялиф олурлар. Юлчцляри етибариля бир-бирини тякрарлайан сящняляря, демяк олар ки, раст эялмяк гейри-мцмкцндцр. Она эюря дя «эянж театр ряссамыны онун бяхтиня дцшян сящнядя тамашайа тяртибат веряркян гаршылашдыьы «сцрпризляр»дян горумаг чятиндир» (1). Анжаг мцхтялифлийиня бахмайараг, сящняляр щям дя бир чох цмуми хцсусиййятляря малик олурлар. Бу да бизя топланмыш тяжрцбяйя ясасланараг мцхтялиф сящнялярдяки ишин мцяййян ганунауйьунлугларындан данышмаьа имкан верир.

        Мялумдур ки, мясялян, сяманын янэинликляри иллцзийасыны йаратмаг цчцн сящнянин йухарысындан асылмыш арлекин** вя падугалардан*** истифадя етмядян кечинмяк олмаз. Задник (арха пярдя вя йахуд панорама) ня гядяр щцндцр олса да, онун юнцндя истяр-истямяз арха пярдяни ишыгландыран софитляр**** вя диэяр асма гурьулар салланыр. Тамашачынын бу предметляри эюрмямяси цчцн онларын цстц ня иляся юртцлмялидир. Адятян, бу иши падугаларын кюмяйи иля едирляр ки, щямин андан да бцтцн чятинликляр башлайыр. Эежя сямасыны эюстярмяк даща асан олур. Эцндцз сямасы эюстярилярся, о заман эюрцнтц истяр-истямяз сахта олажаг. Опера тамашаларында арха пярдянин цзяриндяки эюрцнтцнц даща тянтяняли драпировка иля щашийяляндирирляр, санки чярчивяйя салырлар.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, сящнядя ишлямяк цчцн онун щоризонту, тамашачы залынын маиллийинин сящнянин маиллийиня нисбяти чох бюйцк ящямиййятя маликдир.

        Яэяр сящнянин щоризонту алчагдырса, ашаьыдырса вя тамашачы партердян сящня планшетини (сящня дюшямясини) эюрмцрся вя йахуд онун енсиз золаьыны эюрцрся, щоризонту сцни шякилдя йухары галдырмаг лазымдыр. Бу, йалныз дязэащларын вя йахуд пандусун (пиллякян явязиня дцзялдилян ениш) гурулмасы иля дейил, бцтцн декорасийанын перспективинин (узагдан эюрцнцшцнцн) гурулмасы йолу иля едилир. Декорасийанын щоризонту сцни шякилдя конкрет олараг эярякли йцксяклийя галдырылыр вя беляликля, санки сящня планшетинин дяринлийинин давамына вя онун щоризонта галдырылмасына наил олунур. Тяжрцбяли ряссам береъокларын (сящнядя азжа щцндцрлцйц эюстярян декорасийа) кюмяйи вя щоризонтун галдырылмасы иля, щяр щалда алдадыжы шякилдя дя олса, планшетин галдырылмасына вя мяканын дяринляшдирилмясиня наил олур, беляликля дя тамашачыны инандырыр. Бундан башга ряссам береъоклар васитясиля задники дя ишыгландырмаг имканы газаныр. Задникин цзяриндяки беля ашаьыдан салынан ишыг, демяк олар ки, щямишя сямярялидир. Гейд етдийим кими, сящняляр юлчцляриня эюря мцхтялиф олур, анжаг ейни заманда онлары ики група айырмаг олар: бюйцк сящняляр вя кичик сящняляр. Ялбяття ки, бу бюлэц шярти вя нисбидир. Анжаг бюйцк вя кичик сящняляр айры-айрылыгда мювжуддурлар, чцнки бюйцк сящнядяки ишин сяжиййяви хцсусиййятляри кичик сящнядяки ишин спесификасындан фярглянир. Бюйцк сящнядя ишлямяк, щяр щалда, кичик сящнядя ишлямякдян даща ращатдыр. Бу сящнядя актйор тяряфиндян истифадя едилян бир чох яшйалары ади юлчцдя дцзялтмяк олар. Бу асандыр вя даща инандырыжыдыр. Бир дя ки, сящнядя мяканын щялли даща асандыр, чцнки щяжми кичилтмяйя ещтийаж галмыр. Сящня эюрцнтцсц онсуз да перспективин ганунларына табе олур. Декорасийалар анжаг партерин мяркязиндя яйляшмиш баш реъиссор цчцн йох, бцтцн тамашачы залы цчцн щяжмли эюрцнмялидир. «Щямишя йадда сахламаг лазымдыр ки, перспектив механики шейдир, о, ряссама хидмят етмялидир» (2). Сянят бядии образын механики диссиплина иля явяз едилмясини гябул етмир вя театрда бу, мящвя мящкумдур.

        «Театр мемарлыьы ян мцхтялиф декорасийа гурьуларынын вя онларын деталларынын мцряккяб формаларыдыр» (3). Анжаг мемарлыг детал дейил, цмумидир. Ахы, Парфенон тякжя сцтунлар, фризляр, фронтонлар дейил, ясасян, мцтянасибликдир.

        Мемарлыг мцхтялиф цслубларда деталларын сайына эюря фярглянир, анжаг онда щямишя конструксийа – ясас форма вар. Бу форма чох садядир вя ясярин бцнюврясидир, ясасыдыр. Яэяр о щялл едилмяйибся, щеч бир уйдурма иля таразлыьа наил олмаг мцмкцн дейил. Театр ряссамы мемарлыг декорасийаларыны гураркян, хцсусиля бцтцн бунлары мцтляг нязяря алмалыдыр. Образын щяллиня кечмяздян яввял ряссам яшйанын щазыр вязиййятини там тясяввцр етмялидир.

        Мцхтялиф иш цслублары вар. Бязи ряссамлар яввялжя башгаларынын ясярляриня бахыр вя онлардан тясирляняряк йарадырлар. Бязиляри ися яксиня, юзц йаратдыьы тамаша образыны башгаларынынкы иля мцгайися едир. Истянилян щалда юз дцнйаэюрцшцнц, юз бахышларыны тяжяссцм етдирмяк эярякир. Бязи ряссамлар буну рясмля ифадя едир, бязиляри ися макет дцзялдир. Щяр ики цслуб ганунауйьундур.

        Театр мемарлыьы нцмуняляри, демяк олар ки, щеч вахт бцтювлцкдя щяжмли дцзялдилмир. Ахы, декорасийалары тамашачынын эюрмядийи тяряфдян щяжмли етмяк мянасыздыр. Тез-тез сящнядя эюрцнян тяряфи габарыг, диэяр тяряфи ися щамар олан тяртибат деталларына раст эялмяк олур. Бу деталлар йа йарымщяжмли, йа да ки, ¾ щяжмдя дцзялдилир. Чох вахт сцтунлары, аьажлары, мящяжжяр сцтунларыны бу жцр дцзялдирляр. Йалныз юзцндя ващид конструксийа тяшкил едян, даирядя дайанан, фырланараг бцтцн тяряфляри эюрцнян мемарлыг декорасийалары бцтювлцкдя тутумлу, щяжмли дцзялдилир. Ясасян беля гурулушларда перспектив тятбиг олунмур, ишлянилмир. Онлар ади мемарлыг нцмуняси кими дцзялдилир, перспективин гайдаларына уйьун олараг тамашачы гаврайышында кичилир. Анжаг сящня мемарлыьынын диэяр чохсайлы вариантлары да мювжуддур. Бязян, яэяр декорасийадан тамамиля истифадя едилмирся, онун бир щиссяси щяжмли олур вя рясмля чякилмиш щиссялярля вящдят тяшкил едир. Бу заман перспективдя щяжмли вя рясмля чякилмиш деталларын бирляшдирилмяси кими мцряккяб мясяля мейдана чыхыр. Мясялянин мцряккяблийи ондан ибарятдир ки, бу перспектив тамашачы залынын бцтцн эюрцнян нюгтяляри цчцн «ишлямялидир», еффектив олмалыдыр.

        Сящня мемарлыьы цчцн даща бир шярт дя вар: о, дцзэцн щяжмдян башга, щям дя дцзэцн чякийя малик олмалыдыр; бу, о демякдир ки, гурулмуш бина дашдан тикилмиш кими эюрцнмялидир.

        Гурулмуш вя рясмля чякилмиш декорасийаларын перспективи щаггында фикир йцрцдяркян, биз адятян тамашачынын эюзцндя щяжмин оптик кичилмясини унудуруг. Щяжмлярин перспектив кичилмяси анжаг мювжуд олан щяжмляря дейил, ня гядяр гярибя олса да, рясмля чякилмиш щяжмляря дя аиддир. XVII-XVIII ясрлярдя бу садя гануна чох дяриндян бяляд идиляр, тяяссцф ки, инди бу, тамамиля унудулуб. Ону йада салмаьа чалышаг: яэяр сящнядя щяжмли сцтун гурсаныз, тябии ки, о, перспективя уйьун кичиляжяк. Бу кичилмя нежя баш верир? Яэяр партердян бахсаг, о, щисс олунмадан щцндцрлцйя доьру кичиляжяк, онун капители (сцтун башлыьы) ися нязяря чарпажаг гядяр балажалашажаг. Бяс сцтуну рясм кими чякиб щяжмли сцтунун йериня гойсаг ня олажаг? О да эюзцмцздя щцндцрлцйя доьру кичиляжяк. Бурада бир инжялик вар ки, ону айдынлашдырмаг лазымдыр. Яшйа ня гядяр узагда дайанса, перспектив о гядяр «тящлцкясиз» олар. Биринжи планда олан яшйа перспектив кичилмядя эютцрцлярся, о, узагдан щямишя сахта эюрцняр. Рясмля чякилмиш яшйанын тамашачы залынын бцтцн нюгтяляриндян дцзэцн эюрцнмяси цчцн ня етмяк лазымдыр? Сящнядя яшйаларын перспективин ганунларына уйьун гурулмасы цчцн ясас олан нядир? Бяллидир ки, сящня перспективи яввялжя чякилир вя онун принсипи будур: яшйаларын аз-чох, перспективин ганунларына уйьун олараг, механики шякилдя дейил, айры-айры щалларда зярурятин нязяря алынмасы шяртиля кичилдилмяси. Сящня перспективинин мянтиглилийи йарадыжы ишдир: сящня перспективинин макетдя йерляшдириляряк гурулмасы ону йалныз хятти перспективин ганунлары ясасында йохлайыр.

        Театрда перспективля ишин ади гайдасы вар: рясмдян башламаг, сонра ися перспектив кичилмяни тядрижян чохалтмаг вя йа азалтмаг лазымдыр. Бюйцк щяжмляри, демяк олар ки, щцндцрлцйя доьру перспектив кичилтмясиз чякмяк мцмкцндцр.

        Сящня ня гядяр кичикдирся, онда няйи ися – хцсусян отаьы ракурслашдырмаг (тясвир едилян шейин юн пландан узаг олан щиссялярини перспективдя сон дяряжя гыса шякилдя вермяк) бир о гядяр рисклидир. Тамашачыйа йахын мясафядя пянжяря, гапы вя диварларын сцни эюрцнцшц щямишя дюзцлмяздир. Яэяр отаьы бюйцтмяк лазымдырса, онда арка, еркер дцзялтмяк, йахуд сящнянин дяринлийиня эедян диварын щамарлыьыны позажаг ня ися дцшцнмяк лазымдыр. Бунун цчцн мцхтялиф цсуллар вар, анжаг онларын ясас принсипи мякан иллцзийасынын йарадылмасыдыр.

        «Мякан иллцзийасы, сящнядя дяринлик иллцзийасы юз-юзлцйцндя декорасийа ишинин чох важиб мягсядидир. Ахы, тясвирин дяринлийи театр сящнясинин физики дяринлийи иля юлчцлмцр» (4). Сящня дяринлийини йалныз перспективя хидмят едян гурулушлар вя алдадыжы ракурслашдырмалар йолу иля дейил, щям дя щяжмли, тутумлу декорасийа деталларынын садя композисийа васитяляри иля йаратмаьы юйрянмяк лазымдыр. Яэяр биринжи планда аьаж гуруларса, бцтювлцкдя арха план эерийя чякиляр вя ялавя мякан йаранар. Икинжи вя цчцнжц плана да яшйалар гойуларса, сящня дяринлийи перспективин цсулларындан истифадя етмядян артар. Бунунла йанашы, яшйаларын рянэ чаларлары да ящямиййят кясб едяр. Онлар дяринлийя доьру эетдикжя даща ачыг рянэли олмалыдыр. Бу сящня мяканынын бюйцдцлмясинин ян садя вя елементар цсулудур. Бундан ютрц яшйалары нежя вя щансы гайдада йерляшдирмяк лазымдыр? Ахы, щямишя дцз хятт гырыг хятдян гысадыр. Беляликля, няйи ися узаглашдырмаг цчцн яшйалары йерляшдиряркян онлары гырыг хятля бирляшдирмяк лазымдыр. Яэяр бцтцн аьажлары сящнянин бир тяряфиндя йерляшдирсяк, мякан о гядяр дя бюйцмяйяжяк. Анжаг щямин аьажлары планда гырыг хятт цзря йерляшдирсяк, мякан щядсиз дяряжядя бюйцк олажаг. Дяринлийя эедян хийабанлар анжаг бюйцк сящнялярдя йахшы эюрцня биляр. Кичик сящнядя дяринлик олмадыьы цчцн хийабан да алына билмяз. О заман актйорун узагдакы аьажлара йахынлашмасы дцзэцн олмаз. Бу заман чохлу ойун йерляри итир. Цмумиййятля, кичик сящнялярдя яшйалары дцз хятт бойунжа йох, чяпяки йерляшдирмяйя чалышмаг лазымдыр. Беляликля, сящнянин ениндян узун олан диагоналдан истифадя олунур. Сящнянин дяринлийи иля ени бир-биринин яксидир. Яэяр сящнянин енини бцтцнлцкля ачсаг, дяринлик алынмайажаг. Чцнки ен дяринлийи мящв едяжяк. «Цмумиййятля, театр мяканы (сящня) мякани методла, кичик макетдя щцдудланмыш шякилдя яввялжядян тяшкил олунур» (5). Картондан лазыми сящня мяканы вя сящня дюшямяси щазырламаьа чалышмаг лазымдыр. Бу заман порталы, даими кулисляр вя арлекинляр арасындакы мясафяни унутмаг олмаз. Сящня дюшямясини щяр квадраты бир квадрат метря бярабяр олан щиссяляря айырмаг лазымдыр. Илкин макет 1:50 мигйасында (макетдя 1 метр 2 сантиметря бярабярдир) олмалыдыр. Сонра ися щяр тяртибат щиссясинин истифадяси щаггында дцшцнмяк лазымдыр. Макети щазырлама просесиндя театрларын гурулуш щиссяляринин ряссамын ишиня чох бюйцк кюмяйи дяйир. Тяяссцф ки, беля гурулуш щиссяляри йалныз бюйцк театрларда олур. Тамашанын просеслярини дяриндян анламаг, онун тяртибатыны мцстягил, кюмякчийя ещтийаж олмадан щазырламаьы юйрянмяк лазымдыр. Ряссам тяртибат щиссяляринин истифадясини дягигляшдирдикдян сонра фасилялярдя декорасийанын дяйишдирилмяси цчцн ня гядяр вахт вя ишчи лазым олмасыны айдынлашдырмалыдыр. Театрда щеч дя щямишя бажарыглы гурулуш щисся мцдири олмур вя театр рящбярлийи цмид едир ки, истедадлы ряссам бурада гурулуш щисся мцдирини дя явяз едя биляр. Она эюря дя ряссам театр техникасына дяриндян бяляд олмалыдыр. Ващид бядии ясяр кими дцшцнцлмцш истянилян тамашанын макетини щазырлайаркян унутмаг олмаз ки, тамашанын тяртибат деталлары бир-бири иля ялагяли олмалыдыр. Щям гурьулар, щям дя мейданча форма жящятдян бирляшдирилмяли, щяр тяряфдян биткин сянят ясяри кими эюрцнмялидир.

        Беляликля, бу нятижяйя эялмяк олар ки, сящня мяканы ряссамын драматуръи материалдан чыхыш едяряк йаратдыьы тамаша образы иля сящнянин сабит юлчцляринин (ен, дяринлик, щцндцрлцк) вящдятидир.

       


* щоризонт – сящнянин арха пярдясинин саьдан вя солдан артырылараг панорама чеврилян щиссяси

** арлекин – сящня эцзэцсцнцн цст драпировкалы щиссяси

*** падуга – театрда сящнянин йухары щиссясиндяки механизмляри тамашачылардан эизлядян кюмякчи декорасийа

**** софит – театр сящнясиндя таван декорасийасы, сящнянин йухарысында вя йанларында цфцги щалда дцзцлмцш ишыг гурьулары


        ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ ЯДЯБИЙЙАТ СИЙАЩЫСЫ

1.Базанов В. Сцена, техника, спектакль. Л-М., «Искусство», 1963, стр. 12.

2.Барышников А. Перспектива. М., «Искусство», 1965, стр. 18.

3.Бартенев И. Основы архитектурных знаний для художников. М., «Искусство», 1964, стр. 26.

4.Коссаковский А. Техника постройки декораций. М., «Искусство», 1974, стр. 37.

5.Сосунов Н. От макета и декорации. М., «Искусство», 1982, стр. 32.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page